Neerlandia. Jaargang 101

[p. 25]

Landschap
De herkenning van het cultuurpatrimonium
◼ Paul Deroose

De economische ontwikkeling van Vlaanderen speelt een belangrijke rol bij de erkenning van het landschap. En het landschap speelt een grote rol in het welzijn en de welvaart van de bevolking. Over de wederzijdse belangen.

Vlaanderen was in Europa aan het begin van de middeleeuwen het dichtst bevolkte gebied ten noorden van de Alpen. Het kende een intens en dicht nederzettingspatroon. In het kielzog van de Romeinse kolonisatie zorgde de verspreiding van het christendom er voor de opkomst van de Latijnse cultuur. Kloosters en abdijen waren hierbij de centra van ontwikkeling. Vlaanderen was in die tijd een met kreken en waterlopen doorsneden laaggelegen gebied dat regelmatig werd overstroomd door de zee. Het bood gemakkelijk toegang, zowel vanuit de zee, als vanuit het achterland. Vandaar ook de invloed die het onderging van de andere kolonisatoren: de Noormannen. Langs de vele inhammen en kreken gingen zij aan land. Oude plaatsnamen zoals Sandeshoved, gelegen aan de Noordzeekust ter hoogte van Nieuwpoort, wijzen nog op deze invloed. De dialectische taalverwantschappen tussen alle kustgebieden van Normandië tot Denemarken en Zuid-Engeland zijn tekenend. In het oude Engelse dialect betekent ‘flam’ overstromend gebied, ondergelopen kustgebied. Het oude Noorse woord ‘flanmr’ en het Duitse ‘flom’ hebben dezelfde betekenis.

Bloei

De grote bloei die Vlaanderen gekend heeft in die vroege middeleeuwen wordt geïllustreerd door de bouwwerken die uit die tijd zijn overgebleven. De reusachtige tienden schuren in Koksijde (Ter Duinen) en Lissewege (Ter Doest) en de gotische lakenhal van Ieper, het grootste profane gebouw uit de gotiek, zijn prachtige voorbeelden. En dat geldt ook voor de vele steden die in de Vlaamse kustvlakte van Kales tot aan de Westerschelde (De Hont) verrezen: Brugge, Gent, Veurne, Ieper, Oudenburg, Harelbeke, Middelburg. Uit deze periode dateren ook de eerste dijken die in de kustvlakte

[p. 26]

werden opgeworpen. De eerste bestuursvormen die we hier kennen zijn dan ook de polderbesturen, met aan het hoofd een dijkgraaf. Zo ontstonden De Blankenbergse Polder en De Groot Noord Nieuwlandpolder. Het zijn instanties die ook heden ten dage nog functioneren. Op het platteland en in de steden ontstond een bloeiende lakennijverheid.

Dit bracht een intense handel over het Kanaal teweeg, met routes naar de andere Europese steden van die tijd, zoals Venetië, Milaan, Keulen, Hamburg en Lyon. Vooral Brugge ontwikkelde zich tot een vooraanstaand centrum van maritieme handel. Er werd een beurs opgericht en er ontstonden nauwe banden met Italiaanse steden als Florence en Genua. Aan de oorsprong van de ongekende bloei van Brugge als belangrijkste haven van Noord-Europa in de dertiende en veertiende eeuw lag de zware stormvloed van oktober 1134. Door het onderlopen van de oude zeeboezem van het Sincfal ontstond een weidse havengeul genaamd ‘Het Zwin’, die de stad uitstekend bereikbaar maakte voor zeeschepen.

Althans, tot Damme, vanwaar kleinere schepen voor de verbinding met de stad zorgden.

