Neerlandia. Jaargang 101

[p. 32]

Maatschappij
Kanttekeningen bij de verbondenheid van twee samenlevingen
● Frans Jos Verdoodt

Dat er een verband bestaat tussen uw land en het mijne is een premisse die u, als kritische Nederlandse toehoorders, ongetwijfeld probleemloos zult accepteren. Het is immers een vaststelling die behoort tot het domein van onze (gemeenschappelijke) a-priorische kennis: zowel Vlamingen als Nederlanders aanvaarden dit gegeven zonder experimentele of enige andere wetenschappelijke bewijsvoering.

Die vooronderstelling aanvaard zijnde, volgt er toch meteen een eerste en belangrijke vraag: om welk soort verbonden-zijn gaat het hier? Vlaanderen en Nederland? Vlaanderen of Nederland? Vlaanderen versus Nederland? Vlaanderen plus Nederland? Vlaanderen zonder Nederland?

Door die voegwoorden met enige nadruk te onderstrepen, wil ik hier meteen mijn uitgangspunt aangeven: Vlaanderen en Nederland zijn niet alleen institutioneel maar ook feitelijk twee verscheidene casussen, maar tussen beide bestaat een essentieel en substantieel bindmiddel. Een bindmiddel dat in beide landen vaak erg ongelijke appreciaties en gevoelens oproept.

Aan de basis van dat bindmiddel ligt een eenheid-door-verscheidenheid, die het product is van bijna duizend jaar geschiedenis.

Die geschiedenis is best observeerbaar. Talrijke Vlaamse en Nederlandse historici hebben die taak overigens op bekwame wijze vervuld.

Men zou dat de waarheid van de feiten kunnen noemen. Maar daarnaast bestaat er ook een waarheid doorheen de feiten. Die waarheid vloeit voort uit het correct inschatten van de waarde van bepaalde omstandigheden, mechanismen en synergieën.

Dit artikel is de samenvating van een lezing gehouden op 18 april 1997 door Frans-Jos Verdoodt in de Haagse Hogeschool tijdens de congresdag Vlaanderen-Nederland.

Taal

De eerste en krachtigste factor van de Noord-Zuidverbinding Nederland/Vlaanderen is uiteraard de taal. De taal en alles wat daar mee samenhangt op het vlak van communicatie en van sociale en culturele relaties. Taal gaat immers over mensen, die doorlopend met elkaar in de weer zijn.

Wij staan er misschien niet meer bij stil, maar de basis van onze grensoverschrijdende verbale economie wordt gevormd door onze gemeenschappelijke standaardtaal.

Samen met de Nederlandse en Vlaamse ministers van onderwijs en cultuur en samen met de wereld van uitgevers, academici, publicisten, schrijvers e.a. zorgt de Nederlandse Taalunie voor een soort kwaliteitsbewaking van die Nederlandse standaardtaal.

Voor de Nederlandse samenleving, gesymboliseerd door haar instellingen en verschijningsvormen, is de standaardtaal een vanzelfsprekendheid vergelijkbaar met het licht en de zuurstof in de atmosfeer. Het is immers sinds eeuwen, d.w.z. sinds het verschijnen van de eerste statenbijbels in de 17de eeuw, nooit anders geweest.

Nederland is daarenboven traditioneel taalhomogeen, godsdienst, cultuur, politiek, economie, dus het gehele maatschappelijke leven verlopen principieel via de hoofdstroom van het Nederlands. Het regionale belang van het Fries en de recente erkenning van het Limburgs als ‘officiële streektaal’ brengen daar geen wezenlijke verandering in. Althans, dat is de verwachting die ik als Vlaming koester.

Misschien ligt daarin de verklaring voor het feit dat u als Nederlanders, trendbewust en internationaal gericht als u bent, complexloos experimenteert met wat Jaap Kuitenbrouwer in 1987 duidde als het Hedenlands, met name de turbo- en yuppiespeak en de clustering van woorden.

Wellicht dient ook de trend tot het (partieel) hanteren van het Engels als taal voor wetenschap en hoger onderwijs begrepen

[p. 33]

afbeelding: ADVN, Antwerpen

te worden tegen diezelfde psychologische achtergrond. Uw Tweede Kamer wees recent een voorstel af dat er toe strekte om de zorgplicht voor de taal op te nemen in uw grondwet. Dat feit illustreert dat er iets aan de hand is maar dat de publieke opinie zoiets (nog) geen punt vindt.

