Neerlandia. Jaargang 101

[p. 29]

Maatschappij
Vrouwen op de arbeidsmarkt
◼ Bruno De Keyser

Nederland haalt Vlaanderen halftijds in

Het aantal voltijds werkende vrouwen op de Nederlandse arbeidsmarkt is in vergelijking met Vlaanderen opmerkelijk laag. Vooral ook omdat ze vaker dan hun Europese seksegenoten parttime werken. Nederlandse vrouwen bekleden slechts 7% van de fulltime banen. In België bezetten vrouwen bijna 22% van de voltijdse jobs. De discussie over deeltijdbanen en arbeidsherverdeling als emancipatie-argument laait op.

‘De ongehuwde vrouw, het jonge meisje dat “thuis” bleef, is een onbekend verschijnsel geworden, beklaagd, en waar zij nog voorkomt, is ze al een verschijnsel uit een voorbije periode. De getrouwde vrouw daarentegen, is in Nederland vrijwel altijd thuis.’ Zo omschreef een artikel uit 1962 van Verwey-Donker het kenmerkende arbeidspatroon in Nederland. Tot voor vijftien jaar was de heersende opinie van de Nederlandse middenklasse dat vrouwen vooral ‘aan de haard’ thuishoren. Verwijzend naar de bijzondere situatie van de Nederlandse vrouwen op de arbeidsmarkt, schreef Janneke Plantenga in 1993 een proefschrift onder de titel Een afwijkend patroon. Volgens haar zijn er veel mythes over de lage arbeidsmarktparticipatie in Nederland. Bijvoorbeeld de late industrialisatie, de confessionele verhoudingen en het achterwege blijven van een gedwongen oorlogsmobilisatie. ‘De belangrijkste reden waarom de arbeidsparticipatie van vrouwen zo laag bleef, is de relatieve welstand. Nederlandse gezinnen konden het zich veroorloven om van één inkomen te leven. Dit blijkt bijvoorbeeld uit de groeicijfers van de landbouw, de



handel, de transportsector en de financiële dienstverlening’, zegt Janneke Plantenga. ‘Op het einde van de vorige eeuw en in de eerste helft van deze eeuw werd vrouwenarbeid alleen verlangd wanneer de overige inkomstenbronnen in het gezin tekortschoten.’

Daens

Dat verklaart waarom het aandeel werkende vrouwen in Vlaanderen op het einde van de vorige eeuw al groter was

[p. 30]

dan in Nederland. Volgens Frans-Jos Verdoodt, doctor in de letteren en de wijsbegeerte en auteur van talrijke historische publicaties, ontwikkelde België zich in de loop van de negentiende eeuw tot een staat met een industrie die verhoudingsgewijs één van de hoogst ontwikkelde in Europa was. ‘De landbouw verkeerde rond de eeuwwisseling overigens in een diepe crisis. Vooral in Vlaanderen waar ook de industrie sinds tientallen jaren een belangrijke recessie vertoonde’, zegt Verdoodt. Na 1840 toont het Belgische kapitaal nog maar weinig belangstelling voor Vlaanderen. Het industriële bolwerk Gent ziet hierdoor zijn spitspositie in de textielnijverheid verloren gaan, en sleurt de Westvlaamse vlasnijverheid mee in zijn val. Hierdoor verarmde Vlaanderen en konden de gezinnen absoluut niet overleven met één inkomen. Dat werd ook duidelijk in de Vlaamse film Daens over een priester uit de Oostvlaamse stad Aalst, die later parlementslid werd en binnen de Vlaamse Katholieke Arbeidersbeweging een belangrijke rol speelde aan het begin van deze eeuw. Vrouwen en zeker kinderen waren voor de textielindustrie veel goedkoper dan de mannelijke arbeidskrachten.

