Moralium dogma philosophorum

Regelnummers proza verbergen

[p. 1]

[Tekst]

Lateinischer text

[p. 5]

tekstkritische noten

1⁺ Moralium dogma philosophorum per multa dispersum uolumina 2tuo quidem instinctu, uir optime et liberalis, ⟨Henrice ·R·⟩, contrahere⁺ 3meditabar. Dumque primo conticinii silentio super hac re scrutabundus 4memoriam consulerem, repente sompnus obrepsit. Et ecce uir sobrio 5decore laudabilis quasdam personas non minus matura grauitate 6reuerendas antecedebat. Statimque, ut fit, solo animi augurio 7primum illum esse latine eloquentie auctorem Tullium mihi inno-8tuit; post quem ille moralitatis eruditor elegantissimus Seneca cum 9quibusdam aliis, quos tibi eorum uerba deinceps significabunt, se 10agebat. Vna igitur conferentes arbitrabar descriptionibus distri-11butionibusque moralem ⟨philo⟩sophiam quasi in artem nos colligere; 12michique ipsi fas erat, que uel ab his uel ab aliis audieram, eorum 13prouerbiis interponere. Expergefactus autem stili officio audita 14designans, breuitati insistendum decreui. Primum ideo quia fragilis 15est memoria et rerum turbe non sufficit; necesse est ⟨enim⟩ quan-16tum recipit emittat et antiqua recentibus obruat. Jdeo egregie 17scriptorem formare uidetur qui dicit:

Quicquid precipies, esto breuis, ut cito dicta
percipiant animi dociles teneantque fideles;
omne superuacuum pleno de pectore manat.

14 fragilis - 16 obruat Sen. De ben. VII 28, 2 18-20 Hor. Ars poet. 335-337
1 Rubr. Jncipit moralis philosophia (de honesto et utili O) SO Prologus in moralem phẏlosophiam R Jncipit liber moralium ex multis philosophorum uoluminibus excerptus U Jncipit summa moralium philosophorum P Jncipiunt Elegantiora uerba Moralium Doctorum T JSAGOGE IN MORALEM PHILOSOPHIAM PROLOGUS JNCIPIT. N Jncipiunt ẏsagoge in moralem philosophiam composite a magistro Wilhelmo de Conchis. E
2 Henrice ·R·, s.s. 7 3 conabar E conticilii R 4 oppressit QE 8 postquam R 10 distinctionibusque U et distinctionibus E 11 sophiam RSOUN nos n. quasi R f. PQ 12 ipsi f. U fas esse E 15 enim f. RP 16 recepit O obrui non sufficit R egregium QU 17 informare PE 18 Quicquidł recipies R 19 teneant et O

+ R, f. 23 r.

+ Prooemium.

[p. 6]

tekstkritische noten

aant.

1Preter hec tua diligens instancia me tam sepe pollici⟨ti⟩ con-2sumpmationem posscebat, quod illud certum expertus sum, quia 3animo desideranti nichil satis festinatur quodque desiderio mora est 4etiam celeritas.

5Jpsius preterea operis fructus cel⟨lu⟩la memoriali diligenter re-6ponendus ⟨nullatenus⟩ diffusius se tractari permitteret. Nulla enim 7uite pars, neque publicis neque priuatis, neque forensibus neque 8domesticis ⟨in⟩ rebus, morali philosophia uacare potest. Jn hac 9excolenda sita est uite honestas et in negligenda turpitudo. De 10ea igitur accipe conpendiosam particulam, ac si de magno flumine 11ciatum tibi sorbillandum quis propinet. Puto autem te huic ho-12nestatis forme non minimam impendere diligentiam. Adeo namque 13arto atque insolubili complexu ⟨inheres⟩ honesto, quod nec uehe-14mens tumultus huius perniciosissime sedicionis honestatis curam tibi 15excutit. Videmus enim, quod licet temporis necessitas ad flagitia 16te pertrahat, mens tua contradicit et reclamat. Presentis doctrine 17expressa mihi in te uno occurrit imago; quocirca uehementer com-18patior tibi, imo tue odiosa morbi pressura lacessite liber⟨ali⟩tati.

19⁺ Triplex est capiendi consilii deliberatio: prima est de honesto 20tantum, secunda de utili tantum, tercia de conflictu utriusque. 21Prima subdiuiditur in duas. Namque dubitamus utrum honestum 22an turpe sit factum; dubitamus etiam de duobus honestis quod

3 animo - festinatur Sall. Iug. 64, 6 desiderio - 4 celeritas P. Syr. sent. 149 6 Nulla - 9 turpitudo Cic. De off. I 2, 4 11 ciatum - sorbillandum cf. Ter. Ad. 591 19 - s. 7, 9 Cic. De off. I 3, 9-10
1 Preter - 4 celeritas mit hinweisungszeichen erst am ende des prooemiums R hoc R pollici R 2 quia illud P illudque U certo E 3 nichil] uid'i R est ipsa c. Q est omnis c. P 5 cella RP 6 nullatenus f. R 7 uite] in te SOP n. in publicis P ba n. in priuatis b 8 in f. ω a morali P 11 propinet quis sorb. SO 13 arcto PQ inheres f. R adheres E quod - 16 reclamat mit hinweisungszeichen nach dem prooemium R 14 tibi curam SOQUE 16 tamen mens E mens tamen a Presentis - 7 imago RNba f. übr. 17 expressa v. presentis N f. ba quocirca - 18 liberalitati RNQba f. übr. 18 tue Q in te RNb nullus te a pressura morbi ba peste m. Q lacessitem libertatem R Explicit prologus add. n. lib. R 19 rubr. De deliberatione(?) consilii capiendi Q Deliberatio consilij sumendi U Diuisio Consultationis T De honesto et utili et conflictu utriusque R De IIII^or uirtutibus cardinalibus P f. SOE

+ De consilii capiendi deliberatione.

[p. 7]

tekstkritische noten

aant. 1eorum honestius. Similiter secunda species, id est consultacio 2utilis duplex est. Jnquirunt enim utrum utile uel inutile sit factum; 3inquirunt etiam ⟨de duobus⟩ utilibus propositis utrum eorum utilius 4sit. Tercia pars, que est de pugna utilis et honesti, indiuisa est. 5Sunt itaque quinque consultationes: prima quid honestum, secunda 6de comparatione honestorum, tercia quid utile, quarta de compara-7tione utilium, quinta consultacio est quando uidentur utile (23 v) 8et honestum sibi aduersari. De his igitur in ordine prefatis dicen-9dum est.

10Honestum est quod sua ui nos trahit et sua dignitate nos⁺ 11allicit. ⟨Virtus uero est habitus animi in modum nature rationi con-12sentaneus⟩. Virtus igitur et honestum nomina diuersa ⟨sunt⟩, res 13autem subiecta prorsus eadem. Adeo enim gratiosa est uirtus, ut 14insitum sit etiam malis probare meliora. Quis est enim qui non 15inter scelera opinionem bonitatis affectet? Neminem reperies qui 16nequitie premiis sine nequitia frui non malit.

17Diuiditur itaque honestum in prudentiam, iusticiam, fortitudi-18nem, temperanciam. Prudentia est rerum bonarum et malarum et 19utrarumque discretio. Justicia est uirtus ius suum cuique conferens. 20Fortitudo est considerata periculorum susceptio et laborum perpessio. 21Temperantia est uirtus cohibens motus suasu prosperitatis in nos 22impetum facientes.

10 Honestum - allicit Cic. De inv. II 52, 157-158 11 Virtus - consentaneus ib. II 52, 159 13 Adeo - 15 affectet Sen. De ben. IV 17, 2 15 Neminem - 16 malit ib. IV 17, 4 17 Diuiditur - 18 temperanciam Cic. De inv. II 53, 159 18 Prudentia - 19 conferens ib. II 53, 160 20 Fortitudo - perpessio ib. II 54, 163 21 Temperantia - 22 facientes ib. II 54, 164.
1 eorum sit PQU species consultationis P consultacio f. P. 2 de utili PQ 2 u. 3 inquiritur E 4 tertia species E hon. et ut. E 5 quinque deliberacionis genera E 7 est f. SOQU 8 hon. et ut. E ig. secundum EN ordine SOQU ordinem RTPEN prefatis SOQU prefatum RTPE f. N 10 rubr. De honesto RTSQUE Descriptio honesti P De honesto et partibus eius N f. O 11 Virtus - consentaneus Ups. 200, Pad. 101 ba uero f. ba nature f. ba rationis b 12 sunt v. diuersa QE f. R 14 enim est QUE 17 fort. et temp. PQU temp. et fort. N 19 tribuens E 20 Fort. - perp. n. 22 facientes N diuturna perpessio PQU 21 coh. illicitos animi motus E coh. ill. motus an. ba facientis R

+ I. De honesto.

[p. 8]

tekstkritische noten

aant.

1Jnter has prudentia reliquas tres precedit quasi ferens lucernam 2et aliis monstrans uiam. Eius enim est consulere, aliarum trium 3agere; consilium autem preuenire debet actum. Vnde ait poeta: 4‘Priusquam incipias consulto, et postquam consulueris mature facto 5opus est.’ Et Salomon: ‘Palpebre ⟨tue⟩ gressus tuos precedant.’ Id 6autem est quod consilia actus tuos preueniant.

7Prudentiam sequitur iusticia. Sed eius officium duo affectus, 8scilicet timor et cupiditas, et due fortune, scilicet aduersitas et 9prosperitas, prepediunt. Sit enim aliquis quem sapientia sua dig-10num beneficio tuo faciat, sit etiam alius dicens tibi quod si illum 11sapientem tibi adiungas, incurres odium potentis alicuius: ecce 12timor ab offitio iusticie faciet te cessare. Rursus sit aliquis erga 13quem debeam esse munificus, tunc si cupio seruare quod habeo, 14uel quia utile mihi uideo, uel quia non facile recupero, cupiditas 15iusticie obuiat. Jccirco iusticiam duabus columpnis fulcire oportet, 16scilicet fortitudine contra timorem ⟨et aduersitatem⟩ et temperantia 17contra cupiditatem ⟨et prosperitatem⟩. [Jn fortunis patens ⟨est⟩ 18quia prosperitati opponenda est temperantia, fortitudo aduersitati; 19aliter enim illa extolleret, ⟨hec deiceret⟩].

