Neerlandia. Jaargang 101

[p. 14]

Cultuur
De cultuur van Nederland en die van de Nederlanden
● Wim van Heugten

In deze tijd van globalisering versus regionalisering klinken steeds meer stemmen op die vragen stellen bij de huidige staten met hun instituties en invloedssferen. In ruime kring vraagt men zich thans af of de aan grenzen gebonden invloed van de staten wel opgewassen is tegen het internationale bedrijfsleven dat over de gehele wereld opereert en mede oorzaak is van de enorme structurele werkloosheid en grensoverschrijdende milieu-aantasting waartegen geen kruid gewassen lijkt.

Vanuit de staten is echter een tegenoffensief op gang gekomen om het bestaansrecht van de huidige staten te rechtvaardigen, wars van de negatieve gevolgen waaraan de huidige staatsvorm debet is. In vele Europese landen schakelt men daarbij het nationale wetenschappelijk apparaat in, dat door middel van subsidies in staat gesteld wordt studieprogramma's uit te voeren en het pubiek met voordrachtencycli te bespelen. Van de in de jaren zestig en zeventig veelgeprezen wetenschappelijke onafhankelijkheid hoort men niet meer. De tijd dat men vol afschuw neer keek op de rol van 17e eeuwse Franse historici en juristen bij de legitimaties van de ‘hereniging’ van de Elzas, Lotharingen Straatsburg en Luxemburg met Frankrijk, of van de rol die Duitse historici speelden in deze eeuw voor het Westprogramm, bedoeld om bewijzen bijeen te brengen voor historische banden van (delen) van Nederland, België en Frankrijk met het Heilige Roomse Rijk om zo een bijdrage te leveren aan de legitimatie van een eventuele annexatie bij het Groot-Duitse Rijk, lijkt ver achter ons. Het bekende adagium: wiens brood men eet, diens woord men spreekt, schijnt meer en meer uitgangspunt te worden voor het wetenschappelijk bedrijf. De volgende voorbeelden zijn illustratief voor deze nieuwe tendens, maar hopelijk niet representatief voor het wetenschappelijk bedrijf.

De Duitse wacht aan de Rijn.... bij Utrecht

Soms kan een mens maar beter niet te veel weten. En moet hij vooral niet te veel vragen stellen over zaken waarvoor een aantal personen zich enthousiast inzet. Wat bijvoorbeeld te denken van de volgende tekst: Im Spätmittelalter war der Niederrhein Teil einer nordwestdeutschen Region, deren Eckpunkte Köln, Brüssel, Antwerpen und Utrecht bildeten.. Ik trof hem aan in een folder voor de voordrachtencyclus: ‘der Kulturraum Niederrhein von der Antike bis zum 18. Jahrhundert’, georganiseerd in het voorjaar van 1996 door de Gerhard-Mercator-Universität te Duisburg.

Ofschoon uit de verdere tekst bleek dat de voordrachten betrekking hebben op de culturele positie van het thans Duitse gebied tussen Maas en Rijn, blijft die aanduiding ‘noordwestduits’ me met verbazing vervullen. Waarom die term gebruiken voor een gebied dat steeds binnen de Nederlandse cultuurkring lag en eerst na 1828 naar taal en cultuur verduitst werd? Niemand minder dan Albrecht Dürer, die in 1521 zijn beroemde reis naar de Nederlanden maakte, laat in zijn dagboek doorschemeren dat hij Keulen beschouwde als de poort tot de Nederlanden. Om in voordrachten over de laatmiddeleeuwse geschiedenis van een streek die thans grensgebied is tussen Duitsland en Nederland het moderne begrip Duitsland te hanteren, doet geen recht aan de historische werkelijkheid van toen. Het lijkt alleen maar bedoeld als een bevestiging, mogelijk zelfs een rechtvaardiging van de huidige staatkundige toestand. De vraag of dit wel de meest geschikte constellatie is voor de 21e eeuw wordt niet eens gesteld.

De Nederlandse cultuur in een hollandocentrisch keurslijf

Wie denkt dat zoiets alleen in Duitsland voorkomt, komt bedrogen uit. Tegelijkertijd met de folder uit Duisburg, viel ook een folder in de bus van het project ‘De Nederlandse cultuur in Europese context’ ‘Een gedurfd samenwerkingsproject, zo de tekst van de folder, waarin een keur van Nederlandse wetenschappers de krachten heeft gebundeld, een miljoenen-project dat alleen al door zijn omvang uniek genoemd kan worden voor de alfawetenschappen..

[p. 15]

De bedoeling is dat tot het jaar 2000 in een dertigtal boekwerken de weerslag wordt gegeven van het gelijknamige prioriteitsprogramma, een initiatief van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO). En verder kan men lezen: Centraal in het onderzoeksprogramma - en dus ook in de reeks - staan de culturele relaties tussen Nederland en de andere Europese landen in heden en verleden. Bovendien wordt uitgebreid aandacht besteed aan onze cultuur, bezien vanuit zowel Nederlands als Europees perspectief. Daarmee draagt Nederlandse cultuur in Europese context de kennis aan die u nodig heeft om een gefundeerde mening te vormen over Nederlands’ culturele identiteit. Een mening die onmisbaar is om deel te kunnen nemen aan de maatschappelijke discussie over de gevolgen van de Europese eenwording.

