Neerlandia. Jaargang 101

[p. 2]

Beeldende kunsten
La Pittura Fiamminga e Olandese
Moderne kunst van de Lage Landen in Venetië
◼ Helga De Baets

foto's: Edward Claessens

Venetië in de Paasvakantie: veel zon en veel toeristen op het San Marcoplein en rond de Rialtobrug. In de talrijke musea en kerken met hun indrukwekkende kunstpatrimonium is het heel wat minder druk. Dat is ook zo in het Palazzo Grassi waar van 16 maart tot 13 juli 1997 een gezamenlijke Vlaams-Nederlandse overzichtstentoonstelling over de kunst van deze eeuw te bewonderen is.

[p. 3]

De tentoonstelling ‘Arte del Novecento. La pittura fiamminga e olandese da Van Gogh, Ensor, Magritte, Mondrian ai contemporanei’ geeft aan de hand van 220 werken van 89 kunstenaars inzicht in de ontwikkeling van de moderne kunst in de Lage Landen. Het is de allereerste keer dat de moderne kunst van Vlaanderen en Nederland samen in een overzichtstentoonstelling wordt voorgesteld. Het project wordt gesteund door de Ministeries van Cultuur van de Vlaamse Gemeenschap en Nederland. Er komen evenwel ook kunstenaars uit Brussel en Wallonië aan bod zoals bijvoorbeeld René Magritte, Félicien Rops, Christian Dotremont. Dit heeft overigens bij de Franstalige autoriteiten in België voor nogal wat opwinding gezorgd. Waalse musea wilden prompt geen doeken uitlenen van Magritte of Delvaux. En ook de Koning Boudewijn Stichting weigerde elke bruikleen.

De eigenheid van de Vlaamse en de Nederlandse kunst

Met deze tentoonstelling willen de samenstellers - Jan Hoet, conservator van het Gents Museum voor Hedendaagse Kunst en Rudi Fuchs, directeur van het Stedelijk Museum in Amsterdam - zich afzetten tegen het Franse en Amerikaanse imperialisme in het kunsthistorisch denken. Zij willen de ontwikkeling van de kunst in de 20e eeuw helemaal anders benaderen, namelijk vanuit een specifieke localiteit.

Jan Hoet en Rudi Fuchs tonen de openheid van de kunstontwikkelingen in beide landen aan, met kunstenaars die zich niet alleen door elkaar, maar ook door de buitenlandse stromingen lieten beïnvloeden. Tegelijk droegen ze hun steentje bij tot de grote richtingen als symbolisme, expressionisme en surrealisme. Pas in de zalen met kunst na 1950 duikt het groeiende individualisme op.

De samenstellers gaan ervan uit dat de moderne kunst in de Lage Landen een eigen gezicht heeft, gegroeid uit een lange traditie. Daarom hingen ze in verscheidene zalen een eeuwenoud schilderij tussen de moderne werken, als een verwijzing naar de rijkdom en de bron van inspiratie waar de kunstenaars uit putten.

Uit de kunsthistorische vergelijking tussen de Nederlandse en Vlaamse kunst blijkt dat beide niet gelijk te schakelen zijn. Fuchs omschrijft de Vlaamse kunst als gracieus, speels, uitbundig en uit op verleiding, ‘trompe-l'oeil’.

Nederlanders zoals bijvoorbeeld Van Gogh en Mondriaan daarentegen zijn hard, idealistisch, ascetisch. Of, zoals de Volkskrant het zo treffend omschrijft: ‘de Zuidelijke zinnelijkheid versus de Noordelijke zindelijkheid’.