20⁺ Prudentiam diximus esse discretionem rerum bonarum et ma-21larum et utrarumque. Hec namque uirtus discernit bona a malis 22et bona ab inuicem, mala ab inuicem. Hec quidem, cum sua ui 23nos trahat, sub honesto continetur. Omnes ⟨enim⟩ trahimur et 24ducimur ad cognitionis cupiditatem, in qua excellere pulcrum 25putamus, labi autem, errare, nescire, decipi et malum et turpe. 26Huius partes sunt prouidentia, circumpectio, cautio, docilitas.

4 Priusquam - 5 est Sall. Catil. I 6 5 Palpebre - precedant Salom. prov. IV 25 21 Hec - 23 continetur Cic. De inv. II 52, 158 23 Omnes - 25 turpe Cic. De off. I 6, 18 26 prouidentia - docilitas cf. Macrob. In somn. Scip. I 8, 7
1 tres uirtutes P 2 uiam demonstrans QE 3 ait f. PU 5 tue f. RTNa precedant gressos tuos SOPQU 7 rubr. De prudentia RTSOQUE De prudentia sub honesto contenta N quid sit prudencia P 9 prosp. et adu. PQE 14 mihi utile QUE uidetur P 16 et aduersitatem f. RTSOPN 17 et prosperitatem f. RTSOPN In - deiceret R (unten mit hinw.-z.), ENba patens E patn̅s R -iens N patet b f. a est f. RNba 18 quia REN quod ba 19 hec deiceret f. R 20 esse f. QU 22 et mala TOEN 23 n. trahat add. et sua dignitate (nos ba) alliciat Pab enim f. RTON 26 funt f. SQU

+ A. De prudentia.

[p. 9]

tekstkritische noten

aant.

1Prouidentia est presens notio futurum pretractans euentum.⁺ 2Huius offitia sunt ex presentibus futura perpendere, aduersus 3uenientem calamitatem consilio premunire. Neque enim quod ante 4occulos situm est sufficit intueri: rerum exitus prudencia metitur. 5Jllud quidem ingenii est ante constituere quid accidere possit in 6utramque partem et quid agendum sit, cum quid euenerit, nec 7committere ut aliquando dicendum sit: ‘non putarem’. Consiliatoris 8autem debet esse, ne homo felicitati sue credat, efficere, stultam 9fiduciam semper permansure potencie illi excutere, docere etiam 10omnia mobilia esse, que dedit casus, et maiore cursu fugere quam 11ueniunt, nec hisdem gradibus, quibus ad summum uentum est, retro-12iri, sed inter maximam et ultimam fortunam nichil interesse.

13Sed falsi amici pro consilio adulationem afferunt et una eorum 14⟨est⟩ contentio, quis blandissime fallat. Ex quo innumerabilia 15ueniunt (24 r) peccata, cum homines inflati oppinionibus turpiter 16irridentur. Vnde poeta:

Nichil est quod credere de se

non possit, cum laudatur diis equa potestas.

19Tales enim nos esse putamus ut iure laudemur. Jdcirco multi 20ignorauere uires suas et dum credunt se tam magnos quam audiunt, 21attraxere superuacua bella et in discrimen peruentura. Exemplum 22adulantium blande fallentium et ueri consiliatoris sit istud.

23Medorum rex Xerxes grecis bellum indixit. Cui familiarium 24alius dicebat grecos nuntium belli non expectaturos sed ad primam 25aduentus famam terga uersuros; alius dicebat Gretiam non uinci

3 Neque - 4 metitur Boeth. De cons. II pr. I, 10 5 Illud - 7 putarem Cic. De off. I 23, 81 7 Consiliatoris - 12 interesse Sen. De ben. VI 33, 1-2 13 adulationem - 14 fallat Sen. De ben. VI 30, 5 17-18 Iuv. Sat. IV 70-71 19 Tales - laudemur Cic. De off. I 26, 91 19 Idcirco - 21 peruentura Sen. De ben. VI 30, 5 23 Medorum - s. 10, 10 Demaratus ib. VI 31, 1-4 & 11
1 rubr. De prouidentia E quid sit prouidencia P f. übr. futurorum Q pertractant PQU 3 se premunire T 4 situm f. TN prouidentia TSOQU 7 putabam P putaui E Consiliatorum a 8 autem est P ne - efficere] hominem admonere nil felicitati sue ascribere P 9 mansure TP sibi excutere P 11 ueniant TN venerint b uenire E isdem TPE eis- N, s.s. 26. 13 afferentes unam habent P 14 est add. n. eorum SQ n. una TOE n. intentio N f. RPU intentio N intencionem P inn. constat euenire (inuenire P) PQ 15 opin. inflati PQ 21 et f. PQ 22 et blande PEN 23 xerses PEN 24 nuncios P initium b

+ I. De prouidentia.

[p. 10]

tekstkritische noten

aant. 1sed obrui mole exercitus; alius timendum esse ne urbes desertas 2et uacuas inuenirent: non habiturum regem ubi tantas uires exercere 3posset; alius dicebat uix illi rerum naturam sufficere: angusta esse 4classibus maria, militibus castra, explicandis copiis equestribus cam-5pestria, uix patere celum sagittis. Dum in hunc modum regem 6nimia existimatione sui furentem concitarent, dixit Demaratus: 7‘Multitudo ista, que tibi placet, tibi metuenda est. Verum est enim 8immodica numquam posse regi; nec diu durare potest quod regi 9non potest. Nichil tam magnum quod perire non possit’. Acci-10derunt que dixit Demaratus. Ex quo apparet plus prouidentie 11inesse ueris consiliatoribus quam assentatoribus.

12⁺ Circumspectio est contrariorum uitiorum cautela. Huius officium 13est frugalitatem sic seruare quod auaritie fuga dissipationem non 14incurrat, sic a temeritate recedere quod in timorem non cadat. 15Huius officium persuadebat qui dicebat: Omni custodia serua cor 16tuum. Dicturus enim ‘custodia’ premisit ‘omni’, ne hinc hostibus 17fores claudas et aliunde aditum pandas.

18⁺ Cautio est discernere a uirtutibus uitia uirtutum speciem pre-19ferentia. Ad offitia huius ducit Ysidorus dicens: Quedam uitia 20uirtutum speciem preferunt, unde perniciosius suos sectatores deci-21piunt, quia se sub uelamine uirtutis tegunt. Nam sub pretextu 22iusticie crudelitas agitur et remissa segnicies mansuetudo creditur. 23Et Cicero: ‘Nulle sunt occultiores insidie quam hee que latent in 24similitudine offitii.’ Nam troianus equus idcirco fefellit, quia for-25mam Minerue mentitus est.

15 Omni - 16 tuum Salom. prov. IV 23 19 Quedam - 22 creditur Isid. Sent. II 25 23 Nulle - offitii Sent. phil. 1 (Cic. In Verrem act. II, lib. I 15, 39) 24 Nam - 25 est Sent. phil. I
1 destitutas T 2 inu. alius non T 3 nat. rer. TSOPQN sufficere posse QUE 6 democritus T 7 placet o rex PQ zw. tibi f. QE 8 diu f. Q 10 democritus T 11 esse Q 12 rubr. De circumspectione QUE quid sit circumspectio P f. übr. 13 seruare ut P fuga prodigalitatem E 14 discedere SOQ ut in P non labatur QU 17 fores obstruas SOU 18 rubr. De cautione QUE Quid sit cautio P f. übr. 19 ad huius officium (affcm̅Q)QU nos ducit P hortatur E 21 se v. tegunt QU uirtutum Q 23 Et cic. f. P he SO, s.s. 27. sub sim. NQ 24 troianus RN troianos übr. quia speciem N

+ 2. De circumspectione.

+ 3. De cautione.

[p. 11]

tekstkritische noten

aant.

1Docilitas est prudencia erudiendi imperitos. Huius ⟨officium⟩⁺ 2est ut per eam homo prius se ipsum, post alios formet, iuxta illud 3sapientis: ‘Fili mi, bibe aquam de cisterna tua et fluenta putei tui. 4Diriuentur fontes tui foras et in plateis aquas ⟨tuas⟩ sparge. Bibere 5aquam de cisterna ⟨sua⟩ est haurire sapientiam de mente sua.’ 6Omnium autem hominum natura ita comparata est ut aliena melius 7iudicent quam sua, quod ideo fit quia in re nostra aut gaudio 8sumus prepediti nimio aut egritudine. Fontes foras diriuare est 9scientias in alios docendo transfundere.

10Circa hanc uirtutem duo sunt uitanda. Vnum ne ignota pro 11cognitis habeamus hisque temere assentiamur. Hoc enim est pre-12sumptio; quod uitium effugere qui uolet - omnes autem uelle 13debent - adhibebit ad res considerandas tempus et meditationem. 14Alterum est magnum studium conferre in res obscuras, difficiles 15et non necessarias, quod uitium curiositas dicitur. Est enim curio-16sitas non magne utilitati nimiam operam impendere, sicuti si relicta 17morali philosophia astrologiam uel abacum uel geometriam studiose 18legas. Nam melius est, si pauca sapientie precepta teneas sed illa 19in promtu et in usu tibi sint, quam si multa didiceris sed illa 20non habeas ad manum. Quemadmodum magnus luctator est non 21qui omnes nexus didicit, (24 v) quorum rarus est usus, sed qui in 22uno aut altero diligenter se exercuit. Non enim refert quam multa 23sciat, si scit quantum uictorie satis est. Sic in disciplinis multa delec-24tant, pauca iuuant. Licet nescias que ratio occeanum effundat, 25quid sit quod gemellorum conceptum separet, partum iungat, cur

3 Fili - 5 sua Salom. prov. V 15-16 6 Omnium - 8 egritudine Ter. Heaut. 503 - 6 10 Circa - 11 assentiamur Cic. De off. I 6, 18 12 quod - 15 necessarias ib. I 6, 18-19 17 astrologiam - 18 legas ib. I 6, 19 18 Nam - s. 10, 2 prodest Sen. De ben. VII 1, 3-6
1 rubr. De docilitate UE quid sit docilitas P f übr. officium f. R 2 postea QU informet PQUE 4 deriuentur TQEN plateas R tuas Pb f. übr. diuide T 5 erst. sua f. RP mente propria E 6 meliora N 8 egritudine nimia R Fontes - 9 transfundere n. 5 sua E deriuare TQUN spargere E 9 transferre a 11 est enim SOQU 12 qui uolet effugere SOQU 16 operam nimiam TSOU sicuti qui T 17 astronomiam TS abacum] musicam a 18 legat T sed] et SO si U que Q illa f. Q 19 sed] et NE si T que Q illa f. Q 21 qui gim- (gig- U) nasiorum QU usus est E 23 sed si scit SU sed scit P 24 occ-, s.s. 26, a. 3.

