Neerlandia. Jaargang 101

[p. 28]

◼ Nico de Jonge
Het fenomeen delta: de bakermat

‘Brugge vrij’, D. Claeissens (1597)

Tussen mens en delta bestaat een duidelijke verwantschap. De huidige delta's in de wereld die gevormd zijn tijdens het Holoceen door afzetting van zee- en rivierklei, boden ideale omstandigheden voor de ontwikkeling van de homo sapiens. In de overlevering van de grote godsdiensten spelen delta's een bijzondere rol: het paradijs is gesitueerd in de delta van de Eufraat en de Tigris, in het hindoeïsme vindt de reïncarnatie plaats in de voordelta, daar waar het water van de rivieren de zee bereikt. De oermaterie klei komt bij alle grote godsdiensten ter sprake, ook bij het confucianisme. Interessant is dat recent onderzoek van de NASA aantoonde dat klei de enige materie is die DNA kan conserveren.

De waarde die in de belangrijkste culturen aan de delta wordt toegekend is goed te verklaren uit de natuurlijke omstandigheden die er heersen. Ecologisch gezien is de delta een van de meest dynamische landschappen die we kennen: een zeer rijke en gedifferentieerde biotoop. Er komen veel gradiënten voor: van eb naar vloed, van zout naar zoet, van droog naar nat, etcetera. Bij verstoring van het evenwicht reageert de delta met optimale tegenkoppeling. Het goede klimaat, de rijke bodem en de bereikbaarheid via zeeën en rivieren leveren er uitermate gunstige voorwaarden voor de ontplooiing van de mens. Door regelmatige regenval en door de aanwezigheid van rivieren is er altijd voldoende drinkwater. Extreme temperatuurschommelingen zijn er zelden. Een grote

[p. 29]

potentie aan natuurlijke hulpbronnen voorziet de mens in alle seizoenen volop van voedsel. Uit visvangst, maar ook uit landbouw en veeteelt op de vlakke kleibodem die door sedimentatie op natuurlijke wijze wordt bemest. Het veen en de bossen leveren brandstof en een rijk jachtterrein met vogels en kleine zoogdieren. De natuurlijke waterwegen maken de delta's makkelijk bereikbaar voor scheepvaart en handel. In de tijd voor de bedijking werd langs de kreken plaatselijk gewoond. Na de bedijking, waarbij veel stroomgeulen in landwegen veranderden, wordt deze bewoning geïntensiveerd. Hier liggen de beste gronden en is zoet water aanwezig. Lint- en bandvormige bebouwing beklemtonen de karakteristiek van een delta.

De aanwezigheid van olie en gas - mede ontstaan in de oudere geologische deltaformaties - geeft de delta in de twintigste eeuw een extra betekenis: in feite drijft thans de gehele wereldeconomie op deze hulpbronnen van de delta. De Lage Landen van Nederland en Vlaanderen behoren tot de meest volmaakte voorbeelden van cultuur die in een delta tot bloei kan komen. De geschiedenis van dit gebied, gezien in vogelvlucht, toont dit aan. De eerste bewoners van de delta woonden in de duinen, op schoor- en oeverwallen en op donken. Ook woonden ze op terpen die ze opwierpen vlak aan het water. Deze bewoners leefden in eerste instantie van kustvisserij, en van datgene ‘wat de zee achterlaat’ (halobiose).

Later ontwikkelden zich extensieve landbouw en veeteelt op de hogere gedeelten. De strategische ligging trok handel aan. De Romeinen en de Kelten vestigden er nederzettingen. Voor de Noormannen was het gebied een dankbaar doelwit voor hun rooftochten.

Rond 900 begon de grote ontwikkeling van de zuidelijke delta, mogelijk gemaakt door de afdamming van stroomgeulen en de bedijking, waardoor grotere veiligheid werd geboden en de natuurlijke suatie werd gereguleerd. Steden konden uitbreiden en er was een grote toename aan landbouwareaal. Het milieu werd meer gedifferentieerd, onder andere door de concentratie van stikstof en door bodembewerking.

De relatie met het Middellandse-Zeegebied bleef behouden door de kloosterorden en de handelscontacten van onder andere Brugge met steden als Venetië, Florence en Lyon.