In Vlaanderen, waar de evidentie van standaardtaal en taalhomogeniteit een vrij jong verschijnsel is, bezit de zorgplicht voor de taal een prioritaire betekenis.

Mits enige nuance, zou men zelfs kunnen stellen dat het negeren van die zorgplicht er beschouwd wordt als een vorm van democratisch deficit. Gedurende meer dan honderd jaar bestond daar immers een taalgrens tussen het Nederlands en het Frans die grotendeels evenwijdig liep met de sociale en de economische grens. Dat alleen de geestelijk en materieel verarmde klassen in Vlaanderen (Vlaams) Nederlands spraken is allerminst een mythe. Het heeft ruim een eeuw (vaak bittere) strijd gevergd om die toestand te remediëren.

En er zijn overigens spraakmakende getuigen - die niet van nationalistische sympathieën kunnen verdacht worden - die het samenvallen van beide grenzen hebben opgemerkt. De Duitse marxist Wilhelm Liebknecht, die in 1977 in Gent aanwezig was op een socialistisch congres, stelde het verschijnsel vast en wees op het explosieve karakter van die toestand.

U zult begrijpen dat dergelijke feiten een belangrijke plaats bezetten in het collectieve geheugen van de Vlamingen.

Tussen Vlamingen en Nederlanders blijft nog steeds een zeker onbegrip bestaan over de wijze waarop men omgaat met het zo erg verschillend verleden van de gemeenschappelijke taal.

Tegenover een Vlaams publiek, dat zijn taal-verleden nog niet helemaal heeft verwerkt, ben ik geneigd te zeggen: stel u niet al te wantrouwig op tegenover de vrijere en lossere band die de Nederlanders hebben met hun eigen taal.

Tegenover u, als Nederlands publiek zonder taal-complexen, wil ik zeggen: weet dat sociaal-historische taalgevoeligheid van de Vlamingen bijna vanzelf aanleiding heeft gegeven tot een soort zacht, pragmatisch en democratisch nationalisme. Die vorm van nationalisme kan niet gelijkgeschakeld worden met het schimmig-egocentrisch denken dat van alle plaatsen is maar door de Nederlandse opinimakers al te gemakkelijk gelocaliseerd worden in de onmiddellijke buurt van de Vlaamse Beweging.

[p. 34]

afbeelding: ADVN

Buurschap

De tweede belangrijde factor van de Noord-Zuidverbinding Nederland/Vlaanderen ligt in de samenhang tussen het geografisch buurschap en het economisch buurschap van onze beide gemeenschappen.

In het licht van de voorschrijdende maritimisering van de wereldhandel is het niet onbelangrijk vast te stellen dat de zogenaamde Lage Landen bij de Zee samen ruim één vijfde van de vijfentwingtig belangrijkste zeehavens in de wereld bezitten.

Door onze plaats in het centrum van de mercantiele wereld bevinden wij ons eveneens in het centrum van welvaart en materiële en culturele ontplooiing (cf. de centrum periferietheorie van Johan Galtung).

Ons gemeenschappelijk belang en eigenbelang maakt ons tegelijk tot solidaire buren en tot concurrenten. Wij vervoeren ons aandeel in de wereldmarkten over dezelfde zee, over dezelfde autowegen.

Morgen, als de Euromunt zal ingevoerd zijn en de Europese Unie meer dan ooit een realiteit zal zijn, dan zullen wij ons alweer in het centrum bevinden en wellicht meer dan ooit gezamenlijk aan opbod doen in belangen en eigenbelangen. In afwachting daarvan laten wij ons reeds meesleuren in de Euro-euforie, al toont Vlaanderen zich toch enigszins gedeisder dan Nederland.

Ben ik een anti-Europeaan? Neen, integendeel: ik verlang net als u naar méér Europa. Maar ik vrees dat de EU- en Euro-euforie een verplicht politiek nummer is waarachter een koele technocratie schuilt. Het doet mij denken aan de rattenvanger van Hameln, die zich ontpopte tot de redder van de stad maar nadien de kinderen misleidde met zijn dwaas gefluit.