+ 4. De docilitate.

[p. 12]

tekstkritische noten

aant. 1simul natis fata diuersa sint: non multum tibi nocebit transire quod 2nec licet scire, nec prodest.

3⁺ Justicia est uirtus conseruatrix humane societatis et uite com-4munitatis. Societatem, id est cohabitacionem hominum, sic seruat 5iusticia: dum homines cohabitant, obtinet unus uel agros uel 6alias possessiones quibus eget alius; idcirco concitaretur inuidia 7et sedicio, nisi iusticia adesset, que cuique ius suum conferret. 8Vite autem communitatem, id est negotia, taliter custodit: dum 9eundem modum uiuendi, ut mercaturam uel militiam, plures sec-10tantur, questus unius minuit lucrum alterius; que res liuorem moueret, 11nisi iusticia adesset.

12Hec uirtus etiam omnia aspera transcendit. Nemo enim iustus 13esse potest qui mortem, qui exilium, qui dolorem, qui egestatem 14timet, aut qui ea que sunt his contraria equitati anteponit. Ac 15mea quidem sentencia omnis institutio uite adiumenta hominum 16desiderat que per iusticiam parantur, in primis ut habeat homo 17cum quibus ⟨familiares⟩ possit conferre sermones. Atque his qui 18uendunt, emunt, conducunt, locant contrahendisque negotiis impli-19cantur necessaria est iusticia. Cuius tanta uis est, ut nec illi, qui 20maleficio et scelere pascuntur, possint sine ulla particula iusticie 21uiuere. Nam qui eorum cuipiam, qui una latrocinantur, furatur 22aliquid aut eripit, is nec in latrocinio sibi locum relinquit. Ar-23chipirata, si non equabiliter predam dispertiat, aut interficiatur a 24sociis aut relinquatur.

25⁺ Diuiditur autem iusticia in seueritatem et liberalitatem. Seueri-26tas est uirtus debito supplicio cohercens iniuriam. Primum ergo

12 Nemo - 14 anteponit Cic. De off. II 11, 38 14 Ac - 16 desiderat, 16 in - 17 sermones ib. II 11, 39 17 Atque - 24 relinquatur ib. II 11, 40 26 Primum - s. 13, 3 priuatis ib. I 7, 21
1 nocet T quod non TE 2 scire licet QUE 3 rubr. De iusticia RTOPQUE De iustitia que sub honesto continetur N f. S et communis utilitatis UE 5 cohabitant simul E simul habitant Q 6 quibus fortasse E 7 unicuique TQUEN confert Q offerret T traderet N 9 ut mil. uel merc. PQE 14 hijs TOPN f. UE 17 familiares f. R 18 loc. conduc. SOPQU 19 nec etiam T 20 sine qualicumque PQ s. aliqua E 23 equabiliter R equaliter übr. interficitur SOPQUE 24 relinquitur SOPQUE 25 rubr. Diuisio de seueritate E De duabus partibus iusticie seueritate et liberalitate P Diuisio iustitie QUN Diuisio TSO f. R 26 cohibens a prim. igitur PQ

+ B. De iustitia.

+ 1. De seueritate.

[p. 13]

tekstkritische noten

aant. 1seueritatis offitium ⟨est⟩ ut ne cui quis noceat, nisi lacessitus 2iniuria; secundum ut communibus utatur pro communibus, priuatis 3pro priuatis. Sunt ⟨autem⟩ priuata nulla natura sed aut uetere 4occupatione, ut qui quondam in uacua uenerunt, aut uictoria, ut 5qui bello potiti sunt, aut lege, ut qui testamento patrum heredes 6facti sunt. Et quia eorum, que natura erant communia, proprium 7cuiusque fit quod cuique optigit, id quisque teneat. Si quis plus 8apetet, uiolabit ius humane societatis, et inde omnis seditio, quod 9in tuum usum mea priuata transferre conaris. Nam quietissime 10homines uiuerent, si duo uerba tollerentur: meum et tuum.

11Tercium seueritatis officium est exterminare ex hominum com-12munitate pestiferum genus hominum. Vt enim quedam membra 13amputantur, si sanguine et spiritu carere ceperint et nocent ceteris, 14sic ista in figura hominis feritas et inmanitas belue a communi 15uita segreganda est; sunt enim homines non re sed nomine. Nam 16quid interest, utrum ex homine se conuertat quis in beluam an sub 17hominis figura inmanitatem belue gerat? Non ergo talibus est 18parcendum. Nam iudex dampnatur, cum nocens absoluitur. 19Cauenda est ⟨autem⟩ maxime ira in puniendo, cum qua nemo 20tenebit (25 r) mediocritatem, que est inter nimium et parum.

21Liberalitas est uirtus beneficiorum erogatrix, quam eandem⁺ 22pro affectu benignitatem, pro effectu beneficientiam dicimus. Hec 23uirtus in tribuendo et retribuendo tota consistit.

3 Sunt - 8 societatis ib. I 7, 21 9 Nam - 10 tuum De mor. 98 II exterminare - 15 est Cic. De off. III 6, 32 15 sunt - 15 nomine ib. I 30, 105 15 Nam - 17 gerat ib. III 20, 82 18 iudex - 18 absoluitur P. Syr. sent. 257 19 Cauenda - 20 parum Cic. De off. I 25, 89 22 Hec - 23 consistit ib. I 15, 48
1 est f. R nisi primum E 3 autem nur PE ab 4 quondam uacua inuaserunt (inuenerunt E) SOQUE 5 lege aut testamento quo heredes E 6 eorum qui R eorum quedam que PQ propria liquet esse facta qui (quod P) PQ 7 obtingit P hec quisque Q ten. ne dum plus PQ 8 appetit SOPQUE uiolabit ius f. PQ soc. uiolator existat inde quippe PQ omnis oritur sed. P oritur omnis sed. Q 10 duo pronomina a toll. e (de Q) medio PQ de medio toll. E 11 expellere a 13 ne noceant c. UE ne c. noceant OQ 14 beluina O figura abutens humana add. O vor, Q über a comm. 17 i. gerat beluinam P 19 est autem P tamen est Q est übr. ira iudicis È impuniendo R 20 paruum TUN 21 rubr. De liberalitate (circa dantes T) RTSOQUE De libertate (!) que pars est iustitie N 22 beneficentiam NU beneuolentiam E 23 et in r. NPQ

+ 2. De liberalitate.

[p. 14]

tekstkritische noten

aant.

1⁺ Jn tribuendo caue ne sis durus. Quis enim hominum conten-2tus fuit aut leuiter rogari, aut semel? Quis, cum aliquid a se peti 3suspicatus est, frontem non abduxit, uultum auertit, occupationes 4simulauit? Eodem animo beneficium debetur quo datur, et ideo 5non est negligenter dandum; sibi enim quisque debet quod a nes-6ciente accepit. Nemo autem libenter debet quod non accepit sed 7extorsit.

8Secundo caue dilationem. Errat qui sperat responsurum sibi 9quem dilatione lassauit, expectatione torsit. Jngratum est benefi-10cium quod diu inter manus dantis hesit. Proximus est enim ne-11ganti qui dubitauit: qui tarde fecit diu noluit. Tantum gratie 12demis, quantum more adicis. Cum roganti suffundatur rubor, qui 13hoc remittit, multiplicat munus suum. Optimum est enim antecedere 14desiderium cuiusque, proximum sequi. Non tulit gratis qui, cum 15rogaret, accepit; nulla enim res carius constat quam que precibus 16empta est. Nam molestum uerbum et honorosum et dimisso uultu 17dicendum: ‘rogo’. Victurum autem est beneficium quod obuiam 18uenit. Gratius est quod de facili quam quod de plena manu su-19mitur, quia actori detrahit quisquis post illum rogandus est. Nichil 20eque amarum quam diu pendere; equiore animo quidam ferunt 21prescindi spem suam quam trahi.

22Tercio caue ne beneficium obsit his quibus uidetur benigne 23dari uel aliis. Qui dant cuipiam quod obsit illi, non benefici neque 24liberales, sed pernitiosi assentatores iudicandi sunt. Sunt autem 25multi cupidi glorie, qui eripiunt aliis quod aliis largiantur. Jd

1 Quis - 4 simulauit Sen. De ben. I 1, 5 4 Eodem - 7 acc. ib. I 1, 7 6 Nemo - 7 extorsit ib. I 1, 6 8 Errat - 9 torsit ib. I 1, 7 9 Ingratum - 11 dubitauit ib. II 1, 2 11 qui-noluit ib. I 1, 8 II Tantum - 12 adicis ib. II 5, 2 12 Cum - 16 est ib. II 1, 3-4 16 Nam - 18 uenit ib. I 2, 1 18 Gratius - sumitur ib. I 7, 2 19 quia-est ib. II 4, 2 19 Nichil-21 trahi ib. II 5, 1 22 caue - 24 sunt Cic. De off. I 14, 42 24 Sunt - s. 15, 1 contrarium ib. I 14, 43
1 rubr. f. ω Primo in P sis auarus O 3 adduxit (über erst. d add. uel b S) SPE obduxit ba non auertit OPQUE 4 non sim. OPQUE quo accipitur QU 5 nesc. uel a nolente Q nol. uel nesc. P 6 acc. uel non E Nemo enim SEN lib. reddit Q 10 enim f. PQUN 11 qui diu d. Q 12 quisquis hoc PQ 14 post preces v. proximum add. ba 15 rogaret RTQNE rogasset SOPQ 16 honorosum RP honer- SOQUN oner- OE, s.s. 26. 17 Vincit enim E omne beneficium UE 18 est quod statim ba manu tarde ba 19 quia - est f. UE auctori TQN 21 rescindi E protrahi QE 24 uocandi U 25 qui plus er. aliis quam larg. E largiuntur PQ

+ a₁. De beneficiis tribuendis.