In elke zaal een verrassing

Het is onmogelijk om zo een rijke en boeiende tentoonstelling volledig weer te geven. Impressies moeten volstaan, met de bedoeling de opzet van de expositie te schetsen. De zwarte vogelverschrikker van Thierry de Cordier met de tekst ‘Je n'ai rien à voir avec le XXième siècle’ wijst de weg naar het begin van de tentoonstelling, die grotendeels opgebouwd is aan de hand van Nederlands-Vlaamse duo's. De introductie begint met een keurig kinderportret ‘Portret van een jonge scholier’ van Jan van Scorel naast een dramatisch werkje van Joachim Patinir, ‘Sodoma en Gomorrha branden’ (allebei 16e eeuw): de Nederlandse soberheid en de Vlaamse verbeelding naast elkaar. Meteen wordt de toon van de tentoonstelling gezet, want deze lijn zien de samenstellers tot vandaag doorlopen in de kunstontwikkeling in Vlaanderen en Nederland.

Onmiddellijk daarop volgend, worden twee zelfportretten van James Ensor en Vincent van Gogh tegenover elkaar geplaatst: de cynische Ensor met Rubens-hoed, de getormenteerde Vincent van Gogh met bleek gezicht, wanhopig op zoek naar de waarheid. De bezoekers krijgen trouwens

[p. 4]

ook een andere James Ensor te zien: naast zijn bekende maskers- en skelettenwerken is er ook een prachtig zeelandschap te zien ‘De grote marine: zonsondergang’. En er wordt ook een andere Vincent van Gogh getoond. Als schilder van het zonnelicht is hij wereldberoemd. In Venetië leren we hem ook kennen als schilder van de nacht ‘Weg met cypres en ster’.

Gedurfd

Eén van de verrassendste zalen is die waar de meest uiteenlopende kunstenaars bij elkaar hangen, allen met werk dat ze rond de eeuwwisseling maakten. Het toont aan hoe in die jaren gezocht werd naar nieuwe wegen. Een abstract werk van Jules Schmalzigaug, een pastel van Fernand Khnopff, twee totaal uiteenlopende werken van Jacob Smits, een beeld van Minne, een vroeg werk van Mondriaan: het zijn stuk voor stuk pareltjes.

In de tentoonstelling worden gedurfde maar geslaagde verbanden gelegd, zoals in de zaal waar een schilderij van Brueghel het expressionisme aankondigt van Frits Van den Berghe, Gust De Smet, Gustave van de Woestijne en Permeke, maar ook de abstractie van Servranckx en Bart van der Lek.

Er is gezocht naar contrasten en onverwachte combinaties van kunstwerken die waarschijnlijk nog nooit samen zijn voorgesteld. De tegenstellingen zijn echter nooit storend, maar vaak juist poëtisch en doordacht. Het maakt dat geen kunstwerk opgaat in een groep van aanverwante werken; elk schilderij, elk kunstwerk staat op zichzelf.

In één zaal wordt het werk van Magritte gecombineerd met Paul Delvaux, maar ook met een meesterwerk van Vic Gentils. De geometrisch geconstrueerde doeken van Jean Brusselmans worden geconfronteerd met een monumentaal, realistisch portret van drie ‘Vrouwen’ door Charley Toorop.

Mondriaan is op de tentoonstelling rijk vertegenwoordigd, en met hem de hele Stijl-beweging, inclusief Theo van Doesburg en Gerrit Rietveld.

In de zaal met Cobra zijn schilderijen van Karel Appel, Constant, Alechinsky en Corneille te zien, evenals de kalligrafische partituren van Christian Dotremont.

Van de zaal met uitsluitend hedendaagse kunst werd veel werk gemaakt: schilderijen van Rob Birza, Marlene Dumas, René Daniëls, Luc Tuymans, Marien Schouten en Raoul De Keyser, een sculptuur van Carel Visser en een fotoprint van Jan Vercruysse.

De tentoonstelling wordt op een sprankelende wijze afgesloten met een rode papaverballon van Panamarenko, geconfronteerd met perspectiefwerk van Jan Dibbets, de zachte abstractie van Edgar Fernhout en een 17e-eeuwse kerktekening van Pieter Saenredam. Als orgelpunt ten slotte, twee hoog in de centrale hal, een ‘Imker’ van Jan

[p. 5]

Fabre, geheel opgebouwd uit de karkassen van kevers.

