Neerlandia. Jaargang 101

[p. 22]

Werkgelegenheid

Minister van Sociale Zaken en werkgelegenheid Ad Melkert (foto: ANP)

Klussen, zwart op wit
◼ Frank Demets

Sinds kort lijkt Europa aangestoken door de microbe van de klusjesdiensten. Maar ze worden niet overal en niet door iedereen met open armen ontvangen.

Klusjesmannen zijn van alle landen. Mensen die moeilijk over die diensten doen, ook. Frankrijk heeft zijn Cheque emploi service (CES), die in december 1994 de grote markt van de ‘emplois de proximité’ moest ondersteunen. In Duitsland loopt een drietal proefprojecten rond klusjesdiensten, maar de diensten die hen aanwierven, hebben nog een lange weg af te leggen. In Denemarken bloeien de Plaatselijke Werkagentschappen, al liggen die in het Deense parlement zwaar onder vuur: particuliere bedrijfjes leveren de gesubsidieerde huis-aan-huis-diensten. In tegenstelling tot, bijvoorbeeld, de Belgische Plaatselijke Werkgelegenheidsagentschappen (PWA's) zijn hun werknemers niet per se langdurig werklozen, maar gewone voltijdse werknemers. Maar nu staat een deel van de subsidie op de helling en komen dus ook de 2.500 banen op de Deense PWA-markt op de tocht te staan. België treft het niet zoveel beter: sinds hun invoering medio 1993 hebben de PWA's van minister Miet Smet (CVP) al onder een spervuur van kritiek gelegen. Het principe, dat werklozen niet mochten bijverdienen, werd geschonden. Meer nog: langdurig werklozen moésten aan de slag. Met twintigduizend profiteerden ze van het aanbod. Miet Smet ziet het contingent witte klussers in de komende maanden verdubbelen. Het idee voor de PWA's werd in het begin van de jaren tachtig geopperd door minister van Arbeid Michel Hansenne (PS), die laaggeschoolde en langdurige werklozen via een alternatief sociaal systeem aan werkervaring wilde helpen om weer op de traditionele arbeidsmarkt aan de slag te kunnen. Studies hadden aangetoond dat er voor die mensen weinig of geen mogelijkheden voorhanden waren om de opleiding en de ervaring op te doen die de doorslag geven in het sollicitatieproces.

België spiegelde zich voor de uitbouw van een volwaardige sociale dienstverlening op lokaal niveau onder meer aan de Nederlandse buren, die met hun Melkert-banen een voltreffer scoren. Ze zijn genoemd naar de minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid Ad Melkert (PVDA), die zich ertoe engageerde om tegen eind 1998 zo'n 40.000 jobs te scheppen voor de langdurig werklozen. Hij stelde 29 miljard frank ter beschikking om banen in de marktsector en de collectieve sector te creëren. Werkgevers van Melkert-werklozen in de marktsector ontvangen volgens het plan twee jaar lang de uitkering van hun nieuw gevonden werknemers, zolang het tenminste gaat om extra werk waarvoor mensen ingeschakeld worden, die langer dan een jaar werkloos zijn. Het Melkert-personeel - samen zo'n vijfduizend man sterk, maar tegen het einde van de kabinetsperiode moet dat aantal verviervoudigd zijn - ontvangt ten hoogste 120 procent van het minimumloon. De werkgever verbindt zich ertoe de werknemer binnen de twee jaar in vaste dienst te nemen. In het Belgisch systeem bestaat die zekerheid niet. De Belgische PWA's zijn officiële organisaties die per gemeente geïnstalleerd zijn. De sociale partners en een aantal overheidsinstellingen vormen er de Raad van Bestuur, langdurig werklozen kunnen zich in de gemeentelijke PWA inschrijven en vervullen sociale

[p. 23]

en huishoudelijke klussen, zoals schoonmaken, kinderopvang of administratieve taken. Ze krijgen daarvoor, bovenop hun uitkeringsgeldgeld, een uurloon van 150 BF/fl. 8. Degene die een PWA'er in dienst neemt, betaalt 200 tot 300 BF, afhankelijk van de gemeente en de kosten die haar plaatselijke werkgelegenheidsagentschap genereert. Wie een beroep op een klusser doet, betaalt het loon en de sociale lasten met een speciaal daarvoor bestemde cheque die bij het gemeentebestuur gekocht kunnen worden. De PWA-diensten zijn toegankelijk voor privé-personen, vzw's (verenigingen zonder winstoogmerk), scholen, lokale overheden en bedrijven uit de tuinbouwsector.