[p. 15]

tekstkritische noten

aant. 1autem tam abest ab officio, ut nil magis sit officio contrarium. 2Jlle ambitioni dedit, non mihi. Ea igitur utamur liberalitate que 3prosit amicis, noceat nemini.

4Quarto caue ne beneficium maius sit sacultate tua. Jnest enim 5in tali liberalitate cupiditas rapiendi, ut ad largiendum suppetant 6copie.

7Quinto caue exprobrationem. Lex enim beneficii ⟨est⟩ inter 8duos quod alter statim debet obliuisci dati, alter memor esse ac-9cepti. Numquam data uir bonus cogitat, nisi ammonitus a reddente. 10Multum obligauit qui accipere se putauit, cum daret; dedit tam-11quam recepturus, recepit tamquam non dedisset. Graues autem 12exprobratores et leues, quos paulo post sui muneris penitet, gratiam 13omnem corrumpunt. Quibus dicitur: ‘O superbia, nichil a te acci-14pere libet; quicquid das corrumpis.’

15Sexto caue maliciosam astuciam inficiandi. Dixit Antigonus 16cinico petenti talentum plus esse quam cinicus debeat petere; 17petenti uero nummum respondit minus esse quam regem opporteat 18dare. Ecce maliciose negabat; nam posset dare talentum quia ipse 19rex erat, uel nummum quia ille cinicus. Melius Alexander qui, 20cum daret ciuitatem cuidam dicenti (25 v) non conuenire ciuitatem 21humili fortune sue, respondit: ‘Non quero quid te opporteat accipere 22sed quid me dare’.

23Septimo caue de ingrato querelam facere. Meliorem facies 24ingratum ferendo, peiorem conquerendo. Dubiam uerecundiam uox 25conuitiantis clarior rupit. Nemo id esse, quod iam uidetur, timet; 26deprehensus pudor emittitur. Non est ille qualem sperauimus: 27simus quales fuimus, ei dissimiles. Ingratus est aduersus unum

2 Ille - mihi Sen. De ben. I 7, 3 2 Ea - 3 nemini Cic. De off. I 14, 43 4 caue - 6 copie ib. I 14, 44 7 caue - 8 accepti Sen. De ben. II 10, 4 9 Numquam - reddente ib. I 2, 3 10 Multum - 11 dedisset ib. I 7, 1 11 Graues - 13 corrumpunt ib. I 1, 4 13 O - 14 corrumpis ib. I 13, 1 15 Dixit - 19 cinicus ib. II 17, 1 19 Alexander - 22 dare ib. II 16, 1 23 Meliorem - 26 emittitur ib. VII 28, 3 26 Non - 27 dissimiles ib. VII 29, 1 27 Ingratus - s. 16, 2 reducet ib. I 2, 5.
1 tantum Qb ab officio liberalitatis E sit huius off. b 3 amico a et (f. E) nemini noceat QUE 4 ben. tuum TP 5 in f. PQ 7 Lex dati ben. T est f. R 8 debet statim obl. U st. o.d. PE alter semper E 11 accepturus QN non] si P 12 expr. sunt E 15 inficiendi R antigones REN -enef T 16 deberet PE deb. cinicus PQU 17 oporteret E 18 quia posset dare talentum ut rex uel nummum ut cẏnico P 19 al. dixit E 20 zw. ciuitatem f. EN 27 sumus PQ

[p. 16]

tekstkritische noten

aant. 1beneficium: aduersus alterum non erit; duorum oblitus est: tercium 2in eorum que exciderant memoriam reducet. Que ratio est exacer-3bare eum in quem magna contuleris, ut ex amico fiat inimicus? 4Sis munificus in dando, non acerbus in exigendo. Nam cum altius 5iniurie quam merita descendant, quid expectat qui offendit, dum 6obligat?

7Officium itaque liberalitatis est omni petenti dare, deos imitari. 8Si deos imitaris, da etiam ingratis; nam et sceleratis sol oritur et 9piratis patent maria. Dii, rerum omnium optimi actores, ignoran-10tibus beneficia dare incipiunt, ingratis perseuerant. Non cessant 11dii beneficia congerere, unam sortiti intencionem, scilicet prodesse. 12Jmitemur illos: demus etiam si multa in irritum data sunt. Jngratus 13est: non mihi fecit iniuriam sed sibi. Nam gratum semper bene-14ficium delectat, ingratum semel. Non est magni animi beneficium 15dare et perdere, perdere autem et dare magni animi est. Hec est 16uirtus dare beneficia non utique reditura. Malim non recipere 17quam non dare. Qui non dat, uitium ingrati antecedit, et bene-18ficium accipere est libertatem uendere. Jdeo si promittis indigno, 19da non tamquam munus, sed dictum tuum redime.

20Quamuis autem omni petenti dare debeas, tamen in beneficio 21habendus est delectus dignitatis. Jn quo spectandi sunt mores eius 22cui datur et animus erga nos et cohabitacio et uite societas et ad 23nostras utilitates officia ante collata. Etiam si non uiuitur cum 24perfectis sed simulacra uirtutis habentibus, neminem puto negligen-

2 Que - 3 inimicus ib. VII 30, 2 4 Sis - exigendo Cic. De off. II 18, 64 4 Nam - 6 obligat Sen. De ben. I 1, 8 8 Si - 9 maria ib. IV 26, 1 9 Dii - 10 perseuerant ib. VII 31, 3 10 Non - 11 prodesse ib. VII 31, 4 12 Imitemur - sunt ib. VII 31, 5 12 Ingratus - 13 sibi ib. VII 32 13 Nam - 14 femel ib. III 17, 3 14 Non - 15 est ib. VII 32 15 Hec - 16 reditura ib. I 1, 12 16 Malim - 17 antecedit ib. I 1, 13 17 beneficium - 18 uendere P. Syr. sent 48 19 da - redime Sen. De ben. IV 36, 1 20 in - 23 collata Cic. De off. I 14, 41 23 non - s. 17, 4 sapiente ib. I 15, 46.
2 in f. SOQU exciderunt N -int E 5 ascendant QUE 6 obligatur U obiurgatur a obiurgat b 8 das T 9 Dū R auctores SQUN 10 inceperunt N Nam SO 12 sint PQEN I. enim non QEN 13 beneficium semper TQUEN 15 et perdere f. QE 16 redditura TSO redd- PQUEN malo PQ malum (est E)RE 18 libertatem ȮQUN liberalitatem RTSPUN 19 redimas N 21 dilectus OQU electus E eius mores R 23 beneficia TQUE 24 sed] si R habentibus - 17, 1 uirtutis f. SO Nem. enim PQ

[p. 17]

tekstkritische noten

aant. 1dum in quo aliqua significatio uirtutis appareat. Colendus est 2maxime quisque in quantum lenioribus uirtutibus, modestia scilicet 3et temperantia, ornatior erit. Nam fortis animus plerumque ser-4uentior est in non sapiente.

5Primum illud est in officio, ut a quo plurimum diligimur, ei 6plurimum tribuamus. Multa enim faciunt multi repentino impetu 7animi, quasi quodam uento incitati; que beneficia eque magna non 8sunt habenda atque ea que considerate delata sunt. Iterum alia 9causa est eius qui calamitate premitur, alia eius qui res meliores 10querit nullis suis rebus aduersis. Propensior enim benignitas de-11bebitur in calamitosos, nisi forte erunt digni calamitate. Jn his 12tamen, qui altiorem gradum ascendere uolunt, omnino restricti esse 13non debemus. Jterum melius apud bonos quam apud diuites puto 14collocari beneficium. Nam qui locupletes sunt obligari beneficio 15nolunt, sed cum acceperint beneficium quamuis magnum, beneficium 16(26 r) se dedisse arbitrantur, aut aliquod a se expectari suspicantur. 17Jtem si malo opulento benefacias, in illo uno aut forte in eius 18familia manet gratia; si autem inopi et bono, omnes inopes boni 19presidium sibi paratum uident. Et cum inopi bono benefacias, 20spectatum se, non suam fortunam putat. Jdeo si in contentionem 21ueniet res, sequere Temistoclem qui ait: ‘Malo uirum qui peccunia 22egeat, quam peccuniam que uiro’.

23Dabimus munera non superuacua: mulieri non dabis arma 24militaria. Dabimus munera non exprobratura cuique suum mor-

5 Primum - 6 tribuamus ib. I 15, 47 6 Multa - 8 sunt ib. I 15, 49 8 alia - 13 debemus ib. II 18, 61-62 13 melius - 14 beneficium ib. II 20, 71 14 qui - 16 suspicantur ib. II 20, 69 17 si - 20 putat ib. II 20, 70 20 si - 22 uiro ib. II 20, 71 23 Dabimus - s. 18, 1 uina Sen. De ben. I 11, 6
1 appareant SO 2 quis SOQU leuioribus TQUE moderantia sc. T 3 orn. est N 5 Primum EN Plurimum RTSOPQU 6 demus E Multa - 8 sunt f. TSO Multi enim EN fac. multa E multa fac. N 7 animi impetu EN concitati P tam eque UE 8 atque RQ quam QUE ut N 9 mel. ref PQU maiores res b 10 debetur TQUE 11 digni sint UEN 12 omnino] animo SOPU 15 uolunt SOU acceperunt R accipiendo add. n. magnum ba, n. se E zw. beneficium f. E 17 Jtem TSOPQUEN Jterum R bonum facias T 18 o. inopes et P 19 bonum pres. QU uident in te ba inopi et P 20 spectari se E attentionem SO 21 uenerit E e- Q themistoden E testimodem N temicustodem Q semicustodem R qui de nuptiis filie consultus ait PQ 23 non dabimus a P

[p. 18]

tekstkritische noten

aant. 1bum: ebrioso non dabis uina. Munera duratura queramus, quia 2numquam ammonere debemus; munera non tam pretiosa quam rara. 3Hactenus hec ad tribuentes.