Politiek en economie

De derde belangrijke factor in de Noord-Zuidverbinding Vlaanderen/Nederland hangt nauw samen met de vorige factor. Hij is namelijk van politieke en economische aard. Vlaanderen en Nederland bevinden zich sinds ruim een halve eeuw in een quasi volkomen gemeenschappelijk politieke en politiek-strategische ruimte, nl. die van het Atlantisme, de Europese Unie, de NAVO, de World Trade Organisation enz. Door het-verdwijnen van de Berlijnse Muur en het IJzeren Gordijn wordt die ruimte steeds groter en tegelijk steeds afhankelijker van de Verenigde Staten van Amerika, de dominante orkestleider van de wereldgemeenschap. Zonder echt kritisch weerwerk - hoe ver liggen de protestbewegingen reeds achter de rug - associëren wij ons met het Amerikaanse mengsel van liberalisme en conservatisme. Ongeremde vrijhandel en globalisering, rationalisering, schaalvergroting, doelmatigheid, meetbaarheid en unificatie zijn de grote idealen geworden.

Het ‘ondersteuenend onderzoek’ dat dit proces begeleidt, lijkt soms meer op propaganda dan op wetenschap.

De postmoderne mens die zich temidden van dit proces bevindt, moet zich aanpassen aan de moraal van het ogenblik en van de omstandigheden. Bijna alles wordt er gereduceerd tot fragment: het opportuun geachte fragment van de moraal, van het individu, van de waardenpatronen.

Ik ben de mening toegedaan dat wij die evolutie niet moeten bestrijden met een rechtse conservatieve revolutie maar met de redelijke toepassing van de links-humanistische waarden.

Aan de promotoren van die evolutie moeten wij bovendien openlijk de vraag durven stellen welke democratische hefbomen zij nog zullen toekennen aan de identiteit van de samenlevingen, van de grote of kleinere collectiviteiten en gemeenschappen.

Maar, identiteit is stilaan een vies woord geworden, om het even of het gaat om de Vlaamse identiteit of de Nederlands of de Engelse of om het even welke andere.

De Nederlandse publicist Joost Zwagerman voelde tien jaar geleden reeds de bui aankomen die vandaag volop boven ons hoofd hangt. Hij schreef daarover in de Haagse Post van 18 april 1987: ‘Wie denkt nog wel over een identiteit te beschikken, de Vara, de kerk, de wetenschap, jouw ouders, mijn kinderen en niet te vergeten Vrij Nederland, stuurt onmiddellijk aan op een bankroet.’

[p. 35]

De publicist dacht daarbij met begrijpelijk heimwee terug aan de jaren zestig, toen een generatie provo-Amsterdammers gans de Europese wereld op het pad van de maatschappelijke contestatie en de maatschappijvernieuwing had geplaatst.

Verleden

De vierde factor van de Noord-Zuidverbinding Vlaanderen/Nederland ligt in het feit dat heel wat kenschetsende facetten van de Nederlandse en de Vlaamse samenleving grotendeels het resultaat zijn van bepaalde gebeurtenissen en synergieën uit het verleden.

Het meest bekende voorbeeld is de grote bloei van de Hollandse koopmanssteden - in de eerste plaats Amsterdam - als gevolg van de stroom van mensen en kapitaal naar het Noorden, na de militaire onderwerping van Gent (1584) en Antwerpen (1585) door Alexander Farnese. Die twee steden hadden tot bij hun val een scharnierfunctie vervuld in de politiek-godsdienstige en commerciële ontwikkeling van de Lage Landen.

In omgekeerde richting dankte het Zuiden tijdens de eerste helft van de negentiende eeuw zeer veel aan de initiatieven die de Hollandse vorst Willem I nam op het vlak van financiewezen, handel en nijverheid, taal, onderwijs en godsdienstig pluralisme.

Tot de minder bekende en minder ‘klassieke’ voorbeelden horen bijvoorbeeld het feit dat Vlamingen aan de basis liggen van Delfts Blauw en de ‘grote bollenfabriek’ tussen Alkmaar en Leiden.

Staatkundige eenheid

De vijfde factor van de Noord-Zuidverbinding is de herinnering aan en de invloed van de periodes waarin wij een staatkundige eenheid vormden. Meteen weze echter vermeld dat het begrip ‘staat’ hier met enige omzichtigheid moet worden gehanteerd. Tijdens het Ancien Régime was dat begrip immers zeer betrekkelijk.