Succesformule

‘40% van de PWA's weet de vraag om klussers en het aanbod van werklozen bijna perfect op elkaar af te stemmen’, meldt een uitgebreid onderzoek van de socialistische partij (SP) naar de werking van de PWA's. ‘Maar hoe kleiner de gemeente, hoe groter het overaanbod aan klussen. Slechts één PWA op vijf dwingt werklozen om klussen te aanvaarden. Driekwart zegt expliciet géén druk te willen uitoefenen.’ En de formule slaat aan. ‘PWA's zijn geen marginaal verschijnsel meer’, stelt Kathleen Van den Brempt van de studiedienst van de SP. ‘Ruim 22.000 mensen zijn verplicht ingeschreven, 13.255 werklozen staan als vrijwilliger geboekt. Het grootste deel van die laatste groep bevindt zich in het contingent van de langdurig werklozen. Bestaansminimumtrekkers en oudere werklozen blijven buiten schot. De meerderheid van de klussers zijn trouwens vrouwen. Het soort klussen waar men iemand voor zoekt, vallen vaak onder de traditionele “vrouwenberoepen”, in 80 procent van de gevallen gaat het om huishoudelijke taken of poetswerk.’ Een onderzoek van het ministerie van Tewerkstelling bevestigde en versterkte die cijfers: thuishulp neemt volgens die bron 91 procent van de PWA-markt in, tuinonderhoud zeven procent en de begeleiding van kinderen en zieken twee procent. ‘Maar’, waarschuwt het kabinet, ‘de gebruiker blijft nog altijd slecht geïnformeerd over de mogelijkheden.’ Vooral mondreclame doet zijn werk, waardoor dit alternatieve werkgelegenheidscircuit uitstekend begint te scoren. De gebruikers van de ruim 5,5 miljoen cheques zijn tevreden over de uitvoering en de snelheid van het werk, de flexibiliteit en de gemakkelijke bestelling van de klusjes. Minder dan de helft mort over de prijs van de klussen. Het ministerie van Tewerkstelling onderzocht ook de drijfveren van de klussers. Een verhoogd gevoel van eigenwaarde scoort het hoogst, daarna volgen het aangevulde inkomen en de vermeden uitsluiting van werkloosheidsuitkering. Wat hen betreft, mag het takenpakket en het aantal werkuren overigens verder uitgebreid worden.

Het begint er echter op te lijken dat de druk die op onwillige werklozen wordt uitgeoefend om zich bij een PWA in te schrijven de formule fataal zou kunnen worden. De moeilijkheden daaromtrent zijn niet nieuw. Al bij de oprichting van de allereerste PWA kwam er kritiek. Het Nationaal Centrum van Middenstandsverenigingen (NCMV) blijft erin volharden: de vereniging vindt het systeem niet voldoen. ‘Werklozen nestelen zich in de PWA's, terwijl ze eigenlijk naar een vaste baan zouden moeten doorstromen’, vinden de zelfstandigen. ‘Het halfbakken systeem voldoet niet, noch voor de gebruikers, noch voor de werklozen.’ Daarenboven blijken de tewerkgestelde werklozen in veel gevallen concurrenten te worden van de zelfstandige ondernemers. ‘Eén op vijf PWA-klusjes is rechtstreekse concurrentie voor de vaklui’, berekent het NCMV. Nochtans sluit het wettelijke kader rond de PWA's dit soort concurrentie uit. De wet bepaalt dat de dienstverlening van de PWA's niet door officiële welzijnsvoorzieningen of commerciële bedrijven aangeboden mag worden. ‘Maar’, stelt NCMV-topman Kris Peeters in de nationale pers, ‘in de dagelijkse werking van de PWA's loopt het heel anders. Klein tuinonderhoud, bijvoorbeeld, en bouwafwerking, goed voor 14 procent van de PWA-activiteit, is rechtstreekse concurrentie voor de kleine zelfstandigen in die branche.’ Een Brussels lid van de Waalse vakbond Fédération Général du Travail en Belgique (FGTB) trok met zijn klacht zelfs naar de Raad van State. ‘Het kan niet’, vond hij, ‘dat werklozen verplicht worden om voor een PWA te werken.’ Zo luidde nochtans de afspraak: PWA's zouden eerst uit een voorraad vrijwilligers putten, maar wanneer de vraag het aanbod zou gaan overstijgen, zou men een beroep gaan doen op langdurig werklozen. Dat gebeurt nu dus steeds vaker, en weigeringen leiden inderdaad tot uitsluiting van uitkeringsgelden. SP-volksvertegenwoordiger Ghislain Vermassen in de Financieel-Economische Tijd: ‘Ondanks vele uitspraken en beloften heeft minister Miet Smet toch het sein gegeven om werklozen uit te sluiten. Op juridische gronden kun je alleen uitsluiten als de werkloze een passende dienstbetrekking weigert, en de vraag blijft of we een PWA-klus als passende dienstbetrekking kunnen beschouwen.’

