Moralium dogma philosophorum

Regelnummers proza verbergen

[p. 75]

tekstkritische noten

3 Rubr. Epistola ad librum VZ, librum durchstrichen, danach von späterer hand: D. Andream S. Marci de Venetiis Primicerium Z Incipit prologus in eodem X, cf. s. 20 u. 77, 1, f. Ya 4 totius vniuersitatis a 5 domino f. Y Andree] A Y 6 omnibus X Barth.] B Y de recanato X de rachaneto a f. Y 7 ad u. prouehi Z dominum V in superno Sundby lesefehler! 10 per me habere Y 11 cui f. Z forme Z 12 manifeste f. Y me v. mor. Z morantem f. Y 13 intollerabili ω consilio Xa conc- Y 15 migdas VZXY vnda a 17 ibidem Z idide VX ydie Y isidis a 18 romana V antonomasice XZ anthonomatice Ya (zw. a u. t ein buchst. getilgt Y) antonomagice V 19 in hoc] robor V 20 uirtute Z depressistis XaY

Anhang.

I.
Epistola ad librum.⁺

4Gemme pulchritudinis, totius honestatis forme et uniuersi cleri 5speculo rutilanti, domino Andree, Sancti Marci de Venetiis primicerio, 6dotibus omnimodis insignito, Bartholomeus de Racanato, solo nomine 7dictus magister, de uirtute prouehi ad uirtutem et Deum in Syon facie 8ad faciem intueri.

9Sepe infra mentis archana reuoluens, qualiter obtemperarem his qui 10cupiebant habere per me dogma moralium emendatum, inter ceteros 11prelatos neminem reperio cui tanquam uestre sapientie forma competat 12honestatis. Et hoc didici manifeste, quando me Venetiis morantem, 13aflictum pene inopia intollerabili, conscilio et auxilio substentastis. 14Eram enim ibi sicut Tantalus in undarum copia sitibundus et uelud 15Migdas auro circumuentus, cum uasorum nitencium gemmarumque ful-16gorem plurimum ammirabar, per basilicam, cui preestis, insatiabiliter 17euagando, que potest Templum ibidem appellari et ciuitas, unde genus 18ducitis, Urbs ut Roma antonomastice uocitari. Recte itaque uestram 19discrecionem michi correctricem in hoc opere inuocaui, cum uestrum 20sonet uocabulum in uirtutem, qua uestre magnitudinis emulos depresistis,

+ V, f. 1 r.

[p. 76]

tekstkritische noten

aant. 1et cum Venetie, omnium bonorum uene, uos refertos uirtutum uarieta-2tibus genuissent.

3Procedemus igitur, non ut editori operis derogemus, sed ut puncta 4fortia exsponamus, quedam exstrinsecus apponentes, distinctiones (1 v) 5faciendo, quas in sequenti membrana requiratis uirtutum nomina iuxta 6libri seriem continentes. Nec curemus ⟨hic⟩ inuidorum latrationibus 7respondere, presertim cuidam simio de genere Pigmeorum nitenti po-8nere os in celum, cuius lingua transit super terram, cum ipse una cum 9eis sicut fumus deficiant et liuoris pena uertatur proprium in autorem, 10ut in prologo quem fecimus super uersus differentiales a nobis com-11pilatos probauimus euidenter. Jgitur ad contextum littere descendamus.

1 refertum a 3 igitur f. Y 5 nomina uirtutum Y 6 curamus a hic f. V latrociniis Y 7 symee Y fumo a Ps. 72,9 8 in terram a ipse f. T 9 deficiat a auctorem XY act- a 11 textum Xa testum Z littere f. a accedamus Z procedamus a

[p. 77]

tekstkritische noten

aant.

2 Rubr. Liber qui dicitur moralium dogma de virtutibus et vitijs oppositis moraliter et philosophica determinans Jncipit feliciter a 4 latine f. X 6 philosophice X 7 deterreret a 8 ut f. a 10 Vilhelmus a endogauie a 11 esset a 17 libri tit. X 18 erst. ut f. a 19 realis a zw. philosophia f. a 20 agitur princ. a 21 ethice id est moraliter X 22 alie n. phil. a retoricha X 23 id f. X l. quoad gramaticam a

II.
Incipit prologus super moralium dogma philosophorum.⁺

3Quia mores a conuictu formantur et preteritorum cognitio est pre-4sumptio futurorum, Tullius, eloquentie ⟨latine⟩ tuba, uerens ne suus 5fiilius romanorum vitia sequeretur, bellis ciuilibus terminatis, librum 6edidit ethice, id est philosophie, qui dicitur officiorum; quod ideo fecit 7ut principaliter suam sobolem et secundario ceteros a vitiis detineret 8et ut post vitiorum egressum aditus uirtutibus panderetur.