Ondergang

De teloorgang van de leidende positie van Brugge werd mede veroorzaakt door verzanding van de waterlopen, die het gevolg was van het indijken en het gebrek aan stroming. Debet aan die teloorgang was ook de sterke ontwikkeling van Antwerpen waardoor de handel zich gaandeweg verlegde. De Tachtigjarige oorlog en de daaropvolgende scheiding tussen de Noordelijke en de Zuidelijke Nederlanden luidden het einde in van de Brugse expansie. De aanleg van de Oostendsevaart met het doel om buiten de controle van de Nederlanders een verbinding te hebben naar de Noordzee, bracht weinig soelaas. Langs de Westerschelde (De Hont) speelde zich een soortgelijk scenario af. De bloei en ontwikkeling die in de vroege middeleeuwen dankzij indijkingen en ontwateringen was teweeg gebracht, ging verloren door de verschillende St. Elisabethsvloeden en de oorlogen die zich hier tussen noord en zuid in alle hevigheid afspeelden. De bewoners sloegen op de vlucht, dijken werden doorgestoken, en dorpen zoals IJzendijke verdwenen onder de golven of werden voor eeuwen tot eilanden herleid (Biervliet). Door de verarming van de bevolking was herstel slechts mogelijk door de hulp van de landinwaarts gelegen steden en abdijen. Aan het einde van de zestiende eeuw maakte de oorlog tussen de Staatsen en de Spanjaarden elk herstel onmogelijk. Door inundaties en dijkdoorsteken werd Zeeuws-Vlaanderen grotendeels herschapen in een verdronken land. Geven en nemen was het devies.

Naast Antwerpen hield Gent stand dankzij haar ligging aan de Schelde en de Leie en dankzij haar bloeiende lakennijverheid. Onder impuls van Lieve Bauwens ontwikkelde het zich tot het belangrijkste centrum van textielindustrie op het continent.

Economische groei

De deling tussen noord en zuid in 1598 bracht een definitieve breuk in de ontwikkeling van Vlaanderen. De vervolging van de protestanten en de massale uitwijking naar het noorden, gepaard aan de zware oorlogsbelasting die de Vlaamse steden opgelegd kregen, leidden tot stagnatie van de economische en culturele ontwikkeling. Dit ondanks de grote inbreng die mensen als Stevin, Van Helmont, Vesalius, Palfijn en Verbist hadden op het vlak van de wetenschappen. Aan het einde van de zeventiende eeuw kwam in het zuiden van België de hoogovenindustrie tot ontwikkeling en dat bracht een belangrijke bloei teweeg in de steenkoolbekkens. Het zwaartepunt werd zo verlegd naar Leuven en Brussel en naar de belangrijkste Waalse industriesteden, zoals Luik. Voor Vlaanderen was van grote betekenis het korte bewind van Willem I. In de periode dat hij België - na de slag van Waterloo en net voor de onafhankelijkheid - onder Nederlands gezag bracht, werd de Gentse universiteit opgericht en het kanaal Gent-Terneuzen aangelegd. Antwerpen ontwikkelde zich in de periode daarna tot grootste Belgische haven en handelscentrum, mede dankzij de scheepvaart naar de rijke kolonie Kongo. Pas na de Tweede Wereldoorlog kende Vlaanderen opnieuw, na vele eeuwen, een echte economische bloei. Tussen Gent en de Nederlandse grens werd langs het verbrede kanaal Gent-Terneuzen een zone voor zware industrie uitgebouwd en omstreeks 1960 werd het eerste Vlaamse staal geproduceerd. De haven van Antwerpen werd massaal uitgebreid met petrochemische industrie, autoconstructie en containeroverslag. Daarbij werd de industrie verschoven naar maritieme locaties. Voor een verbinding met het Luikse staalbekken zorgde het Albertkanaal.

Door de teloorgang van zowel de steenkoolwinning als de verouderde staalnijverheid in Wallonië, sloeg de balans van de economie omstreeks de jaren zestig stilaan door naar het noorden van het land. Vlaanderen met zijn katholieke tradities en overwegend agrarische achtergrond was, mede door zijn maritieme en tevens centrale ligging in West-Europa, een gunstig vestigingsgebied voor multinationale bedrijven van vooral Amerikaanse herkomst. In diezelfde periode werd - middels een urgentieprogramma - de uitbouw van het autosnelwegennet gerealiseerd om tegemoet te komen aan de toename van het autoverkeer. In België is dat vooral transitverkeer van noord naar zuid en van oost naar west.

