Neerlandia. Jaargang 101

[p. 11]

Literatuur
Een schilder met woorden
● Guido Logie

Met Felix Timmermans, die dit jaar n.a.v. de vijftigste verjaardag van zijn dood (alweer) herdacht wordt, is iets merkwaardigs aan de hand. Hij is zowat de meest vertaalde schrijver uit het Nederlandse taalgebied.

Ter gelegenheid van Timmermans' honderdste geboortedag (in 1986, toch al enkele decennia na zijn dood) herdacht het Duitse Insel Verlag de auteur nog met een Jubiläumausgabe van zijn voornaamste verhalen en romans in vier banden! Of dat met H. Mulisch of C. Nooteboom ooit zal gebeuren, valt af te wachten... Bij de Leuvense Davidsfondsuitgeverij (ten onrechte in Nederland onbekend en derhalve onbemind) verscheen vanaf 1988 Timmermans' volledig oeuvre - proza en dichtwerk - in drieëntwintig mooie banden. Band 24 is een essay van prof. em. August Keersmaekers met als titel: ‘Felix Timmermans: wonder van eenvoud’. Timmermans moet ook de schrijver zijn met de oudste ‘fanclub’. Het Felix Timmermans-genootschap,

Foto: Luc Hilderson

[p. 12]

opgericht door de Lierse leraar José de Ceulaer, is niet zo maar een verzameling van fanatieke vereerders. Het bestuur slaagt erin om ieder jaar een voortreffelijk boekwerk af te leveren waarin zeer uiteenlopende aspecten van Timmermans' oeuvre behandeld worden.

Felix Timmermans - de Fé voor de vrienden - was een natuurtalent. Hij werd in Lier geboren op 5 juli 1886 als dertiende en voorlaatste kind van kantkoopman Jan-Gommaar. Pas op zijn vijftiende maakte hij de zesde klas van de basisschool af en bleef dan thuis om in de zaak te helpen. Het bloed kruipt waar het niet kan gaan. Hij begon te schrijven en werd bevriend met o.a. de architect Flor van Reeth en de kunstschilder Raymond de la Haye. Onder invloed van laatstgenoemde geraakte Timmermans zeer in de ban van theosofische en spiritistische theorieën. Zijn eerste boek (1911) baadde helemaal in die sfeer en kreeg de sombere titel: Schemeringen van den dood.

De taalkunstenaar

Zijn hele leven lang leverde Timmermans verhalen en romans af vol taal- en spellingfouten. En toch is juist de taal die hij hanteerde de grote aantrekkingskracht van zijn werk. Hij kon ongemeen plastisch schrijven, hij schilderde met woorden, kleurrijk en barok. Het hoe is in zijn oeuvre veel belangrijker dan het wat. Er zijn niet veel romans van hem waar technisch en compositorisch niet een en ander op aan te merken valt, maar ieder werk bevat een aantal sublieme bladzijden. Frans Verleyen, de onlangs overleden directeur van het Vlaamse weekblad Knack, drukte het in zijn kortelings verschenen essay ‘De gezonken goudvis: Felix Timmermans en de moderne tijd’ als volgt uit: ‘Timmermans' vermogen om een verhaal in onthutsende taalbeelden om te zetten, was vaak groter dan de waarde van het verhaal zelf.’ En Marcel Janssens, hoogleraar Nederlandse en Europese letterkunde aan de K.U. Leuven, vroeg zich ooit af of het niet godgeklaagd is dat men in het secundair onderwijs teksten van Kees van Kooten gebruikt om aan te leren wat een metafoor is ‘terwijl een goudmijn van kunstzinnig Nederlands als het werk van Timmermans voor dat pedagogisch doel onaangeboord blijft en uit onze schoolboeken wegzakt’. De passage in de roman ‘Adriaan Brouwer’ waarin Timmermans de roes en de naweeën van drugsgebruik beschrijft, is één van de sterke voorbeelden van wat hij met taal weet te doen.