‘De loonkost van drie kinderen was vaak gelijk aan die van één volwassen man. Twee ongeschoolde vrouwen aan het werk zetten, kostte meestal evenveel als één mannelijke arbeidskracht. In Vlaanderen kregen dus de minst eisenden tijdens de crisisjaren een baan’, vertelt Jos Verdoodt, die historisch advies gaf bij de verfilming van Daens. In deze film zit een scène waarin gesteld wordt dat de lonen in de textielfabrieken onder druk van de crisis verlaagd moesten worden. Waarop de massa mannelijke ongeschoolde arbeiders vervangen werd door ongeschoolde vrouwen en kinderen. Verdoodt: ‘Slechts tien procent van de mannen aan de poort van de textielfabriek kon tijdens de pieken in de crisis aan het werk. De overgrote meerderheid moest een andere uitweg zoeken om te kunnen overleven. Op die crisismomenten was het loon BF 1,5 per dag voor de mannen. Er waren zelfs daglonen van BF 0,16 voor kinderen. Terwijl een (mannelijke) Waalse staalarbeider BF 3,6 per dag kreeg. Je vond in de staalnijverheid in Wallonië dan ook nauwelijks vrouwen, omdat die sector economisch meer rendabel was en de lonen hoger lagen.’

Cijfers van de historicus Peter Scholiers bevestigen dit. In 1853 was 70% van de Belgische vrouwen actief op de arbeidsmarkt. Zij zorgden voor 11% van het gezinsinkomen. Van 1899 tot 1908 zou 45% van de vrouwen buitenshuis gewerkt hebben, waarmee ze 8% bijdroeg tot het huishoudelijke budget; in 1928 en 1929 werkte 20% buitenshuis en vergaarde daarmee 4% van het gezinsinkomen.

Deeltijdarbeid

Ook tijdens de twee Wereldoorlogen waren de Vlaamse vrouwen actiever in het beroepsleven dan de Nederlandse. ‘Achteraf kon men de klok niet terugdraaien. Een terugkeer was maatschappelijk en vooral economisch niet haalbaar. Het tweeverdienersgezin wordt de regel. Dit betekent dat de aanwezigheid van (kleine) kinderen steeds minder vaak een reden is om de arbeidsmarkt te verlaten’, zegt Rina Vanherck van het Centrum voor Vrouwenstudies in Antwerpen. In 1970 was 28% van de vrouwelijke bevolking, ouder dan 14 jaar, actief op de arbeidsmarkt. In '91 was dat 38%, in '95 40,4%. In Nederland ging de arbeidsparticipatie van de vrouw pas in de loop van de jaren zeventig de hoogte in. Vooral onder invloed van demografische én economische factoren. De groeiende werkgelegenheid in de dienstensector en de kleiner wordende gezinnen spelen hier een hoofdrol. Vandaag werken vrouwen in de hogere inkomencategorieën relatief meer buitenshuis dan in de lagere inkomensklassen. ‘Dat bewijst dat de financiële nood niet meer de enige reden is om betaalde arbeid buitenshuis te verrichten’ aldus Janneke Plantenga. In Nederland ligt het aantal vrouwen met een betaalde baan inmiddels boven het Belgische en het Europese gemiddelde. Aan het begin van de jaren negentig is ruim 44% van de vrouwelijke potentiële beroepsbevolking actief op de arbeidsmarkt. Maar als de participatiegraad in fulltime equivalenten zou worden uitgedrukt, zou de Nederlandse vrouw heel wat lager scoren, omdat ze overwegend deeltijds aan de slag is. In '91 werkte 59,9% van de Nederlandse vrouwen in deeltijd. Van de gehuwde vrouw is het aantal deeltijdwerkers zelfs 65,6%. Deze percentages liggen veel hoger dan in België. Daar werkt ongeveer 36,9% van de vrouwen deeltijds. ‘Voor de werknemers is deeltijdarbeid aantrekkelijk, omdat het de traditionele tweedeling in kostwinners en kostbereiders overbrugt: een deeltijdse aanstelling maakt het combineren van betaalde arbeid buitenshuis met onbetaalde zorgverplichtingen binnenshuis mogelijk’, stelt Janneke Plantenga. ‘Door werkgevers wordt deeltijdarbeid vooral gezien als een aantrekkelijk verschijnsel, omdat het de gewenste flexibiliteit van de arbeidsorganisatie helpt te vergroten. Deeltijd maakt in geval van piekbelasting een betere afstemming van de personeelsinzet op het werkaanbod mogelijk.’