Handel en welvaart

Grote stormvloeden, zoals de Elisabethsvloed, maakten betere organisatie van de waterbeheersing noodzakelijk. De waterschappen kregen belangrijke taken toegewezen. Zij zorgden voor dijkverzwaring en inpolderingen zodat grotere arealen grond beschikbaar kwamen voor landbouw en bewoning. De verantwoordelijkheid die deze werkzaamheden van de bevolking eiste, had tot gevolg dat de horigheid werd afgeschaft.

De productie van landbouw en veeteelt groeide, wol werd een belangrijk handelsobject. De aantrekkelijke mogelijkheden van de handel om inkomsten te verwerven, bracht een druk op de landbouw en de veeteelt met zich mee. Er werd voortaan met commerciële oogmerken voor de buitenlandse markt geproduceerd. Van Noorwegen tot Portugal, van Brugge tot Danzig breidde het netwerk van de handel zich uit, de steden verenigden zich in Hanzeverband.

Verwaarlozing deed de stroomgeulen van de zuidelijke delta echter verzanden. Het verval werd bespoedigd door de Tachtigjarige oorlog, waardoor een belangrijk deel van het Vlaamse intellect en van de ondernemers naar het noorden vluchtte. Hierdoor, maar ook door de betere waterbeheersing met behulp van molens, maakte de renaissance in het noorden een bloeiperiode door. Later werd deze periode bekroond door de barok, die vooral voor het

Ontwerp voor de waterwegen ten noorden van Brugge, L. Blondeel (1546)

landschap van indrukwekkende betekenis is geweest.

Na 1600 waren de handelssteden - zoals Amsterdam, Alkmaar, Hoorn, Dordrecht - volgroeid. Kapitaal en overtollige mankracht werden in kolonisatie overzee geïnvesteerd. De toename van de bevolking maakte grote droogmakerijen en inpolderingen noodzakelijk. Als reactie op de overvolle steden, nam de bebouwing van de voorstedelijke gebieden een vlucht; stad en land groeiden naar elkaar toe. Een welgestelde bovenlaag richtte uitbundige buitenplaatsen op in de nabijheid van de steden, langs de rivieren, in de duinen en bij bossen. Deze vorm van retraite op het platteland was meer dan een vorm van luxe: ook de angst voor epidemieën in de steden en de grotere kwetsbaarheid daar in tijden van oorlog, maakte het platteland tot een aantrekkelijk toevluchtsoord.

[p. 30]

J. Beerblock, eind 18e eeuw.

Het deltalandschap in zijn totaliteit gaf tot ver na de Gouden Eeuw een zeer positief beeld. Deze periode heeft bijgedragen tot grote verrijking van het milieu.

Verstoring van de delta

De uitvinding van de stoommachine had grootscheepse industrialisatie tot gevolg, die zich daar concentreerde waar kolen waren te winnen: Noord-Frankrijk, het Ruhrgebied, het gebied rond Luik en Maastricht. Tussen de industriegebieden en de havens in de delta werden spoorwegen aangelegd. De verstedelijking verdichtte zich rond en tussen Rotterdam en Amsterdam, gevolgd door Utrecht, en bij Antwerpen, Gent en Brussel. De begeleidende verschijnselen hadden ingrijpende gevolgen voor de natuur en het leefmilieu. De baroksteden gingen ten onder in structuurloze, ongebreidelde uitbreiding, inderhaast werden onverzorgde industriecomplexen opgetrokken. Het eeuwige haasten en het lawaai veroorzaakten neuroses bij de mensen. In het omringende landschap ging de band met de natuur verloren. Water, bodem en lucht raakten verontreinigd door kolenverbranding, stookolie en andere chemische (afval)stoffen. Een gevolg was de massale vlucht uit de steden. De mensen verkozen te wonen in de ‘suburbs’ en te forenzen naar hun werk. Het woon-werkverkeer per spoor en in de laatste decennia per auto, maakte de aanleg van nieuwe wegen noodzakelijk en belastte het landschap nog eens extra. Men zocht in de toegenomen vrije tijd de rust in massarecreatie temidden van de natuurterreinen en op de stranden van de delta. De rijkste landschappen en de buitenplaatsen raakten meer en meer ontluisterd, verkeer en verzorgingscentra raakten ontwricht. Industrie en techniek rukten stormenderhand op. Dit ging gepaard met een toenemende verwaarlozing van het landschap met rampzalige gevolgen zoals verspilling van water, verdroging, verzilting, vuilstort, dijkbreuken en kustafslag. Ook de Tweede Wereldoorlog en de nietsontziende watersnood van 1953 hebben bijgedragen aan de verschraling van het landschap.