9Magister ergo Galterus, qui Alexandreidem fecit, uel secundum 10quosdam magister Guilhelmus, qui Henricum, filium comitis Andegauie 11de Campania Gallica, instruebat, videns quod illud opus Tullianum erat 12tamquam pelagus, nec id poterat quilibet de facili habere, istud tam-13quam manuale specialiter ad illius informationem et generaliter ad 14vtilitatem singulorum legentium compilauit. Jdeoque sciendum est quod 15materia ipsius est vtile et honestum; intentio sua est summatim docere 16ethicam Tullianam et Tullium et Senecam imitari; vtilitas est cognitio 17vtilis et honesti; titulus est: Incipit moralium dogma.

18Sunt enim tria dogmata, scilicet rationalis philosophia ut in triuio, 19naturalis philosophia ut in quadriuio et in phisica, et moralis philosophia 20ut in ethica et tota theologia. Jn hoc libro principaliter agitur de 21morali philosophia, unde supponitur ethice.

22Sunt etiam tres alie partes philosophie: logica, theorica, practica. 23Logica, ⟨id⟩ est rationalis, docet loqui, proloqui, eloqui: loqui in gra-24matica, proloqui in dialectica, eloqui in rethorica; unde diuiditur in

+ X, f. 68 v.

[p. 78]

tekstkritische noten

aant. 1tres partes, que dicuntur triuium. Theorica, id est contemplatiua, 2diuiditur in mathematicam, theologicam et phisicam. Mathematica, id 3est disciplinalis, diuiditur in arismeticam, geometriam, musicam et 4astronomiam, que dicuntur quadriuium. Theologia ⟨est⟩ scientia 5diuinorum, que agit de Deo et patria celesti. Phisica, id est naturalis, 6de naturis rerum superiorum agit et inferiorum. Practica, id est actiua, 7diuiditur in echonomicam, politicam et ethicam. Echonomica est dispen-8satiua familie, per quam aliquis informatur ad eam bene regere. Politica 9est ciuilis, per quam aliquis informatur ad regendum ciues. Ethica 10dicitur duobus modis. Est enim ⟨ethica⟩ scientia stricte per quam 11aliquis docetur ad informandum seipsum. Large ⟨autem⟩ dicitur ethica 12omnis scientia moralis; et ita sumitur in hoc libro quo non solum 13docetur ⟨quomodo⟩ quis regere ⟨possit⟩ se sed etiam alios.

14Vt inferius dicenda plenius patefiant, videndum est quid sit uirtus 15et que et quot sint genera uirtutum et ⟨que et⟩ quot eius species. 16Virtus est habitus mentis bene constitute. Habitus est qualitas adueniens 17per applicationem animi difficile mobilis. Est ergo uirtus potentialis, 18habitudinaria et usualis. Virtutes potentiales ab ipsa natura omnibus 19simul et similiter insunt, nam sicut homo natus est aptus ad vtendum 20ratione, ita natus est aptus ad vtendum virtute. Vnde dicit Aristoteles: 21Homo ⟨est⟩ animal mansuetum natura. Per hoc quod dicit mansuetum 22natura intelligit virtutes, quos habet homo potentialiter. Virtutes habi-23tudinarie dantur homini per gratiam, quia per gratiam habet homo abi-24litatem ad vtendum hac virtute uel illa; et secundum hoc qui habet 25vnam uirtutem, habet omnes. Verum est in habitu sed non in vsu. 26Vsuales per effectum operationum habentur; et secundum hoc habet 27aliquis quandoque vnam virtutem in vsu et non aliam.