Pallieter

Timmermans raakte vooral bekend met zijn roman Pallieter, een ode aan het vrije ongebonden leven. Hij schreef het boek nadat hij hersteld was van een medische ingreep die hem bijna het leven kostte. De lotgevallen van de vitalistische Pallieter en zijn geliefde Marieke verschenen eerst gedurende twee jaar in De Nieuwe Gids van Willem Kloos. In 1916 gooide uitgever Van Kampen de roman in een kleine oplage op de markt. Het publiek reageerde enthousiast, maar er lazen ook aseksuele clerici mee. Ze struikelden over vergelijkingen in de trant van: ‘zo zot lak 'n hiet maagdeke’. Ene verhitte pater Martin Stoks had het o.a. over ‘het breidelloos uitvieren van het dierlijke in de mens’. De controverse rond dat schandelijke boek bereikte zelfs het Vaticaan. Door toedoen van de Nederlandse kardinaal Van Rossum, toen in Rome prefect van de Kongregatie voor de Geloofsverkondiging, sprak het zogeheten Heilig Officie een banvloek tegen het boek uit en liet in een brief van 20 juli 1920 het Nederlandse en Belgische episcopaat weten dat Pallieter ‘gevaarlijk voor de zielen’ geacht werd. De als vroom katholiek bekend staande auteur in het nederige Lier schrok behoorljk van zoveel rooms onbegrip maar hij verklaarde zich bereid zijn werk te zuiveren volgens de inzichten van de klerikale heren. De gekuiste versie - de zestiende druk - van Pallieter verscheen pas in 1930 en dan zou het weer tot 1966 - Pallieters vijftigste verjaardag - duren vooraleer het ‘hiet maagdeke’ weer in het boek mocht. Het tumult rond de roman kwam de naambekendheid van de nog jonge schrijver uiteraard ten goede.

De inhoud van Pallieter gaf menige lezer een volkomen verkeerd beeld van Timmermans. Hij was geen levende kopie van zijn romanheld, geen exuberante Bourgondiër die mateloos van spijs en drank genoot, maar eerder het tegendeel. Uitgever Van Kampen getuigde ooit dat, wanneer Timmermans in Nederland voor een lezing uitgenodigd was, het publiek een ‘feestelijk-leutige Vlaming’ verwachtte, maar dan steevast van een kale reis thuis kwam. Het feit dat er in Pallieter en in vele andere werken van Timmermans overdadig geschranst en gedronken, en ook anderszins met volle teugen genoten wordt, heeft het imago van de auteur in zekere zin geschaad. Timmermans werd nogal gemakkelijk in de hoek van de folkloristische heimatschrijvers geduwd. Daarenboven, zo beweerde men, hing hij in het buitenland een totaal onjuist beeld van Vlaanderen en zijn bewoners op.

Van Boudewijn tot Adagio

Toen de Vaticaanse banvloek Pallieter trof, was de auteur amper een paar maand in zijn geboortestad terug. Aan het einde van 1918 was Timmermans voor de Belgische justitie hals over kop naar Nederland gevlucht waar hij zich in Scheveningen vestigde. Onder de oorlog had hij zijn sympathie voor het flamingantisme niet onder stoelen of banken gestoken. Daarenboven onderhield hij goede contacten met de uitgeverij Insel (Leipzig) die werk van hem op de Duitse markt bracht. In zijn Hollandse periode publiceerde hij de politieke satire ‘Boudewijn’. Hij had toen ook al o.a. de mooie novelle ‘De zeer schone uren van juffrouw Symforosa, begijntje’ op zijn naam staan. Aan het einde van de tweede wereldoorlog kon alleen een doktersgetuigschrift de ernstig zieke Timmermans uit de klauwen van het gerecht houden. Onder de oorlog had hij de prestigieuze Rembrandtprijs, de germaanse cultuurprijs door Alfred Töpfer in het leven geroepen, aanvaard. Het forse bedrag,

[p. 13]

aan de bekroning verbonden, was voor de broodschrijver Timmermans bijzonder welkom. Aan zijn vriend baron Opsomer zei hij dat je een dergelijk bedrag niet zo maar onder ‘de steert van een peerd’ vindt...

In zijn laatste levensjaren kon de auteur omwille van een hartkwaal geen grote inspanningen meer aan. Hij noteerde nog slechts poëtische stukken tekst. Met de hulp van prof. Albert Westerlinck werden de verzen tot een aanvaardbaar geheel geordend: de religieuze bundel ‘Adagio’. ‘De kern van alle dingen is stil en eindeloos.’ Deze zeer bekende versregel geeft duidelijk de toon van de bundel aan.

Timmermans stierf op 24 januari 1947 aan de gevolgen van een hartinfarct. Postuum verscheen een jaar later de roman ‘Adriaan Brouwer’, het levensverhaal van de Vlaamse schilder die o.a. in het atelier van Frans Hals in Haarlem werkte. Timmermans had in het interbellum een hele reeks romans gepubliceerd zoals ‘Pieter Bruegel, zo heb ik u uit uw werken geroken’, ‘De pastoor uit den bloeiende wijngaerdt’ en ‘De harp van Sint-Franciscus’. Voor deze Franciscus-biografie trok hij naar Italië, wat resulteerde in het reisverhaal ‘Naar waar de appelsienen groeien’. ‘Het moet destijds een model van nieuwe reisjournalistiek vol literaire vaart geweest zijn,’ aldus Frans Verleyen in het bovengenoemd essay. Zijn wellicht beste boek was het levensverhaal van boer Wortel: ‘Boerenpsalm’.