4⁺ Nullum officium referenda gratia magis necessarium. Nam si 5Hesiodus iubet reddere maiore mensura que acceperis utenda, quid 6debemus facere prouocati beneficio? Jmitari agros fertiles qui multo 7plus afferunt quam acceperunt. Quia si non dubitamus officia 8conferre his quos speramus nobis profuturos, quales debemus esse 9in eos qui iam profuerunt? Nam demus uel non demus, in nostra 10potestate est; non reddere uero bono uiro non licet, si absque 11iniuria id facere possit.

12Primo ergo caue ne obliuiscaris beneficii. Omnes enim imme-13morem beneficii oderunt eamque iniuriam sibi etiam fieri putant in 14liberalitate deterrenda. Nam ingratus est qui negat se accepisse 15beneficium, ingratus qui dissimulat, ingratus qui non reddit, ingra-16tissimus omnium qui oblitus est. Numquam gratus fieri potest cui 17totum beneficium elapsum est. Apparet illum non sepe de red-18dendo cogitasse cui obrepsit obliuio. Numquam uoluit esse gratus 19qui beneficium tam longe proiecit ut extra conspectum suum po-20neret. Memoria enim nil perdit, nisi ad quod non sepe respexit. 21Jdeo dico ne obliuiscaris preteriti benefitii. Ad preterita enim be-22neficia pauci animum retorquent. Nemo, quod fuit, in preterito, 23sed tamquam in perdito ponit. Si ad iudicem te uocat, incipit non

1 Munera - 2 debemus ib. I 12, 1 2 munera - rara ib. I 12, 4 4 Nullum - necessarium Cic. De off. I 15, 47 4 Nam - 11 possit ib. I 15, 48 12 Omnes - 14 deterrenda ib. II 18, 63 14 ingratus - 16 est Sen. De ben. III 1, 3 16 Numquam - 17 est ib. III 1, 4 17 Apparet - 18 obliuio ib. III 2, 1 18 Numquam - 19 poneret ib. III 2, 2 20 Memoria - 21 beneficii ib. III 2, 3 21 Ad - 23 ponit ib. III 3, 4 23 Si - s. 19, 2 necessaria ib. III 7, 1-2
1 ebrio P non dabimus P 2 amouere TE debemus et demus b 3 de atribuentibus P trib. pertinent E 4 rubr. De retributione (que etiam continetur sub iustitia N) RSOQUEN De gracia referenda P De liberalitate circa accipientes T est add. n. off. P n. magis U n. nec. TQ 5 maiorem mensuram U quam acc. TSOUE n. acc. add. uel mutuo utenda E mutuo Q 7 acceperint PQ accipiant E Quod si Q Et si UE beneficia Q 9 Nam f. P Demus nec ne in P 10 licet etiam si PQN 12 Pr. igitur PE 15 diss. ingratior ba 16 obliuiscitur Q 17 redd. beneficio E 18 subrepsit E oppressit N 19 aspectum E 20 perdidit PE 22 fuit tamquam in Q n. preterito add. meminit TU, pro beneficio tenet E 23 sed f. SO

+ a_11. De beneficiis retribuendis.

[p. 19]

tekstkritische noten

aant. 1esse beneficium sed creditum. Et cum res honestissima sit referre 2gratiam, desinit esse honesta, si est necessaria.

3Secundo caue ne ad beneficium per iniuriam accedas. Sunt 4enim quidam nimis grati; hii aliquid incommodi precari solent his 5quibus obligati sunt, ut probent affectum beneficii memorem. 6Horum animus similis est prauo amore flagrantibus; illi enim amice 7sue optant exilium ut fugientem comitentur, optant inopiam ut 8magis desideranti donent, optant morbum ut assideant, et quicquid 9optaret inimicus amantes uouent. Fere idem exitus est odii et 10amoris insani. Sed nequitia est ut extrahas mergere, euertere ut 11suscites, includere ut emittas. Non enim beneficium iniurie finis, 12ne⟨c⟩ umquam id detraxisse meritum est, quod ipse qui detraxit 13intulerat.

14Tertio caue ne nimis festines ostendere te gratum. Qui an-15tecedit tempus retribuendi eque peccat quam qui non sequitur. 16Quod apud te non uis morari honus iudicas, non munus. Reiciendi 17signum est protinus aliud inuicem mittere et munus munere ex-18pungere. Penitet accepti beneficii quem nondum redditi piget.

19Quarto caue ne clam gratiam referas. Jngratus est qui remotis 20(26 v) arbitris gratias agit. Hoc autem obserua in primis ut be-21nigne accipias. Si benigne accipis, retulisti gratiam, non ut solu-22tum te putes, sed ut securior debeas. Voluntati enim uoluntate 23satisfecimus, rem rei debemus.

3 Sunt - 5 memorem ib. VI 25, 1 6 Horum - 10 insani ib. VI 25, 2 10 nequitia - 13 intulerat ib. VI 26, 1 14 Qui - 15 sequitur ib. VI 40, 1 16 Quod - munus ib. VI 41, 1 16 Reiciendo - 17 expungere ib. IV 40, 4 18 Penitet - piget ib. VI 42, 2 19 Ingratus - 20 agit ib. II 23, 2 20 ut - 22 debeas ib. II 35, 5 22 Voluntati - 23 debemus ib. II 35, 1
4 n. grati add. sed ingrati magis E immo ingrati ba optare solent N 6 amico suo E amicitie sue P 8 desideranti tribuant Q d. subueniant E assideant egrotanti QE 9 fouent N optant b est exitus odii PQN 10 mergere ut extrahas PQE 11 est add. n. beneficium TPEN n. finis Q f. RSOU 12 ne R, s.s. 27 13 intulerit E incluserit Q includerit U 14 nimium E 16 morari f. SO 17 illud SO inuicem aliud TP munus ex m. SOU expugnare QE expurgare U 18 piget n. quem E 21 Si b. accepisti PQ non - debeas f. S 22 tutior T 23 satisfacimus PN -faciamus QE

[p. 20]

tekstkritische noten

aant.

1⁺ Rursus beneficientia alia opere, alia pecunie. Facilior est ea 2que est peccunie, presertim locupleti; prima splendidior et uiro bono 3dignior. De illa scriptum est: Nulli preclusa est uirtus, omnibus 4patet; non querit domum, non censum: nudo homine contempta 5est. Et quamuis utraque gratum faci⟨a⟩t, tamen altera ex archa, 6altera ex uirtute depromitur. Jtem ea que est peccunie materiam 7suam exhaurit. Jtaque benignitate tollitur benignitas; hac quo in 8plures usus sis, eo minus in multos uti possis. Altera uero con-9suetudine benefaciendi paraciores et exercitaciores facit. Dum 10macedonum fauorem peccunie largicione captaret Alexander, scrip-11sit ad eum pater hec uerba: ‘Quis error in istam spem te induxit 12ut eos tibi fideles putares quos peccunia corrupisses. An tu id 13agis ut macedones non te regem sed ministrum et prebitorem 14putent?’ Fit enim deterior qui accipit atque ad idem semper ex-15pectandum paracior.

16Non tamen hoc genus benignitatis omnino refutandum est. 17Nam sepe idoneis hominibus indigentibus de re familiari impertien-18dum est, sed diligenter et moderate. Multi enim patrimonia effu-19derunt inconsulte largiendo. Nichil autem stultius est quam curare ut 20id diutius facere non possis quod libenter facias. Secuntur etiam 21largicionem rapine. Cum enim dando egere ceperint, alienis bonis 22manus inferre coguntur, et maiora odia eorum assecuntur quibus 23ademerunt, quam fauores eorum quibus dederunt.

24Duo sunt genera largorum, quorum alteri dissipatores, alteri 25liberales. Dissipatores, qui epulis et muneribus histrionum et le-

1 beneficientia - 3 dignior Cic. De off. II 15, 52 3 Nulli - 5 est Sen. De ben. III 18, 2 5 quamuis - 8 possis Cic. De off. II 15, 52 8 Altera - 15 paracior ib. II 15, 53 16 Non - 23 dederunt ib. II 15, 54 24 Duo - s. 21, 4 augenda ib. II 16, 55-56
1 rubr. Alia liberalitatis diuisio T Diuisio (beneficiorum QU beneficii N) QUEN f. RO beneficientia RSOPU, s.s. 27 beneficia TQEN est op. P sunt op. E facilius est T faciliora uero E illud quod est T f. E 2 pres. loc. f. E primum splendidius T splendidiora opere sunt beneficia E et - est f. E 3 dignius T De quo T 4 n. patet add. omnes inuitat ba 5 facit R 6 naturam suam N 8 ex consuetudine UE 9 reddit E 11 in hec TP furor Q 12 fideles tibi PQ putares ω corrupisti N comparasses T 14 putent NP putarent RTSOUE habeant Q spectandum T 16 repudiandum SOQ 19 est f. TSOQU 20 Sec. enim PQU 22 quibus ante Q 24 rubr. Largorum diuersitas QU Diuisio SE largitionum SOQU altera d. altera SO alii d. alii P 25 Diss. sunt TQ

+ b₁ De beneficentia (benignitate) operae et pecuniae.

[p. 21]

tekstkritische noten

aant. 1nonum peccunias profundunt, quarum memoriam aut breuem aut 2nullam omnino sunt relicturi. Liberales, qui suis facultatibus aut 3captos a predonibus redimunt aut amicos in filiarum collocatione 4iuuant uel in alia re querenda uel augenda.