Hiermee is het opvallende verschil van Nederland ten opzichte van België en andere Europese landen nog niet verklaard. Wellicht is de oorzaak te vinden in de bijzondere geschiedenis van de Nederlandse vrouw op de arbeidsmarkt. ‘Tot in het midden van de jaren zestig bestond de buitenshuis werkende Nederlandse vrouw praktisch niet. Voor velen is de vrouw in de eerste plaats een echtgenote, een huisvrouw en een moeder’, aldus Janneke Plantenga. In brede lagen van de bevolking wordt nog steeds gesteld dat kinderen beter af zijn bij de moeder of thuis. Terwijl de doorsnee Vlaming er niet van overtuigd is dat kinderen absoluut thuis opgevoed moeten worden. Ook ontbreekt het in Nederland aan de nodige sociale infrastructuur. ‘In Nederland wordt er vanuit de overheid in kinderen geïnvesteerd

[p. 31]

vanaf de leeftijd van vijf jaar. Met een duidelijk accent vanaf achttien jaar, als er, naar Vlaamse normen, hoge studiebeurzen worden uitgereikt. In België wordt er al geïnvesteerd in kinderen vanaf de leeftijd van drie maanden in de vorm van collectieve voorzieningen voor kinderopvang en in de rechtstreekse en onrechtstreekse subsidiëring daarvan. Zo zijn de kosten voor kinderopvang in België tot een bepaalde grens fiscaal aftrekbaar. In Nederland worden kinderen vooral naar de crèche gebracht om samen te leren spelen met leeftijdgenootjes. In Vlaanderen is de “kribbe” vooral een kinderopvang tijdens de werkuren. In vele steden en gemeenten is er op werkdagen kinderopvang van zeven uur 's ochtends tot zes uur 's avonds. Nogal wat Belgische peuters en kleuters verblijven tijdens de werkuren ook bij een onthaalmoeder, die de kinderopvang in veel gevallen nog flexibeler maakt’, aldus Rita Vanherck.

[p. 32]

Vrouwelijke loopbanen

Uit een rapport van het Vlaamse Centrum voor Vrouwen-studies uit 1996 blijkt dat de beroepsloopbanen van mannen en vrouwen niet gelijksoortig zijn. Het aandeel van de deeltijds werkende vrouwen neemt toe met de leeftijd: 26% van de jongste vrouwen van 14 tot 24 jaar werkt parttime, 38% van de vrouwen tussen 25 en 44 jaar en 41% van de vrouwen van 45 jaar en ouder. Het deeltijds werken is bovendien meer uitgesproken bij de arbeiders, de bedienden en de ambtenaren. Pikant detail: de hoogste percentages van deeltijdarbeid bij vrouwen worden bereikt in die sectoren die het dichtst aanleunen bij de huishoudelijke taken: de schoonmaak (81%), de horeca (59%), de gezondheid (51%), de sociale diensten (44%) en in het onderwijs (40%). De Nederlandse cijfers vertonen in vergelijking met de Belgische een soortgelijke trend, al liggen ze in elke leeftijdscategorie hoger. Zo werkt in de jongere leeftijdsklasse tussen 14 en 24 jaar 38,6% van de vrouwen in deeltijd. In de leeftijdsklasse tussen 25 en 49 jaar is dat meer dan de helft (57,2%). Mannen en vrouwen hebben ook verschillende motieven om deeltijds te werken. Voor mannen en jonge vrouwen is het gebrek aan voltijdse betrekkingen de belangrijkste reden. Voor vrouwen boven de 25 jaar geven familiale redenen de doorslag. ‘Omdat het een gebruikelijke manier is om betaalde arbeid en de onbetaalde zorgverplichtingen te combineren’, aldus Janneke Plantenga. Toch relativeert het Vlaamse Centrum voor Vrouwenstudies de stelling dat deeltijdarbeid de combinatie met de zorg voor het gezin vergemakkelijkt. De voordelen van deeltijds werken mogen dan ook niet overroepen worden. In de sectoren waar de deeltijdse arbeid het soepelst wordt gehanteerd (de kleinhandel, de schoonmaaksector,...) vallen de piekuren vaak samen met de piekuren in het gezin. Deeltijdse arbeid krijgt, vrijwillig of niet, doorgaans vorm volgens de logica van het bedrijf en niet van het gezin.