De strekking is vanuit algemeen-Nederlands gezichtspunt verbijsterend. Juist in een tijdvak waarin staten minder belangrijk worden en regionalisering op gang komt, ook over bestaande grenzen heen, komt een dergelijk project als achterhaald voor. Duidelijk klinkt in het project de nationalistische ideologie door waarin territorialiteit, cultuur en etniciteit noodzakelijkerwijze en van nature zouden samenvallen. Juist dit ‘homogeneistisch denken’ zoals Jo Tollebeek het noemt in zijn bespreking in Ons Erfdeel van het boek van R. Detrer en J. Blommaert, wordt in ruime kring bekritiseerd. De homogene ‘nationale identiteiten’ en ‘culturen’ worden in dat boek terecht als ‘artificiële constructies’ afgedaan.

Nu is niet te ontkennen dat zeker in de laatste halve eeuw homogeniserende culturele tendensen binnen Nederland en Vlaanderen zijn opgetreden. Toch begint in de laatste decennia het besef alom door te dringen dat er sprake is van een Nederlandstalig cultuurgebied met een boeiende interne culturele verscheidenheid en wisselwerking.

Maar keren we terug naar het programma ‘De Nederlandse cultuur in Europese context’. Ook vanuit zuiver-historische gezichtspunt zijn de nodige bezwaren aan te tekenen. In het programma heeft men gekozen voor vier ‘ijkpunten’: de jaren 1650, 1800, 1900 en 1950. En vermoedelijk niet zonder reden want het jaar 1500 als ijkpunt past niet in het nationale beeld van Nederland. De Nederlanden met als zwaartepunt Vlaanderen en Brabant waren toen het economische en culturele middelpunt van Europa. Holland speelde daarin een ondergeschikte rol, iets wat pas na 1568 veranderde als gevolg van de onafhankelijkheidstrijd. Pas daarna wordt de cultuurgeschiedenis van de hollandocentrische geesten van het project De Nederlandse cultuur in Europese context interessant. Bij de keuze van de ijkpunten 1650 en 1800 kunnen vanuit wetenschappelijk standpunt de nodige vraagtekens geplaatst worden. Nederland binnen de huidige grenzen bestaat pas sedert 1839 als men de ingewikkelde verhoudingen van Limburg als deel van de Duitse Bond in de decennia daarna buiten beschouwing laat. Nederland als staat met zijn instituties e.d. kreeg weliswaar vorm als Koninkrijk Holland in de Franse tijd, maar dat betekent nog niet dat vanaf dat tijdstip sprake is van een homogene Nederlandse cultuur binnen de staatsgrenzen. De ‘Hollandificatie’, zo men wil ‘Nederlandificatie’ van heel Zuid-Nederland is eerst na 1900 opgang gekomen en heeft zich pas na de Tweede Wereldoorlog definitief doorgezet. Slechts het ijkpunt 1950 zou onder de nodige beperkingen representatief kunnnen zijn voor de ‘Nederlandse’ culturele identiteit waarover in de folder sprake is.

Aandacht voor de grensgebieden

De cultuurgeschiedenis van de Lage Landen is ingewikkelder, deels zelfs nog niet onderzocht. In grote gebieden in het oosten en zuiden, en de culturele interactiezones met Duitsland en Frankrijk, is weinig of geen bronnenonderzoek gedaan, zodat samenvattende studies waarin uitspraken gedaan worden over de cultuurhistorie van die gebieden nauwelijks betrouwbaar zijn. Om op basis van de huidige kennis überhaupt te kunnen spreken over één (Noord)-Nederlandse culturele identiteit in de voorbije eeuwen, betekent dat men grove vereenvoudigingen aanbrengt en homogeniteit veronderstelt. Dit doet geen recht aan de cultuurhistorische werkelijkheid en ontneemt veel aan wat de cultuur van de Nederlanden zo interessant maakt en dus zijn eigen positie in Europese context bepaalt: de eenheid in verscheidenheid.

Kenmerkend voor het project De Nederlandse cultuur in Europese context is dat men - onbewust? - van West-Nederland (Holland) uitgaat. Ver verwijderd van staatstaal- en cultuurgrenzen maakt men gemakkelijk de fout de staatsgrenzen als absoluut en de door de grenzen veronderstelde afgeschermde cultuur als homogeen te beschouwen. Grenzen zijn de littekens van onze geschiedenis, zo karakteriseerde Alfred Mozer ongeveer dertig jaar geleden de kunstmatige scheidslijnen die Europa doorsnijden. Ze herinneren aan de wonden die geslagen zijn toen mensen aan weerszijden van de kunstmatige grenzen vreemden voor elkaar werden en zich noodgedwongen richtten op het nieuwe ‘vaderland’. De huidige ontwikkelingen in ex-Joegslavië spreken wat dat betreft boekdelen. Gelijksoortige processen - gelukkig minder dramatisch dan op de Balkan - hebben zich vanaf de Franse tijd ook in grote delen van de Lage Landen voltrokken.

Intensieve bestudering van de cultuurhistorie van de gebieden aan weerszijden van deze grenzen zal inzicht verschaffen hoe nationale staten het handelen en denken van de mensen hebben beïnvloed. Daaruit valt meer te leren voor een Europese samenleving in de 21e eeuw dan met overheidsgelden ondersteunde, nationalistisch getinte projecten als De Nederlandse cultuur in Europese context.