Rehabilitatie

Het boekje ‘De gezonken goudvis: Felix Timmermans en de moderne tijd’ van Frans Verleyen kan rustig als een soort van rehabilitatie van de Lierse auteur beschouwd worden. Frans Verleyen - zoon van de jeugdauteur Cyriel die zeer nauw bij de werking van het Timmermans-Genootschap betrokken was - is ook niet te beroerd om toe te geven dat hij vele jaren Timmermans links liet liggen als een oubollig heimatschrijver. Een vorm van vadermoord, vermoedt hij. Maar toevallig begon hij onlangs Timmermans te herlezen en kwam tot totaal andere inzichten. Al te lang werd de Fé als een brave folkloristische auteur, de exponent van het conservatieve, oer-katholieke Vlaanderen beschouwd.

Ik volg Verleyen als hij beweert dat Timmermans een belangrijker schrijver was dan men bij een oppervlakkige lectuur van zijn werk vermoedt. Hem als een auteur beschouwen die alleen maar op een barokke manier een karikaturaal beeld van Vlaanderen neerzette, is hem onrecht aandoen. Maar Verleyen overdrijft nu wat in de andere richting. Wat anders te denken van een zin als: ‘Zou er in de wereldliteratuur iemand anders bestaan hebben die met de eenvoudigst mogelijke woorden, herkenbaar voor zowel de volksmens als de professor, een zo direct contact weet te leggen tussen lezen, zien en voelen?’ De vergelijking die Verleyen maakt tussen Claus en Timmermans is boeiend, maar betwistbaar. Hij beweert dat Timmermans ook al deed wat Claus nu in een aantal werken doet, namelijk ‘het volks-Vlaamse idioom omzetten in een voor de algemeen Nederlandse lezer begrijpelijke en bruikbare taal’. Alleen was die taal voor Timmermans gewoon de manier waarop hij altijd schreef, terwijl Claus die taal in enkele boeken als procédé hanteerde.

Verleyens suggestie aan de Vlaamse minister van cultuur om op zijn begroting wat geld uit te trekken om enkele recente winnaars van de Nobelprijs literatuur Timmermans' oeuvre te laten lezen en er vervolgens een vergelijkend essay over te schrijven, klinkt bijzonder aantrekkelijk. Er zouden ongetwijfeld boeiende en verrassende dingen te voorschijn komen. En mocht de portemonnee van de cultuurminister leeg zijn, dan kan het Timmermans-genootschap misschien alsnog werk maken van Verleyens idee.

Theatermonoloog

Het theatergezelschap ‘Mechels Miniatuur Theater’ (MMT) heeft iets met Timmermans. Jarenlang programmeerde het in de kerst- en nieuwjaarstijd het stuk ‘En waar de sterre bleef stille staan’, gebaseerd op Timmermans' ‘Driekoningentriptiek’. Eigenlijk een draak van jewelste, maar desalniettemin speelde men het vele jaren avond na avond voor een uitverkochte zaal. Het illustreert wel de aantrekkingskracht die de Fé nog steeds op een groot publiek heeft.

Sinds begin van dit jaar brengt MMT-acteur René Verreth ‘Adriaan Brouwer’ solo. Dit stuk is de bewerking door de acteur zelf van Timmermans' gelijknamige boek over de ruige 17e-eeuwse schilder die ‘om te ontsnappen aan de dominante kwezelsmoel van Spanje’ naar Holland trok en in Haarlem in het atelier van Hals aan de slag ging. Toen hij ontdekte dat Hals schilderijen van hem onder zijn eigen naam verkocht, keerde hij naar Vlaanderen terug en stierf er, amper dertig jaar oud. Verreth speelt de vitalistische en onevenwichtige schilder met groot inlevingsvermogen. Dit najaar brengt hij de honderdste opvoering. Maar hij gaat ermee door. De speelkalender reikt al tot midden 1998. Het is de bedoeling - aldus de MMT-folder - de Brouwerroute van Oudenaarde tot Amsterdam en Haarlem met opvoeringen ‘te plaveien’. Voorlopig beperkt de acteur zich tot reisvoorstellingen van Oudenaarde tot Breda. Pas in het seizoen 1998-'99 zal hij Nederland aandoen. Bij voorkeur brengt Verreth zijn theatermonoloog in ruimtes die beantwoorden aan het bohémien-wezen van de schilder: kelders, schuren, enzovoort.

Adres MMT: Hanswijkstraat 63-65, 2800 Mechelen. Tel.: [phone]

‘De gezonken goudvis...’ van Frans Verleyen
is een uitgave van Globe in Groot-Bijgaarden.