Op het einde van de 14de eeuw bestonden er in de Nederlanden - zeg maar grosso modo het gebied van het huidige Vlaanderen en Nederland - vier belangrijke dynastieke centra waarrond evenveel landencomplexen ontstonden, nl. Beieren (waartoe de meeste Nederlandse vorstendommen hoorden), Bourgondië (waartoe Vlaanderen behoorde), Brabant en Gelre (waartoe o.a. Groningen en Friesland behoorden).

De Bourgondiërs slaagden er in hun eigen gebieden én andere gebieden samen te brengen in een ambitieus staatsverband, ondanks de verwoede tegenstand van feitelijke stadstaten zoals Gent. Die ambitie werd verdergezet onder Keizer Karel, toen de Nederlanden naast Spanje het centrum vormden van een der grootste en belangrijkste keizerrijken uit de geschiedenis.

afbeelding: ADVN

Nadat in 1576 door de Pacificatie van Gent een vruchteloze poging was ondernomen om alle Nederlanden te laten verderbestaan in één pluratische gemeenschap, vielen Noord en Zuid definitief uit elkaar, onder de druk van de tegenstelling tussen het katholicisme en het protestantisme en onder de druk van de Spaanse katholieke bezetter.

Het niet-katholieke Noorden ontwikkelde zich tot de halfrepublikeinse, half-monarchale staat Holland, waaruit het latere Nederland zou ontstaan.

Het Zuiden, waarvan Vlaanderen en Brabant de spil waren, werd een enclave, die onder het Oostenrijks-Habsburgse bewind een gespleten natie werd, tussen traditie en modernisme, tussen Verlichting en Romantiek.

Toen na de militaire nederlaag van Napoleon (1815) Noord en Zuid in één staatsverband samengevoegd werden, was niemand nog echt geïnteresseerd in die nieuwe constructie. In de geesten van de adel en de kerk bestond toen immers reeds een Belgische, onafhankelijke en anti-Hollandse staat.

Dat laatste is méér dan een bijkomstigheid. Tot voor enkele jaren voorzag de Belgische grondwet nadrukkelijk de uitsluiting van een oranje-telg op de Belgische troon.

In 1830 ging de Noordelijke natie opnieuw haar eigen weg. Het Zuiden ging op in de nieuwe en zeer liberale en moderne staat België.

Het zou tot de Belgische staatshervorming van 1993 duren eer Vlaanderen een landenrechtelijk statuur verwierf dat het mogelijk maakt tussen Nederland en Vlaanderen te praten en te onderhandelen van minister tot minister, van partner tot partner, van verwante tot verwante.

Betekent dat alles nu dat de weg openligt voor de creatie van een soort Groot-Nederland, een eenheidsstaat van Noord en Zuid? Bij een zeer beperkt deel van de Vlaamse opinie ontwikkelde die wens zich tijdens de 20ste eeuw tot een strijdpunt, dat hoofdzakelijk gesteund is op irrationele

[p. 36]

en romantish-nationalistische gronden. Bij u in Nederland zijn de voorstanders van die eenheidsstaat nog marginaler dan in Vlaanderen het geval is.

Op de zeer betrekkelijke institutionele eenheid die Noord en Zuid hadden gekend tijdens het Ancien Régime, volgden de bijna volledig gescheiden wegen tijdens de laatste anderhalve eeuw van onze geschiedenis.

Beide gemeenschappen ontwikkelden een eigen staatkundige integriteit, een eigen politiek belang, een eigen economische en mercatiele stijl, een eigen koloniaal verleden, een eigen godsdienstig discours, een eigen diplomatieke taal, een eigen notie omtrent nationalisme en internationalisme, een eigen manier van omgaan met gezag en vrijheid.

Europese eenwording

Ik moge tot slot nog even uitweiden over de rol van Vlaanderen en Nederland in het proces van de Europese eenmaking.

De Europese Gedachte ontstond na de Tweede Wereldoorlog vanuit de wens om, via de vorming van een Verenigd Europa, te verhinderen dat het verscheurde continent opnieuw de scene zou worden voor een derde wereldoorlog. Dat was vanzelfsprekend een even terechte als humane doelstelling. Nederland en België behoorden trouwens tot de beste leerlingen van de klas van Europa-gezinden.