Alles overziend moet de conclusie zijn dat de gevolgen van de industriële revolutie zelfs in het rijke deltalandschap resulteerden in biologische nivellering en een toenemende verstoring van het milieu.

Toekomst?

De ontwikkeling van zowel de agrarische als de industriële samenleving zijn telkens voorafgegaan door ingrijpende wijzigingen in de sociale structuur. De culturele kloof tussen traditie en vooruitgang wordt duidelijk gedemonstreerd in de waardering van de natuur en het natuurlijke milieu.

Thans, nu we aan het begin staan van een derde fase van de moderne beschaving, is de planologie nog niet verder gevorderd dan tot correctie van de kwalijke gevolgen van de industriële revolutie. Armzalig zijn de pogingen om in

[p. 31]

plaats van de verdwenen natuur kunstmatige groenvoorzieningen te creëren als versiering van de wegen, als entourage van de bebouwing, als camouflage van alles wat lelijk is. Zo verwordt het landschap tot casco.

We zouden een voorbeeld kunnen nemen aan de Gouden Eeuw waarin de bakermat ligt van wat wij als de wezenskenmerken van de Nederlandse cultuur beschouwen. Doch dit gebeurt niet. Integendeel, wij zijn eerder geneigd die kenmerken te relativeren, te ontkennen en zelfs aan te tasten. En evenmin houden we rekening met de eigenschappen van de delta. De Batavieren wisten al dat het zwaartepunt van de delta zeewaarts ligt, in de voordelta. Een voordelta machtig van potentie, zowel uit het oogpunt van natuur en milieu als in economisch opzicht. Daar bundelt zich de kracht van het gebied dat wij bewonen: in de achter ons liggende eeuwen is dat steeds opnieuw gebleken. De bloei van de Hanzesteden, de culturele ontwikkeling tijdens de renaissance van de delta in het zuiden (Brugge, Antwerpen, Walcheren) en in het noorden (Amsterdam, Zuiderzee) de hernieuwde opleving in de negentiende eeuw van Amsterdam, Antwerpen en Rotterdam, en tenslotte, in onze eigen tijd de grootscheepse activiteit van Rotterdam-Europoort, in het gebied Amsterdam-IJmond en rond Antwerpen en in het Brugge-Gent-Westerschelde-bekken.

Desondanks richt het beleid zich met grote hardnekkigheid en tegen beter weten in op het afremmen van de ontwikkeling in het westen. Daarmee dreigen we onze cultuur op zijn meest vitale front aan te tasten. Parallel hieraan gaat het gebrek aan aandacht voor samenwerking met Vlaanderen - in casu de ontwikkeling van het totale deltagebied! De aanleg van de Betuwelijn is in feite een doublure van de lijn Antwerpen-Ruhrgebied die al ten dele is gerealiseerd.

Andersom kwam uit Vlaanderen wel initiatief tot samenwerking, wat zich uitte in de drukke scheepvaart tussen Rotterdam en Antwerpen en het Ruhrgebied. Niet alleen een intensieve samenwerking op het gebied van zeehavens en scheepvaartroutes is noodzakelijk, ook moet de gehele infrastructuur op elkaar worden afgestemd ten behoeve van de verbinding met Duitsland, Frankrijk en Engeland. Met name geldt hier het belang van de Kanaaltunnel.

Hoogwaardige samenwerking met Vlaanderen zal ons economisch en, meer nog, mentaal verrijken! Dat is voor ons deltabekken van niet te meten perspectief, voor ons landschap van grote luister.

Dit artikel is verschenen in het boek ‘Het fenomeen Delta’, uitgegeven door Uitgeverij Blauwdruk, Wageningen