5Beneficientia opere exercetur iuuando consilio, defendendo in 6causis eloquio. Sed ammonendi sunt, cum iuuare alios uelint, ne 7alios offendant. Sepe enim aut eos ledunt quos non debent, aut 8eos quos non expedit. Si inprudentes, negligentie est; si scientes, 9temeritatis. Vtendum est excusatione aduersus eos quos inuitus 10offendas, quare aliter facere non potueris, ceterisque offitiis id 11quod uiolatum est, recompensandum erit. Sed cum ex acusatione 12et defensione constet causa, laudabilior est defensio; sed tamen 13accusatio persepe probata, quam tamen semel et non sepe suscipere 14debemus. Duri enim hominis, uel potius uix hominis, uidetur esse 15periculum capitis inferre multis. Sordidum etiam est ad famam 16committere, ut accusator nomineris. Diligenter quoque tenendum 17est, ne innocentem iudicio capitis arcessas quod absque scelere 18nequit fieri. Nam quid tam in- (27 r) humanum quam eloquentiam 19ad salutem hominum datam ad bonorum perniciem conuertere.

20Judicis est semper uerum sequi, patroni non numquam ueri 21simile, etiam si minus sit uerum, defendere. Omnes autem, qui de 22rebus dubiis consultant, ab odio, amicitia, ira atque misericordia 23uacuos esse decet. Haut facile animus uerum prouidet, ubi illa 24officiunt. Nam iudices

sepe propter inuidiam adimunt diuiti
et propter misericordiam addunt pauperi.

5 Beneficientia - 6 eloquio ib. II 19, 65-66 6 ammonendi - 11 erit ib. II 19, 68 11 Sed - 14 debemus ib. II 14, 49 14 Duri - 16 nomineris ib. II 14, 50 16 Diligenter - 21 defendere ib. II 14, 51 21 Omnes - 24 officiunt Sall. Catil. 51, 1-2 24 iudices - 26 pauperi Ter. Phormio 275-77
1 effundunt T quorum TE 2 Lib. sunt TQE 4 aliqua re SOQU 5 rubr. De beneficijs opere T Beneficentia E Beneficia TN exercentur TN alios iuuando ba in consilio E 8 imprudenter O imprudentes offendunt ba i. hoc agunt U si scienter O si prudentes PE 9 V. est autem PE 10 offendis PQUE ceterisque TSPUEN certisque RO certis uero Q 11 ex f. TQE 13 probanda E 14 enim f. TN pot. non TQ 16 cauendum PQ 17 innocentes N 18 fieri non potest P 20 ueritatem E loqui SO 23 uera P nisi illa QU 24 effugiunt U effugiat Q subeunt E 25 semper P

[p. 22]

tekstkritische noten

aant.

1Deponit autem quisque personam amici, cum induit personam 2iudicis.

3Curandum est etiam ne, tamquam in suam possessionem uenerit 4sermo, excludant alios, sed cum reliquis in rebus, tum in sermone 5communi uicissitudinem non iniquam putent. Videant etiam ne 6sermo uitium indicet inesse moribus; quod solet euenire, cum 7studiose de absentibus detrahendi causa aut per ridiculum aut 8maledice aliquid dicitur.

9Curandum est etiam ut eos, cum quibus sermonem conferamus, 10et uereri et diligere uideamur. Obiurgationes non numquam inci-11dunt necessarie, in quibus utendum est et uocis contencione et 12uerborum grauitate acriore. Jd agendum est etiam ut ea facere 13non uideamur irati, sed ut ad urendum et secandum sic ad hoc 14genus castigandi raro et inuiti ueniemus. Sed tamen ira procul 15absit, cum qua nil recte, nil considerate fieri potest. Jllud etiam 16acerbitatis quod habet obiurgatio significandum est causa illius, qui 17obiurgetur, esse susceptum. Jn illis etiam contencionibus que cum 18inimicissimis fiunt, etiam si nobis indigna audiamus, rectum est 19grauitatem retinere, iracundiam pellere. Que enim cum aliqua 20perturbatione fiunt, ea nec constanter fieri possunt, nec ab his, qui 21adsunt, probari. Deforme etiam de se ipso predicare, presertim 22falsa, et cum irrisione audientium imitari militem gloriosum.

23Jn his omnibus mores hominum, non fortunam, sequi oportebit. 24Sed quis est qui cause inopis et boni non anteponat gratiam for-25tunati et potentis? A quo enim expeditior remuneratio uidetur, in 26eum est uoluntas nostra propensior.

1 Deponit - 2 iudicis Cic. De off. III 10, 43 3 Curandum - 8 dicitur ib. I 37, 134 9 Curandum - 15 potest ib. I 38, 136 15 Illud - 22 gloriosum ib. I 38, 137 23-26 ib. II, 20, 69
1 deponat U 3 Curandum - 9 dicitur f. TSOE 5 videas P 7 ridicula N 9 conferimus TSOPQUE 11 intencione P attentione QU 12 ne ea uideamur facere N 13 non f. PQN s. anm. inuiti (et Q) non irati PQ 14 ueniamus TPQN 16 seggregandum T 17 obiurgatur TSOQUE illis enim TSOPQUE 18 inimicis E 21 etiam est TE est e. PQ 22 derisione Q 26 rubr. Alia diuisio (beneficii qui etiam sub iusticia continetur N) EN Diuisio (benignitatis QU) RSOQU De septiformi partitione benignitatis T Quid sit benignitas P

[p. 23]

tekstkritische noten

aant.

1Rursus alia benignitatis particio. Quecumque enim uirtutes⁺ 2bonis reddunt debitum eius sunt partes. Reddit enim deo ius suum 3religio, pietas parentibus, innocentia minoribus, amicitia equalibus, 4reuerentia maioribus, concordia conciuibus, misericordia egenis.

5Religio est uirtus diuinitatis curam cerimoniamque afferens.⁺ 6Huius officium primum est perpetrati sceleris penitere.

Scelerum si bene penitet,

eradenda praui cupidinis

sunt elementa, et tenere nimis

mentes asperioribus

formande studiis.

12Jdeoque religionis officium secundum est temporalium mutabi-13litatem paruipendere. Namque

truditur dies die

noueque pergunt interire lune.

Jnmortalia ne speres, monet annus et almum

que rapit hora diem.

Dampna tamen celeres reparant celestia lune:

nos, ubi decidimus,

quo pius Eneas, quo Tullus diues et Ancus,

puluis et umbra sumus.

Debemur morti nos nostraque.

23Jdeo tercium sit huius uirtutis officium uitam nostram ex toto 24deo committere, iuxta illud poete:

1-4 cf. Macrob. In somn. Scip. I 8, 7 5 Religio - afferens Cic. De inv. II 53, 161 7-11 Hor. Carm. III 24, 50-54 14-15 ib. II 18, 15-16 16-17 ib. IV 7, 7-8 18-21 ib. IV 7, 13-16 22 Hor. Ars poet. 63
1 partitio est ba 2 meritum a 4 ciuibus PN 5 rubr. De religione EU De religione prima parte et eius officiis T f. übr. cerim. f. E offerens SO gerens E 6 est pr. TPQ 8 eradicanda E praue TOPQUEN 11 informande P 12 Jdeo PE 13 perpendere Q 14 tunditur E 19 discedimus E 20 tullius TPQUE 23 Jdeoque PQ sit n. officium SQ

+ b₁₁. De alia benignitatis partitione.

+ α. De religione.

[p. 24]

tekstkritische noten

aant.

Si consilium uis,

permittes ipsis expendere numinibus quid
conueniat nobis rebusque sit utile nostris.
Nam pro iocundis ap- (27 v) tissima queque dabunt dii.
Carior est illis homo quam sibi.

Orandum est ut sit mens sana in corpore sano.

7Non tamen uotis auxilia deorum parantur, sed uigilando, 8agendo, bene consulendo prospere omnia cedunt. Vbi socordie 9atque ignauie te tradideris, nequicquam deos implores: sunt enim 10irati et infesti. Tunc scito te omnibus cupiditatibus solutum, cum 11eo perueneris ut nichil deum roges, nisi quod rogare possis palam. 12Quanta dementia est hominum! Turpissima uota diis insusurrant, 13et si quis admouerit aurem, conticescent; et quod scire hominem 14nolunt, a deo petunt. Tu uero sic uiue cum hominibus, tamquam 15deus uideat, sic loquere cum deo, tanquam homines audiant.

16Quartum religionis officium ueritatem seruare. Nam liberi et 17serui personam ueritas separat, mendacium iungit. Jdeo hanc uir-18tutem putant ‘fidem’ appellatam, eo quod per eam ‘fiat’ dictum. 19Non tamen promissa seruanda sunt ea que sint his quibus promi-20seris inutilia; nec, si tibi plus noceant quam illi prosint, contra 21officium est dampnum maius anteponi minori. Vt si institueris 22cuipiam te aduocatum in causam illius uenturum atque interim 23grauiter egrotare filius ceperit, non est contra officium non facere 24quod dixeris. Sed nec deposita semper reddenda. Si enim gladium 25quis apud te sana mente deposuerit et repetat insaniens, reddere 26peccatum est, officium non reddere. Si is qui apud te peccuniam 27deposuerit, bellum inferat patrie, non reddas depositum; faceres

1-5 Iuv. Sat. X 346-350 6 ib. X 356 7 Non - 10 infesti Sall. Catil. 52, 29 10 Tunc - 15 audiant Sen. Epist. X 5 16 liberi - 17 iungit Sent. phil. 9 17 Jdeo - 18 dictum Cic. De off. I 7, 23 19 Non - 24 dixeris ib. I 10, 32 24 nec - s. 25, 2 inhonesta ib. III 25, 95
2 muneribus QU 5 illis superis E 7 uotis (uocibus E) muliebribus Eba 8 prospera T 9 nequaquam UE deum U 10 absolutum E 12 O quanta N dem. hom. est TE Impiissima SO deo N 13 conticescunt PU 14 coram hom. Q 16 est add. v. rel. T n. off. PQE seru. uer. R 17 hanc uer. SO 19 sint] sunt n. que PQ n. prom. a 20 illis OE Quia contra a 21 constitueris SO 22 causa SO 23 filius tuus E 24 que dix. QU redd. sunt E 26 non reddere (uero P) officium PQE Si quis apud T 27 et bellum T

[p. 25]

tekstkritische noten

aant. 1enim contra rempublicam que tibi debet esse carissima. Sic multa 2que honesta uidentur natura, temporibus fiunt inhonesta.