Onwettelijk

Op 8 november 1996 vernietigde de Raad van State het

[p. 24]

Koninklijk Besluit dat in België de oprichting van de PWA's regelt. Dat gebeurde volgens het ministerie van Tewerkstelling niet omwille van de inhoud van het KB, maar omdat het verkeerd was gemotiveerd. De Raad van State argumenteerde dat minister Miet Smet (CVP) vooraf inlichtingen bij hem had moeten inwinnen over de rechtsgeldigheid van het KB. Dat de minister zich op hoogdringendheid beriep, is voor de Raad geen argument. Bij het kabinet voor Tewerkstelling moet men nu een nieuw KB klaarstomen. De FGTB liet al weten dat het opnieuw naar de Raad van State stapt, als er ook maar een zweem van verplichting uit de nieuwe tekst zou blijken.

Belgische PWA's gelden ook als een belangrijke schakel in de plannen om werkgelegenheid te creëren. Uit een onderzoek van de SP'er Hans Bonte blijkt een grote interesse van werklozen voor de PWA's, maar de doorstroming naar een vaste job stokt. ‘PWA's werken nauwelijks samen met officiële instanties’, merkt Bonte. ‘Daardoor worden ze een wereld op zich, zonder band met het gewone arbeidscircuit.’

Systemen als het PWA moeten niet alleen knagen aan de werkloosheidscijfers, ze moeten ook tegen het zwartwerkcircuit ingaan. Een nobel streven, maar de realiteit toont aan dat het creëren van banen voor werklozen op dat vlak soms zijn doel voorbijschiet. ‘PWA's zijn kleine witwasmachines’, meldde De Morgen in augustus 1996. ‘De “zwarte” poetsvrouwen komen in een officieel circuit terecht, maar terzelfdertijd trekken de PWA's zwart geld aan’, heet het. ‘Wie bij het gemeentebestuur cheques op naam koopt, kan die aankoop tot maximaal 85.000 frank fiscaal in rekening brengen. Maar in de rijkere gemeenten gaat 40% van de cheques naamloos onder de toonbank. Er heersen zware vermoedens dat er in de PWA's zwart geld circuleert.’ Ghislain Vermassen vult aan: ‘Het zwartwerk is grijs geworden. Niemand controleert of een PWA'er al dan niet bijklust in het zwart, vaak in het verlengde van zijn PWA-betrekking.’