1 speculatiua a 2 theologicam - Mathematica f. a 3 disciplinaris a arismeticam! Xa 4 est f. X 6 agit v. de a 7 yconomicam a Jconomica a 8 propter quam X bene v. ad a 10 ethica f. X 11 n. seipsum add. que proprio nomine dicitur monacstica a autem f. X 12 moralis philosophie X et sic a quia non a 13 quomodo f. X possit f. X etiam n. libro X 14 v. Vt add. Distinctio que et quot sint uirtutum species et genera X et inf. X dicendo X patefiat X uirtus et quod sunt a 15 que et f. Xa sunt eius a 16 equalitas X 17 animi a non X 18 n. natura add. dantur X, vgl. z. 23 19 insunt f. X hominibus X 21 est f. X per - potentialiter f. a 23 abilitatem id est promptitatem a vtilitatem b 24 illa vnde homo quando dicitur habens unam a

[p. 79]

tekstkritische noten

1Virtutum autem genera sunt iv. Prime sunt politice, id est ciuiles, 2secunde purgatorie, tercie animi iam purgati, quarte exemplares. Prime 3conueniunt illis qui regunt rempublicam. Purgatorie conueniunt illis 4qui proposuerunt se a negotijs sequestrare et vitam ducere innocentem. 5Tertie illis congruunt qui, omnia postponentes, in celesti contemplatione 6uersantur. Quarte in solo deo consistunt et ideo dicuntur exemplares, 7quia cetere uirtutes illas imitari tenentur. Prime ergo virtutes molliunt 8peccatum; secunde auferunt; tercie obliuiscuntur; in quartis nephas est 9peccatum nominari.

10Species autem virtutis sunt vij: quatuor actiue et tres contem-11platiue. Actiue sunt iv uirtutes cardinales, scilicet iustitia, fortitudo, 12prudentia et temperantia. Contemplatiue sunt fides, spes, caritas. 13Quelibet autem uirtus cardinalis habet duos oculos principales; habet 14enim iustitia discretionem et rectitudinem, fortitudo constantiam et 15magnanimitatem, prudentia vigilantiam et cautelam, temperantia conti-16nentiam et abstinentiam. Jste sunt ille quatuor que fulgent in capite 17iusti quasi corona de lapide pretioso. Justitia omnium ponenda est in 18anteriori parte, quia non debemus iudicare nisi de certis; prudentia in 19posteriori, quia in dubijs consilium est adhibendum; temperantia in 20dextera, quia in prosperis cauendam est ne dissoluamur; fortitudo in 21sinistra, quia in aduersis cauendum est ne frangamur.

22Auctor ergo iste non de generibus uirtutum tractare proposuit sed 23de honesto, id est de virtute cardinali, et de omnibus speciebus hones-24tatis, id est uirtutis; secundo de comparatione duorum honestorum; 25tercio de utili; quarto de comparatione utilium; quinto de conflictu 26utilis et honesti.

27Ad hoc notandum est quod quatuor sunt affectus in homine, de 28quibus philosophus dicit:

Gaudia pelle, pelle timorem,
spemque fugato, nec dolor assit.

31Hij quatuor affectus debent taliter ordinari: primo dolor, secundo 32gaudium, tertio timor, quarto spes. Nam dolor et gaudium sibi debent

1 autem f. a 2 secunde sunt a tertie sunt a iam f. a 6 existunt a 7 illas f. a 11 scilicet f. a 12 et f. a spes et a 13 ut iustitia habet a 14 fort. c. et. m. n. cautelam a 15 castitatem sive continentiam a 16 ille f. a 17 omnium f. a 19 habendum X 21 quia in sinistris a 25 flictu X 27 affectus seu passiones a 28 boecius a dicit f. a 29 De cons. phil. I, metr. VII, 13 32 sibi n. esse a

[p. 80]

tekstkritische noten

1esse coniuncta, quia dolor sine gaudio nimium deicit, gaudium sine 2dolore nimium extollit. Similiter timor et spes debent esse coniuncta, 3quia timor sine spe inducit desperationem, spes sine timore facit pre-4sumptionem. Dolor ergo et gaudium sunt due mole inter quas semper 5debemus uerti, alie due sunt timor et spes. Et nota quod dolor et 6gaudium sunt de presenti, timor et spes sunt de futuro; item dolor et 7timor tantum de malo, gaudium et spes tantum de bono. Vnde sic 8colligantur, quia primum conuenit cum tertio, in eo quod sunt ambo de 9malo, secundum cum quarto, quia ambo de bono; item primum cum 10secundo, quia sunt ambo de presenti, tercium cum quarto, quia ⟨ambo⟩ 11de futuro. Jsti iv affectus errant, nisi quatuor virtutibus adiungantur. 12Fortitudo ergo est necessaria contra dolorem, temperantia contra gaudium, 13prudentia contra timorem, iustitia contra spem.