3Pietas est per quam sanguine iunctis et patrie beniuolis officium⁺ 4et diligens tribuitur cultus. In officia huius ipsa natura ducit. 5Quemadmodum nemo in amorem sui coartandus est, sic nec lex 6iubet amare parentes, indulgere liberis. Superuacuum est enim in 7quod imus nos impelli. Quocirca plus cauendum est ne aliquam 8nostris moliamur iniuriam. Quem enim alienum tibi fidum inueneris, 9si tuis hostis fueris? Qui fallere audebit patrem, qualis erit in 10ceteros?

11Jnnocentia est puritas animi omnem iniurie illationem abhorrens.⁺ 12Hac uirtute dii placantur:

Jnmunis aram si tetigit manus,

non sumptuosa blandior hostia

mollibit aduersos penates.

16Hanc seruare qui uolet, omnia scelera sua, licet minima, estimet magna.

Nam uitiis nemo sine nascitur; optimus ille est
qui minimis urgetur.

Nemo satis credit tantum delinquere, quantum
permittas: adeo indulgent sibi latius omnes.

22Huius officium multos allicere nullius lesione. Nam multis⁺ 23minatur qui uni facit iniuriam. Aliud officium ultionem non querere.

3 Pietas - 4 cultus Cic. De inv. II 53, 161 4 In - ducit Sen. De ben. IV 17, 1 5 Quemadmodum - 7 impelli ib. IV 17, 2 8 Quem - 9 fueris Sall. Iug. X 5 9 Qui - 10 ceteros Ter. Ad. 55-56 13-15 Hor. Carm. III 23 17-19 18-19 Hor. Serm. I 3, 68-69 20-21 Iuv. Sat. XIV 233-234 22 multis - 23 iniuriam P. Syr. sent. 310
3 rubr. De pietate PQUE f. übr. est virtus ba 4 attribuitur N huius uirtutis i. E nos ducit E 7 imus] uolumus P in hoc add. v. nos T est cau. TSO 8 inuenies UE 11 rubr. De innocentia QUE Quid sit ignocencia P f. übr. ultionem SO 13 tetigerit P tangit E 15 molliet E aduersus PQN auersos b 16 existimet T 18 sine v. uitiis PQ n. u. N 20 credit TSOPE credat RQUN 21 latius ipsi b 22 off. est TPQUEN 23 Secundum off. P

+ β. De pietate.

+ γ. De innocentia.

+ δ. De amicitia.

[p. 26]

tekstkritische noten

aant. 1Ridiculum est enim odio nocentis innocentiam perdere. Neque 2umquam scelus scelere uindicandum est. Multos pessumdedit quod 3iniurias suas acerbius ulcisci uoluerunt.

4Amicitia est uoluntas bona erga aliquem causa illius. Huius 5officium idem uelle et idem nolle; alterum secreto amonere, palam 6laudare.

7Hec quidem lex est in amicitia ut neque rogemus res turpes, 8nec faciamus rogati. Alia lex est ut cum amico cuncta deliberes, 9sed prius de ipso. Tercia ne studeas nosse quod ille uult latere. 10Dissimulare enim magis humanum est, quam dare operam id scire 11quo (28 r) nos amicus oderit. Quarta ne asperitas amicitiam diri-12mat, iuxta illud poete:

Aduersis non deesse decet sed leta secutos.
Nulla fides umquam miseros elegit amicos.

15Si autem uis amari, ama.

16⁺ Reuerentia est uirtus personis grauibus uel aliqua prelatione 17sublimatis debite honorificationis cultum exhibens. Huius officium 18est imitari maiores. Optimum est enim maiorum uestigia sequi, 19si recta precedunt. Eligendus est autem nobis uir bonus et semper 20ante occulos habendus, ut sic tamquam illo spectante uiuamus et

1 Ridiculum - perdere De mor. 17 1 Neque - 2 est ib. 139 2 Multos - 3 uoluerunt Sall. Iug. XLII 4 4 Amicitia - illius Cic. De inv. II 55, 166 5 idem - nolle Sall. Catil. XX 4 5 secreto - 6 laudare De mor. 12 7 Hec - 8 rogati Cic. Lael. XII 40 8 cum - 9 ipso Sen. Epist. III 2 10 Dissimulare - 11 oderit Ter. Hec. 552-553 13-14 Lucan. Phars. VIII 534-535 15 Sen. Epist. IX 6 18 Optimum - 19 precedunt Prov. Sen. 33 19 Eligendus - s. 27, 1 faciamus Sen. Epist. XI 8
1 enim est TE innocentem SO Numquam P 2 umquam n. scelere SO f. P pessumdederunt N qui iniurias PQUEN 3 suas f. SO uolunt Q uoluerit P uoluit E 4 rubr. De amicitia QE Quid sit amicicia P f. übr. n. aliquem add. qui diligitur non propter diuicias sed E n. illius add. qui diligitur (cum pari eius voluntate ba) QUba 5 off. est TPQUEN alt. officium est E aliud eius off. est b amicum add. v. secreto P n. amonere E 9 quod ipse SO 11 quo (aus quod T) RTP pro quo QN quod SOUE nos] nosse U te P f. E am. occulit E aduersitas T 13 secutis SO 15 autem f. QN 16 rubr. De reuerentia QUE Quid reuerencia P presumptione N 18 im. minores Q mutari mores P sequi uestigia SOU 19 recta RTPQ recta^te S recte OUEN precesserint N procedunt U procedant a

+ ε. De reuerentia.

[p. 27]

tekstkritische noten

aant. 1omnia tamquam illo uidente faciamus. Magna enim peccatorum 2pars tollitur, si peccatis testis assistat. Jdeo nullum locum putaueris 3esse sine teste.

4Concordia est uirtus conciues et compatriotas in eodem iure⁺ 5et cohabitacione spontanee uinciens. Huius hec sunt officia, ut 6preclare a Platone scriptum est: Non nobis solum nati sumus ortus-7que nostri partem patria uendicat, partem amici; atque, ut placet 8stoicis, omnia ad usum hominum creari, homines autem hominum 9causa generatos esse, uerum est, ut ipsi inter se aliis alii prodessent. 10Jdcirco in hoc naturam debemus ducem sequi, communes utilitates 11in medium afferre, deuincire hominum inter homines societatem 12mutacione officiorum, dando accipiendo, tum artibus, tum opera, 13tum facultatibus, tum facile multa multis de iure suo cedendo. 14Est enim non modo liberale sed interdum etiam fructuosum paulum 15de suo iure decedere. Nam concordia parue res crescunt, discordia 16maxime dilabuntur.

17Misericordia est uirtus per quam animus super calamitate⁺ 18afflictorum mouetur.

19Hec uirtus nichil humani a se alienum putat: aliorum com-20moda uel dampna sua existimat. Qui autem in calamitoso mi-21sericors est sui meminit.

22Est tamen difficilis cura rerum alienarum.

1 Magna - 2 assistat Sen. Epist. XI 9 2 nullum - 3 teste Prov. Sen. 16 5 ut - 13 facultatibus Cic. De off. I 7, 22 13 tum facile - 15 decedere ib. II 18, 64 15 concordia - 16 dilabuntur Sall. Iug. X 6 19 nichil - putat Cic. De off. I 9, 30 (Ter. Heaut. 77) 20 Qui - 21 meminit P. Syr. sent. 206 22 Est - alienarum Cic. De off. I 9, 30
1 tamquam f. SO pars peccatorum PQUN 2 assistit SOE peccatis ω 3 esse f. U sine t.] uacuum N 4 rubr. De concordia QUE Quid concordia P f. übr. 5 spontanea E off. sunt SOQU 6 solum nobis UE ortus enim U 7 uendicat ω, s.s. 27 9 natos T uerum f. PE est f. SOPE alii aliis PQN 10 in hoc f. TP ducem f. E 11 conferre TN deuincite R deuincere PE 12 reddendo T 14 paululum PQE 15 descendere QU discedere E cedere P 17 rubr. De misericordia QUE Quid misericordia P f. übr. calamitatibus QU 19 incommoda uelut SO 20 estimat TPQUE -et SO calamitosos Q 22 Est - alienarum f. TSO Est autem E

+ ζ. De concordia.

+ η. De misericordia.

[p. 28]

tekstkritische noten

aant.

1⁺ Duobus prefatis iusticie generibus totidem contraposita inius-2ticie genera summopere cauere oportet, scilicet truculentiam et 3negligentiam. Et est truculentia iniusticia inferens iniuriam, negli-4gentia uero non propulsare iniuriam, cum possit et debeat. Est 5autem negligentia seueritati contraria; contraponuntur enim defen-6dere et defensionem contempnere. Similiter truculentia liberalitati 7repugnat; repugnant enim beneficium dare et iniuriam irrogare.

8⁺ Truculentie cause ⟨sunt⟩ metus, auaricia, ambitio. Metus, cum 9his, qui nocere alteri cogitat, timet ne, nisi id fecerit, ipse afficiatur 10incommodo. Auaritia autem, cum iniuriam aggrediuntur, ut adi-11piscantur ea que cupiunt. Ambitio quoque, id est amor prela-12tionum, multos mortales falsos fieri coegit, aliud clausum in pectore, 13aliud in lingua promptum habere, amicitias inimicitiasque non ex 14re sed ex comodo estimare magisque uultum quam ingenium 15bonum habere.

16Est autem in hoc genere hoc molestum quod in magnanimis 17et munificis sepius incidit potencie cupiditas. Magnanimitas autem 18promptiores facit ad impugnandum, munificentia uero plura dat 19illis auxilia; unde ex eorum ambitione maius prouenit flagitium. 20Preterea (28 v) uerum est illud quod legitur:

Nulla fides regni sociis omnisque potestas
inpatiens consortis erit.