Uitzendbureaus

Bij de Nederlandse Melkert-banen verdelen uitzendbureaus de klussen. Die sluizen de Melkert-mensen door naar de bedrijfswereld: ze worden verenigd in afdelingen van gerenommeerde firma's, naar het voorbeeld van De Gast Schoonmaakbedrijven in Amsterdam. Dat bedrijf nam, bijvoorbeeld, veertig langdurig werklozen in dienst als domestic service medewerkers, die van het schoonmaken, strijken en boodschappen doen hun beroep gemaakt hebben voor een uurloon van fl. 15/300 BF. De Dienstenwinkel van De Gast was de eerste grootschalige gebruiker van Melkert-mensen. ‘Dankzij de subsidie van de overheid kunnen we met het zwarte circuit concurreren’, meldt Henk Cornelisse van De Gast in De Standaard. ‘De vraag is hier groter dan het aanbod. Ook de chauffeursdienst kent een groot succes en er is een grote vraag van de kant van winkeliers naar laaggeschoold personeel, dat helpt bij het inpakken, het lappen van de ramen en het opruimen. Toch zijn we weigerachtig tegenover een uitbreiding van het personeelsbestand. Het wordt moeilijk om de gecreëerde banen in te vullen, omdat de eisen voor de meeste jobs voor sommige langdurig werklozen te hoog zijn.’ Het moeilijkste, weten de Melkert-uitzendbureaus, is de administratie. Dat vindt ook Paul Verheij van de NV Werk, die in Amsterdam instaat voor de uitvoering van de Melkert-regeling. Hij concludeert dat zijn bureau met een organisatorisch probleem sukkelt, omdat het nog altijd niet met één druk op het computertoetsenbord weet uit te vissen wie er al dan niet beschikbaar is. Toch krijgt het Amsterdamse voorbeeld navolging: inmiddels is, o.m., ook in Rotterdam een Klussenservice op dezelfde leest geschoeid, zeventien andere, middelgrote gemeenten hebben een Melkert-uitkering van de overheid toegezegd gekregen. Vlissingen, Venlo, Sittard, Roermond, Kerkrade, Geleen, Landgraaf en Brunssum zijn enkele van die gemeenten.

Maar niet iedereen blijkt even enthousiast over de Melkertmedewerkers. In de gezondheidszorg zijn ze in Nederland, bijvoorbeeld, niet meer gewenst. Voorzitter Krol van de Nederlandse Zorgfederatie (NZF) in de Volkskrant: ‘De laaggeschoolde Melkert-werknemers zijn te weinig productief. We kunnen het geld beter aanwenden om reguliere banen te scheppen.’ Ook de Algemene Rekenkamer, die de begroting van de Nederlandse regering controleert, spuide kritiek. ‘De uitvoering van de subsidieregeling voor twintigduizend Melkertbanen is oncontroleerbaar’, vindt ze. ‘Dat maakt de kans op misbruiken enorm groot. En het gaat, alleen al voor 1995, tenslotte om zestig miljoen gulden.’ En de doorstroming naar de reguliere arbeidsmarkt blijft miniem, berekent de Volkskrant na een rondgang bij werknemers in de zorgsector en de gemeenten Den Haag en Rotterdam. ‘Pakweg één op tien Melkert-medewerkers kunnen doorstromen naar een échte, niet gesubsidieerde baan’, meent M. Andriesen van de Haagse Sociale Dienst. ‘Het gros van de mensen blijft hangen’, bevestigt P. Laman van het Gemeentelijke Projectbureau Werk in Rotterdam.

De uitzendbureau-formule naar België overplanten, is niet makkelijk. De beroepsvereniging van de uitzendsector (UPEDI) zou wel met de gedachte spelen. Maar ze weigert, naar verluidt, de voornemens ook in daden om te zetten zolang de overheid het werkterrein van de klussers tot vooral de gezinnen beperkt. Met name de Vlaamse minister voor Leefmilieu en Tewerkstelling Theo Kelchtermans (CVP) voelt wel iets voor zo'n uitbreiding. Dat blijkt uit zijn oproep in de Nieuwsbrief van het Steunpunt Werkgelegenheid, Arbeid en Vorming van de Katholieke Universiteit in Leuven (KUL). In zijn bijdrage pleit Kelchtermans ervoor, de PWA's uit te bouwen tot volwaardige dienstencentra. ‘Ze moeten omgevormd worden tot werkgevers’, meent hij, ‘die werknemers uitzenden om opdrachten uit te voeren.’ Bovendien dringt de minister aan op een beter sociaal statuut voor de klussende werklozen -in de vorm van een volwaardig(er) arbeidscontract-, een degelijke opleiding en betere begeleiding.