1 multum deicit X 2 nimis ext. X 4 deb. semper a 6 zw. sunt f. a 7 gaudium - 9 malo f. a 9 quia f. a 10 zw. ambo f. X 11 dirigantur a 12 ergo n. nec. X

[p. 81]

III.
Epistola Nuncupatoria.

EXIMIO Et in primis honorando patri Guilhelmo Paruo, sacri praedicatorum ordinis doctori Theologo, confessorique Regio, Iudocus Clichtoueus. Sa. D.

Socrates, authore Laertio, non parum eo ipso prae caeteris philosophis commendatur, grauissime pater, quod Aethicen primus inuexerit, atque de humanorum affectuum moderandorum ratione ante omnes disseruerit. Nempe cum caeteri ante eum philosophi causas naturae latentes accuratius rimati sint et circa physicen discutiendam penitus intenti, ipse eam rerum naturalium contemplationem minus homini necessariam ratus, ea potius inquirenda hortabatur quem mores instruerent, et quorum vsus nobis ad totius vitae directionem esset accommodus. Quid enim quaeso confert coeli vertigines et varios syderum motus indagare, quid terrę molem globorumque coelestium magnitudinem dimetiri et se ipsum ignorare, neque quo pacto degenda sit vita, et actus omnes certa rationis lege regendi compertum tenere. Id plane beatus Bernardus et merito quidem reprehendit dicens: Multi multa sciunt et seipsos nesciunt, alios inspiciunt et seipsos deserunt, deum querunt per ista exteriora, deserentes sua interiora, quibus interior est deus. Eidem quoque sententiae accedit Ecclesiastes cum inquit: Quid necesse est homini maiora se querere, cum ignoret quid conducat sibi in vita sua. Denique sapiens ad disciplinam morum obseruandam praesertim exhortatur in libris sacris, rectae institutionis vitae humanae documenta continentibus, qui parabolas a se conscriptas potissimum meminit ad sciendam sapientiam et disciplinam ad intelligenda verba prudentiae et suscipiendam eruditionem doctrinę, iustitiam, iudicium et aequitatem, vt detur paruulis astutia et adolescenti scientia et intellectus. Proinde in manibus semper habendi sunt libri assiduaque cura euoluendi, qui bonos mores edocent et officia bene beateque viuendi tradunt. Inter quos et

[p. 82]

iste nequaquam aspernandus est, de quatuor officiorum fontibus, secundum Stoicorum partitionem, quas virtutes cardinales appellant, abunde differens et preclaras probatissimorum auctorum poetarum inquam et oratorum sententias, virtutum praecepta complectentes atque ad vitae honestatem hortatorias concinno quodam aptoque contextu colligens. Hinc a suo, quisquis is fuerit, auctori non ignobili inscriptum est praesenti opusculo et inditum nomen Dogma moralium philosophorum, quod morum praecepta, rectae vitae instituta, ex grauibus deprompta auctoribus et certo ordine digesta comprehendat. Iccirco tuae paternitati dignum visum est quod in lucem emittatur, ad communem legentium vtilitatem, et habendum insuper eo medio virtutis capessendae ad miniculum. Cuius quidem editionis prouinciam tuo ipsius hortatu impulsuque libens suscepi. Et quoniam commentarij luce non indiget iste libellus, vt qui se ipso satis sit dilucidus, curaui loco explanationis, notare loca ipsa aut horum ex quibus desumptae sunt huc adductae sententiae et vbi plurimae earum reperiantur, annotatione marginali designare. Quo sane studio atque praesidio poterit facile quisque quam volet sententiam ex suo primitiuo auctore perquirere et ex fonte ipso potius quam riuo potare. Itaque nostrum quantulumcumque laborem dignitati tuę, cui plurimum debemus, dicatum sereniore vultu suscipe atque ex eo quod promptus ad tuae reuerentiae obsequium nobis sit animus, denique perspice. Vale religionis decus, virtutis vere custos, rigidusque satellus. Parrhisijs. Ad Nonas Martias Anno salutis nostre. M.D. XI.