Een geslaagde gezamenlijke promotie van de cultuur van de Lage Landen

De Italiaanse en buitenlandse bezoekers krijgen een heel mooie en zeer verzorgde tentoonstelling aangeboden, in een prachtig kader. Het achttiende-eeuwse Palazzo Grassi, de culturele instelling van de Turijnse autobouwer Fiat, werd van 1984 tot 1986 vakkundig en zorgvuldig gerestaureerd met de bedoeling om in optimale omstandigheden grote tentoonstellingen te organiseren. In het Palazzo Grassi liepen dan ook tentoonstellingen die geschiedenis hebben gemaakt, zoals bijvoorbeeld over futurisme en futurismen, Leonardo Da Vinci en Venetië, Marcel Duchamps of Modigliani. De moderne kunst van de Lage Landen wordt nu aan dit indrukwekkende palmares toegevoegd.

De tentoonstelling ‘Arte del novecento’ is een geslaagd voorbeeld van hoe Nederland en Vlaanderen samen hun cultuur - in al zijn rijkdom en verscheidenheid - in het buitenland kunnen promoten. Dat de tentoonstelling in naar opzet geslaagd is, wordt bijvoorbeeld bewezen door het feit dat de ‘Financial Times’ schrijft dat de expositie zeker uitnodigt tot een verdere kennismaking met de moderne kunst van de Lage Landen. Dat voor dit gezamenlijke initiatief voor Venetië werd gekozen, is te begrijpen, omdat daar ook de Biënnale plaatsheeft, één van de grootste kunstevenementen ter wereld. Men rekent er trouwens op dat de duizenden Biënnale-bezoekers vanaf begin juni, naast de Giardini, ook het Palazzo Grassi zullen aandoen.

Toch is het eigenlijk verbazingwekkend dat een dergelijk overzicht nooit in Nederland of België is georganiseerd. Ook voor de Vlamingen en de Nederlanders zou dit nochtans een boeiende ervaring zijn, om dan nog niet te spreken van de vele buitenlanders die b.v. in Brussel aanwezig zijn. Had men het Nederlandse voorzitterschap van de Europese Unie niet moeten aangrijpen om een dergelijk initiatief ook in Brussel te organiseren? Naar aanleiding van dit voorzitterschap loopt trouwens nu in het Brusselse Paleis voor Schone Kunsten de tentoonstelling ‘De kunst van het verzamelen’, waarin vijf toonaangevende Nederlandse musea delen van hun collecties presenteren.

Een belangrijk schoonheidsfoutje

De tentoonstelling in Venetië beklijft. Het beeld ‘Het zotte geweld’ van Rik Wouters dat in volle uitbundigheid voor



een raam staat en zo het Canal Grande lijkt te willen inspringen, dartelt nog steeds door ons hoofd.

Maar volmaaktheid bestaat blijkbaar toch niet. Na zoveel moois te hebben gezien, stoort het uitermate dat van de catalogus naast een Italiaanse alleen een Engelse editie verscheen. De Nederlandse partner achtte een versie in de eigen taal overbodig: het zou commercieel te riskant zijn. Enige vindingrijkheid - Zuidelijke fantasie om in de geest van de tentoonstelling te blijven - had hiervoor misschien een oplossing kunnen bieden, door bijvoorbeeld bij de catalogus een eenvoudige Nederlandse vertaling, zonder foto's, aan te bieden. In ieder geval doet deze ‘schoonheidsfout’ ook onrecht aan de bedoeling van de tentoonstelling om de kleinere landen letterlijk en figuurlijk in de verf te zetten. Dit impliceert ons inziens ook, en vooral, respect voor de taal van die kleinere landen.