Verkwanseling

De sterke economische bloei en het ontbreken van een planologische visie leidden in de jaren zestig en zeventig tot een ongebreidelde expansie van voorstedelijke gebieden. Langs de gewestwegen ontstonden slierten van lintbebouwing en overal op het platteland kon bijna willekeurig worden gebouwd. Veel gave open ruimte ging aldus verloren. Toen eindelijk begin jaren zeventig de eerste gewestplannen werden gemaakt om paal en perk te stellen aan de ruimtelijke

[p. 27]

Noord-Vlaanderen en Zeeland, ± 1280

chaos, was het grootste kwaad geschied. Speculanten hadden vele gronden in hun bezit en slaagden erin op verschillende plaatsen de planologen en politici te beïnvloeden. Het Vlaamse landschap dat eens de luister van het volk was geweest, werd als nooit tevoren toegetakeld. De kwaliteit van de architectuur was onvoldoende om het kwaad door sierlijkheid te verzachten. Hoog gelegen plekken zo schaars in het tere Vlaamse landschap, gingen onherroepelijk verloren aan verkavelaars. De waarneembaarheid van ruimte werd op vele plaatsen definitief weggebouwd. Ook de nauwelijks 65 kilometer brede kuststrook kwam door de toename van de vrije tijd en de welvaart onder hevige druk. In andere landen was men zich nochtans goed bewust van het gevaar dat in het kielzog van de welvaart opdook. Nederland gaf het voorbeeld hoe de ruimte wel gevrijwaard kon worden. België en vooral Vlaanderen leek zich te wentelen in de welvaart zonder zich bezorgd te maken over het feit dat het zijn landschappelijke patrimonium verkwanselde, ten koste van de komende generaties. In tal van streken bestaat de landschappelijke referentie nauweljks meer: het zuidoosten van West-Vlaanderen, de periferie van Gent, Mechelen, Antwerpen en Brussel, de gebieden tussen Aalst en Dendermonde, de as Brussel-Mechelen-Antwerpen, en grote delen van Limburg.

Beter laat dan noorit!

Er werden congressen georganiseerd met titels als ‘Een groenstrategie voor Vlaanderen’ (bemerk de benaming). Tijdens deze congressen werd de nood geklaagd. Maar ondanks veel goede intenties en verklaringen werd nauwelijks aarde aan de dijk gezet. De teloorgang van het landschap werd geïnterpreteerd als de teloorgang van het groen. Deze kwantitatieve benadering is typisch voor de zonale planologie. Er werd echter geen rekening gehouden met de morfologie van het landschap. De ruimtelijke kwaliteiten die de basis vormen van de landschapservaring werden niet in ogenschouw genomen. Politici en gezagsdragers lieten zich maar al te graag fotograferen omringd door scholieren bij massale boomplantacties.

Men dacht en denkt nog steeds dat het gaat om kwantiteiten. De aandacht van de politici ging naar het moeilijke kluwen van de staatshervorming en het vrijwaren van de pas gewonnen welvaart. Het verband tussen welvaart en landschapszorg werd niet gelegd. Het was wachten tot de jaren negentig vooraleer een voorontwerp Ruimtelijk Structuurplan voor Vlaanderen het daglicht zag. In het kielzog hiervan werd ook een ontwerp voor ‘Een groene hoofdstructuur voor Vlaanderen’ gepubliceerd. In het voorontwerp Ruimtelijk Structuurplan wordt gepoogd het ruimte-verslindende gedrag van de Vlaming te keren, verwijzend naar het Brundtlandrapport. Maar het blijft nog een open vraag in hoeverre Vlaanderen zijn landschap als cultuurpatrimonium zal herkennen en erkennen en erin zal slagen zijn unieke ligging in de delta, met de talloze mogelijkheden zowel op het vlak van transport, economie als cultuur, te valoriseren.

Dit artikel is verschenen in het boek ‘Het fenomeen Delta’, uitgegeven door Uitgeverij Blauwdruk, Wageningen