Neerlandia. Jaargang 101

[p. 8]

Themadag tijdens de Boekenbeurs te Antwerpen
Van het goeie te veel? Taalpolitiek in het nieuwe Zuid-Afrika
● Alex Wethly

Van 31 oktober tot en met 11 november werd in Antwerpen de 61 ste Boekenbeurs voor Vlaanderen gehouden, als concrete belichaming van de 61ste Boekenweek voor Vlaanderen. Niet geheel onverwacht was daarbij Zuid-Afrika het centrale thema. Dit land staat al een tijdje in de volle belangstelling in Vlaanderen en Nederland en vooral dit jaar scheert deze interesse hoge toppen. Zo bezoeken en bezochten wetenschappers en schrijvers elkaar over en weer en de Vlaamse Boekenbeurs resp. Boekenweek is nog nauwelijks afgelopen of Zuid-Afrikaanse auteurs gaan op bezoek in Nederland en Vlaanderen tijdens de manifestatie ‘Skrywers en schrijvers’, een initiatief van de Nederlandse Taalunie in samenwerking met universiteiten en literaire stichtingen in Nederland en Vlaanderen, om maar één kenmerkend gebeuren te noemen.

De Antwerpse themadag was dus niet bepaald uit de lucht gevallen en onder de aanwezigen bleken zich dan ook nogal wat personen te bevinden die meer dan één voet op de Zuid-Afrikaanse bodem hadden gezet. Het is evenwel niet praktisch doenbaar te peilen naar hun ervaringen van deze dag. Gemakkelijker was het zich de reacties voor te stellen van diegenen wier belangstelling voor Zuid-Afrika zeker oprecht is, maar die anderzijds minder met dit land in contact zijn geweest.

Fundamenteel is de vaststelling dat het zeker niet ging om wat door Luc Demeester, voorzitter van de Vereniging ter Bevordering van het Vlaamse Boekenwezen, werd geponeerd als een van de drijfveren Zuid-Afrika centraal te stellen op deze 61ste Boekenweek: ‘Vlaanderen en Nederland hebben historisch affiniteiten met Zuid-Afrika, door de taalverwantschap tussen het Nederlands en het Afrikaans’. Aan deze historische erfenis hadden de diverse sprekers nauwelijks een boodschap. Integendeel: het gegeven van kolonisatie vanuit de Lage Landen als vertrekpunt aanvaardend, werd in het eerste deel van de zitting al meteen gewezen op het inheems karakter van het Afrikaans, in concreto de invloed die de talen van de Khoi (Hottentotten) en de San (Bosjesmannen) hebben gehad op het ontstaan van het Afrikaans. In feite, zo stelden de sprekers, is er al vroeg een soort aanpassingstaal ontstaan: de blanken namen in en door hun contacten met de inheemsen een en ander over van de taal der inheemsen, en deze laatsten deden het omgekeerde met de taal der kolonisatoren. Al relatief vroeg is toen de naald ergens blijven staan, maar dat gebeurde niet overal op dezelfde plaats, vandaar het ontstaan van variëteiten: Kaaps-, Oranjerivier- en Oostgrensafrikaans.

Met dit thema als uitgangspunt werd meteen duidelijk hoe de Afrikaners het Afrikaans zien: niet als een soort vereenvoudigd Nederlands, maar als een eigen ontwikkeling van een aangeboden thema, met een eigen inbreng, kortom als een taal van Afrika. Dit product maakt daarbij deel uit van een ‘Babel’, zoals de uitnodiging tot deze themadag het formuleert, een taaldiversiteit van inheemse talen, met daarnaast nog het Engels. Het is dus waarlijk niet zo dat met de verwelkoming van de Zuid-Afrikaanse taal en literatuur op de Antwerpse Boekenbeurs een verloren dochter in huis werd gehaald.

Niet zo verwonderlijk was dan ook dat geen der Zuid-Afrikaanse deelnemers zich ook maar van één woord Standaardnederlands bediende en dat mevr. Khethiwe Mboweni-Marais wel Engels en een groot aantal kleurlingentalen

[p. 9]

bleek te beheersen, maar geen Afrikaans. Het Engels bleek trouwens de meest gesproken taal te zijn op deze themadag en één der sprekers gebruikte zelfs Afrikaanse en Engelse zinnen door elkaar. Uiteraard waren enkele aanwezigen teleurgesteld door het ontbreken van vertederende en historiserende romantiek en sommigen hadden zich misschien wat ‘klassiekere’ samengestelde panels voorgesteld. Het grote pluspunt van deze themadag was echter dat de aanwezigen betrokken werden bij de gevoelens waarmee personen in Zuid-Afrika zelf met hun eigen taaltoestand omgaan. Wanneer Luc Demeester, om hem nogmaals te citeren, in het programmaboekje voor deze Boekenweek en Boekenbeurs terecht stelt: ‘Zuid-Afrika is een land waar mensen op een nieuwe manier met elkaar moeten leren omgaan’, dat is het bijzonder waardevol te ervaren welke belangrijke rol de taaltoestand in dit land, met elf officiële en een aantal niet-officiële talen, daarbij speelt.