Vandaag stellen wij echter vast dat de ideaal gedroomde Europese constructie de weg inslaat naar het eurocentrisme en de bureaucratie. Er ontwikkelt zich een teveel aan ‘Brussel’ en een tekort aan Europa. Dat besef is latent aanwezig, maar het bezit nauwelijks woordvoerders op het hoogste beslissingsniveau.

Vooral sinds Maastricht zijn de Monetaire en de Politieke Unie een dogma geworden, een geloof. Wijlen de Franse president Mitterand en de Duitse kanselier Kohl hebben de toon gezet en de regeringen van België - de EU kent de facto uitsluitend staten, Vlaanderen handelt dus via België - en Nederland gaan in dat geloof voorop.

Het jakobijnse Europa is in volle ontwikkeling. Daardoor ontstaat een feitelijke hinderpaal voor een echte Europese ruimte. Want het centralistische Europa provoceert in toenemende mate de extreme belangstelling voor provinciale nestwarmte.

Bovendien staat dit eurocentrisme haaks op de bittere lessen die de geschiedenis ons heeft geleerd, nl. dat supermachten steeds geneigd zijn zich aan de wereld op te dringen, gebruik makend van hun psychologisch, militair, politiek en economisch overwicht.

De Franse publicist Yann Fouéré schreef in 1968 over ‘le gigantisme politique, facteur de guerre et de la dictature’. Een ideologie, besloot Fouéré, mag dan nog zo agressief en imperialistisch van aard zijn, zij wordt messiaans en gevaarlijk zodra zij beschikt over een grote materiële kracht.

Een te weinig aan Europa door een te veel aan eurocentrisme wordt eveneens geïllustreerd door de gedwongen haast waarmee wij in België en Nederland toeleven naar de invoering van de Euromunt.

Die eenheidsmunt biedt uiteraard economische voordelen.

Zij vergemakkelijkt de betalingen. Zij doet de wisselkoersen verdwijnen én het vaak storende ‘omwisselen’ en het geldverlies dat daarmee steeds gepaard gaat. Zij creëert een sterke munt waarmee Europa economisch-financieel kan optornen tegen de Dollar en de Yen. Zij dwingt de participerende landen om de tering aan te passen aan de nering (de bekende 3%-norm van Maastricht). Zij dwingt ook tot monetaire discipline en verhindert drama's zoals tijdens het Interbellum toen een brood in Duitsland 's morgens tien Mark kostte en 's avonds honderd Mark.

Dat de eenheidsmunt bevorderend is voor de totale internationale vrijhandel, wordt door vele analysten als een groot pluspunt beschouwd. Men kan die vaststelling echter omkeren en haar beschouwen als een negatief effect, als een sociaal en democratisch deficit.

Tijdens elke periode in de geschiedenis waarin de grote poort van de totale internationale vrijhandel werd opengegooid, ontwikkelde zich de grootste sociale drama's onder de arbeidersklasse en de lagere middenklasse.

Ik bespaar u het bittere verhaal van het sociale leed van Europa - en vooral Vlaanderen en Ierland - tijdens de negentiende eeuw. De Franse kanselredenaar Jean-Baptist Lacordaire had nochtans nadrukkelijk aan de wereld toegeroepen dat de vrijheid vooral goed is voor de sterken.

Waarom heeft men uit dat alles de les niet geleerd dat een sociaal Europa voorrang verdient op het monetaire Europa? Onbelemmerde internationale vrijhandel is goed voor wie zich in het centrum van de welvaart bevindt.

Vlaanderen en Nederland behoren tot dat centrum, waarom zouden wij dan aarzelen? Waarom zouden wij dan op de rem gaan staan? Het antwoord is nochtans voor de hand liggend: omdat het (op alle vlakken bevoorrechte) centrum een periferie zal creëren die op alle vlakken benadeeld is.

Waarom die haast om een mega-munt en een mega-economie in te voeren?

Vaak wordt het antwoord gezocht in het succesverhaal van de USA. Daarbij vergeet men echter vaak dat men daar destijds kon starten met een quasi onbeschreven blad en dat men desondanks nog decennia nodig had om de eenheidsmunt vlotte ingang te doen vinden.

Overigens meen ik niet dat de sociale aspecten van de Amerikaanse maatschappij Europa moeten tot voorbeeld strekken.