Flexibiliteit en emancipatie

Niet iedereen is enthousiast over het hoge aandeel deeltijd-werkers in Nederland en in Vlaanderen. Volgens de auteurs van het OESO-rapport ‘Shaping Structural Change’ zou deeltijdarbeid de positie van de vrouw op de arbeidsmarkt in kwantitatief opzicht verbeteren, terwijl alles kwalitatief bij het oude blijft. Vooral omdat deeltijdwerkende vrouwen geen perspectief hebben op een loopbaan, in tegenstelling tot hun mannelijke partners. Van het doorbreken van het traditionele rollenpatroon zou dus geen sprake zijn. Janneke Plantenga: ‘Vrouwelijke werknemers in deeltijd blijven voor alles vrouwen. Dat wil zeggen personen met overige verplichtingen. Ze onderscheiden zich daardoor van hun mannelijke collega's.’ De Nederlandse jurist introduceert in dit verband het begrip ‘werknemer-sec’. In de meeste gevallen is het de man die hieraan voor 100% beantwoordt. ‘Hij kan 's morgens de deur achter zich dichttrekken en de verzorgende beslommeringen aan zijn vrouw, moeder of dochter overlaten. Als hij 's avonds terugkomt, staat het eten op tafel, is het huis weer schoon, ligt de was weer in de kast en zijn de kinderen naar school, de dokter en naar zwemles geweest.’ Zolang het concept van de werknemer-sec dominant is, kan deeltijdarbeid dus worden gezien als een rationele keuze. Blijft de vaststelling dat mannen zelden voor deeltijdwerk kiezen. Minder dan vijf procent van de werkende Belgische mannen werkt parttime, tegenover meer dan 35% vrouwen. In Nederland ligt het percentage deeltijds werkende mannen op 15,7%. Dat relatief hoge aantal in Nederland wordt gehaald door de deeltijdse betrekkingen van de scholieren en de studenten die enkele nachten post sorteren of in de weekeinden de vakken vullen in warenhuizen. Ook sommige mannen in uitgroeibanen zijn voor dit percentage verantwoordelijk. ‘Slechts een klein deel van de deeltijdwerkers betreft ook mannen die met hun partners serieus pogingen doen om de betaalde en de onbetaalde arbeid te verdelen’, aldus Janneke Plantenga.

In discussies wegen zowel in Nederland als in Vlaanderen de rollenpatronen zwaar door. Van arbeidsherverdelende maatregelen maken in de praktijk uitsluitend vrouwen gebruik, omdat ze dan het huishouden en het werk buitenshuis kunnen combineren. ‘Als de arbeidsherverdeling zo verder gaat, creëren we een nieuwe vorm van vrouwen aan de haard’, waarschuwt Rina Vanherck; ‘Je ziet wel dat jongere mannen het gezin meer laten doorwegen in de carrièreplanning en meer huishoudelijke taken voor hun rekening nemen. Ze zijn meer dan vroeger betrokken bij de opvoeding van de kinderen, ze koken af en toe en maken meer schoon. Vooral omdat ze ruimte willen voor andere activiteiten naast dagelijkse beslommeringen op kantoor. Al blijkt uit onderzoek dat strijken en wassen een exclusieve vrouwentaak blijft. De nieuwe man komt eraan, maar in de praktijk loopt hij niet zo hard.’

foto's: Els Deckers