Aan informatie ontbrak het bepaald niet, wat mede een verdienste was van de panelleider Jean-Pierre Rondas. Zoals geschreven, werd er begonnen met een panelgesprek over het Zuid-Afrikaanse Babel, de taaldiversiteit in Zuid-Afrika. De sprekers gaven, zoals ook al geschreven, hun visie op de Afrikaanse inbreng bij het ontstaan van het Afrikaans. Het bleek dat de talen van de Khoi en de San momenteel nog nauwelijks bestaan. Een andere taal, de Flaaitaal (of tssotsitaal), oorspronkelijk de beveltaal van de blanke opzichters tegenover de inheemse arbeiders, is uiteraard ook geen lang leven meer beschoren. Wanneer het gaat om de ‘inheemse’ talen, zijn dan ook de Bantoetalen bedoeld, hoewel op dit woord ‘Bantoe’ niet bepaald een zegen blijkt te rusten. De indeling in twee grote families: de Sotho-talen en de Nguni-talen, kwetst qua naamgeving de gebruikers ervan niet. Opmerkelijk was dat de deelnemers van dit panel, de tolk-vertaalster Khethtive-Mboweni-Marais, de hoogleraar en dichter Mazisi Kunene, de radioman Khekhethi Makhudu en de parlementariër Mongane Wally Serote, meedeelden elk ten minste een drietal van deze talen te beheersen. Dat er voorts ook nog Indische talen worden gesproken, o.a. omdat indertijd ook slaven werden gehaald uit Bengalen, Ceylon e.d., maakt de inheemse taalsituatie er waarlijk niet minder gecompliceerd op.

Een volgend panel, met enkele nieuwe deelnemers, boog zich dan ook over de vraag waar het met elf officiële talen in dit Babel naar toe moet. De conclusie was dat het niet te vermijden is dat het Engels de verkeerstaal bij uitstek gaat worden in het politieke leven, in de administratie, de rechtbanken, de scholen en de media. Daarnaast echter, zo meenden zij, is er volop plaats voor de andere talen, omdat er voldoende domeinen overblijven waarop ze gehanteerd kunnen worden.

Uiteraard rijst dan de vraag naar de toekomst van het Afrikaans. Een nieuw panel, bestaande uit Karel Prinsloo, directeur van de Stigting vir Afrikaans; de hoogleraar Hermann Geliomee, de directeur van de Afrikaanse Taal- en Kultuurvereniging Frits Kok; de coördinator van Taalfaciliteringsprogramma Theo du Plessis, en de hoofdredacteur en docent Hein Willemse, is niet homogeen in zijn toekomstverwachtingen. Wel kan het akkoord gaan met wat in het vorige panel al werd gezegd, nl. dat het Afrikaans niet alleen, maar samen met de inheemse talen zijn plaats moet opeisen naast het Engels en dat er een controleorgaan moet zijn dat toeziet op de naleving van de taalwetgeving. Op deze basis wordt ook het onderlinge samenleven bevorderd.

Op de slotvragen ‘Welke bijdrage kunnen Vlaanderen en Nederland leveren?’ ‘Hoe belangrijk is het Afrikaans voor ons?’ ‘Hoe belangrijk is het nieuwe Zuid-Afrika voor ons’ werd geen antwoord gegeven. Het voor het debat verschenen driemanschap, dat twee invallers telde, kreeg nauwelijks tijd toegemeten, bracht kort een wat meer romantische en een wat minder romantische visie naar voren, deed mededeling over een Nederlands boekeninitiatief ter behoeve van inheemse kinderen, maar kwam niet tot uitwisseling van gedachten. Misschien was deze afsluiting een beetje symbolisch voor een periode waarin Vlaanderen en Nederland in de eerste plaats moeten luisteren maar stemmen uit Zuid-Afrika zelf om zich dan pas behoedzaam in het debat te mengen.