Proh cecus et amens

ambitione furor;

1 Duobus - 4 debeat ib. I 7, 23 8 cause - ambitio ib. 7, 24 - 8, 26 8 Metus - 11 cupiunt ib. I 7, 24 11 Ambitio multos - 15 habere Sall. Catil. X 5 16 Est - 17 cupiditas Cic. De off. I 8, 26 21-22 Luc. Phars. I 92-93 23-24 ib. X 146-147
1 rubr. De generibus iniustitie (iustitie QUE) RQUE De contrapositis iniusticie generibus contra iusticiam N De truculentia T f. SOP gen. iust. UE 2 cauenda sunt SO truculentia et negligentia SO 3 Est autem tr. N Tr. est E iniustitia non meritam inferens UE 4 uero est TPQE possis et debeas P 7 repugnant] repugnat SPN 8 rubr. De truculentia E f. übr. sunt f. RN Metus est PU 9 his RSO hiis PU is übr., s.s. 27 10 autem est PU cum homines E 11 prelationis P 12 mortalium PQ fieri falsos TU cogit SUN subegit b 14 quam uoluntatem per ingenium QU 15 bonum querere E 17 accidit E M. enim N 18 pugnandum SO plurima E 19 ex illorum QU 20 propterea Q 21 Nulla - 24 furor f. P

+ B_1. De iniustitia.

+ 1. De truculentia.

[p. 29]

 

aant.

 

Nulla fides pietasque ulris, qui castra secuntur,

 

venalesque manus: ibi fas ubi maxima merces.

3Diuiditur truculentia in uim et fraudem. Fraus quasi uulpe-4cule,⁺ uis leonis uidetur. Vtrumque ab homine alienissimum, sed 5fraus odio digna maiore. Totius enim iniusticie nulla capitalior 6quam eorum qui tum, maxime cum fallunt, id agunt ut uiri boni 7uideantur. Jdcirco

numquam te fallant animi sub uulpe latentes.
Hispida membra quidem et dure per brachia sete
promittunt atrocem animum.
Frontis nulla fides; quis enim non uicus habundat
tristibus obscenis?

13Pretermittende autem defensionis, id est negligentie, he sunt⁺ 14cause: aut inimicitias aut laborem aut sumptus suscipere nolunt, 15aut suis occupationibus sic detinentur aut odio ita elongantur, quod 16eos quos tueri debent desertos esse patiuntur. Tucius autem bonum 17quam malum negligere: bonus tantummodo segnior fit ubi negligas, 18malus improbior. Tutius quoque locupletem quam calamitosum: 19omnes enim, quibus res minus secunde sunt, nescio quomodo 20suspiciosi; ad contumeliam omnia accipiunt; magis propter suam 21impotenciam se semper credunt negligi.

22Jn omni autem iniusticia permultum interest, utrum pertur-23bacione animi an consulto fiat iniuria. Perturbatio enim plerumque 24breuis et ad tempus. Jdeo leuiora sunt que repentino motu acci-25dunt, quam ea que premeditata inferuntur.

+ a-b. De vi et fraude.

+ 2. De negligentia.

[p. 30]

tekstkritische noten

aant.

1⁺ Fortitudo est uirtus retundens impetus aduersitatis. Huius 2autem partes sunt quecumque hoc efficiunt; he autem sunt magna-3nimitas, fiducia, securitas, magnificentia, constancia, paciencia.

4Magnanimitas ⟨est⟩ difficilium spontanea et rationabilis aggressio. 5Fiducia est certa spes animi perducendi ad finem rem incoatam. 6Securitas est incomoditates imminentes et rei incoate affines non 7formidare. Magnificentia est difficilium et praecla⟨ro⟩rum consum-8matio. Constancia est stabilitas animi firma et in proposito per-9seuerans. Paciencia est uirtus contumeliarum et omnis aduersitatis 10impetus equanimiter portans.

11⁺ Ad magnanimitatis officium persuadet poeta dum dicit:

Componite mentes

ad magnum uirtutis opus summosque labores.

14Et alius poeta dicit:

Virtus, recludens immeritis mori

celum, negata temptat ire uia

cetusque uulgares et udam

spernit humum fugiente penna.

19Hec enim uirtus, cum ad aspera ineunda pronum faciat, potius 20communem utilitatem quam sua commoda attendit. Sicut enim 21sciencia remota a iusticia calliditas potius quam sapiencia appellanda 22est, sic animus ad periculum paratus, si sua cupiditate, non com-23muni utilitate impellitur, temeritatis potius nomen habet quam 24fortitudinis.

25Hec uirtus torporem sic excitat:

Tolle moras! (29 r) semper nocuit differre paratis.

2-3 cf. Macrob. In somn. Scip. I 8, 7 12-13 Luc. Phars. IX 380-381 15-18 Hor. Carm. III 2, 21-24 20 Sicut - 24 fortidunis Cic. De off. I 19, 63 26 Luc. Phars. I, 281.
1 rubr. De fortitudine TSOQUE Quid sit fortitudo P De fortitudine que honesti pars describitur N f. R rescindens a 2 hec eff. a hanc eff. b 4 est f. R 5 perducens b 6 eminentes N 7 preclarum R 9 omnes a 11 rubr. De magnanimitate QE f. übr. cum SO 15 morum SO 17 undam a 18 n. fugiente add. contemplationis Q c-ne UE 20 quam suam attendit N intendit a 21 scientia sine iust. E 25 Hec - 31, 9 propulsant f. SO excutit T 26 n. paratis add. Et alius P

+ C. De fortitudine.

+ 1. De magnanimitate.

[p. 31]

 

Jncipe! uiuendi recte qui prorogat horam,

 

rusticus expectat dum defluat amnis; at ille

 

labitur et labetur in omne uolubilis euum.

 

 

 

Cras hoc fiet idem. Cras fiet? Qui⟨d⟩, quasi magnum

5

nempe diem, donas! Sed cum lux altera uenit,

 

iam cras hesternum consumpsimus: ecce aliud cras

 

egerit hos annos et semper paulum erit ultra.

8Huius officium sic monstrat philosophus: Magnanimi sunt 9habendi non qui faciunt sed qui propulsant iniuriam.

10Prima sit in hac uirtute cautela auaricie. Non est enim con-11sentaneum qui metu non frangatur, eum frangi cupiditate, nec qui 12inuictum se a labore prestiterit, eum uinci a uoluptate.

13Secunda est cautela ambitionis. Per difficultates enim queritur 14claritudo. Quod enim difficilius, hoc preclarius. ⟨Vix⟩ enim 15inuenitur qui laboribus susceptis non quasi mercedem desideret 16gloriam. Virtutis enim fructum sapiens in conscientia, stultus autem 17in gloria ponit. Per gloriam autem ad prelationes arbitrantur se 18ascensuros. Vera autem magnitudo principem se esse mauult quam 19uideri. Qui autem errore imperite multitudinis pendet in magnis 20uiris non est habendus. Jdcirco per gloriam non sunt honores 21querendi; uerum est enim illud poete:

Virtus, repulse nescia sordide,

intaminatis fulget honoribus,

nec sumit aut ponit secures

arbitrio popularis aure.

[p. 32]

tekstkritische noten

aant.

1Tercia est temeritatis cautela. Temere namque in acie uersari 2et manu cum hoste confligere inmane quiddam est et belluarum 3simile. Si tamen necessitas postulat, decertandum erit et mors 4turpitudini anteponenda. Numquam periculi fuga committendum 5est, ut inbelles et timidi uideamur. Verum est enim illud poete:

Jgnauum scelus est tantum fuga.

7Sed fugiendum illud etiam est ne offeramus nos periculis 8absque causa, quo nichil potest esse stultius. Quare in adeundis 9periculis imitemur medicorum consuetudinem. Jlli enim leuiter 10egrotantes leuiter curant, grauioribus autem morbis ancipites cura-11ciones adhibere coguntur. Quare in tranquillo tempestatem aduersam 12optare dementis est, subuenire autem tempestati quauis ratione 13sapientis est, eoque magis si plus adhipiscare re explicata boni 14quam formidata mali. Verum est enim quod in poeta legitur:

Vis consilii expers mole ruit sua,

uim temperatam dii quoque prouehunt

in maius; idem odere uires

omne nefas animo mouentes.

19⁺ Fiducie officium est ad consummationem rei festinare, iuxta illud:

Nil credens actum, cum quid superesset agendum.

21⁺ Securitatis officium est contra aspera fortune solatium dare, 22iuxta illud:

Sperat infestis, metuit secundis

alteram sortem bene preparatum

pectus. Jnformes hiemes reducit

Jupiter, idem

1 Temere - 4 anteponenda Cic. De off. I 23, 81 4 Numquam - 5 uideamur ib. I 24, 83 6 Luc. Phars. IX 283 7 Sed - 14 mali Cic. De off. I 24, 83 15 Hor. Carm. III 4, 65-68 20 Luc. Phars. II 657 23 - s. 33, 2 Hor. Carm. II 10, 13-18
2 in hostem U contra h. E in mane RQ 3 dec. est UE 4 committenda EN 5 imbecilles TUE uideantur ba 7 cauendum OP vitandum ba est etiam illud PQ est i.e. TU 12 quauis] uix SO 13 adipiscitur P 14 legetur R 18 morientes R 19 rubr. De fiducia PQUE f. übr. 21 rubr. De securitate PQU f. übr. aspere R 23 Sp. in aduersis SO metuitque QUE 26 easdem SO

+ 2. De fiducia.

+ 3. De securitate.

[p. 33]

 

aant.

 

summouet. Nec, si male nunc, et olim

 

sic erit.

 

 

 

Grata superueniet que non sperabitur hora.

4Contra hanc uirtutem sic confligit timor: ‘Morieris’. Securitas: 5‘Jsta est hominis natura, non pena. Hac conditione intraui, ut 6exirem. Gentium lex est quod acceperis reddere. Peregrinatio est 7uita; cum multum ambulaueris, redeundum est. Stultum est timere 8quod non possis (29 v) uitare.

Mors ultima pena,

non metuenda uiris.

11Mortem non effugit etiam qui distulit. Moriar nec primus, nec 12ultimus. Omnes me antecesserunt, omnes sequentur. Hac condi-13cione cuncta gignuntur: quod cepit et desinet’.

14Timor: ‘Sed decollaberis’. Securitas: ⟨‘Quid interest, cesim 15moriar an punctim?’

16Timor: ‘Sed sepe ferieris et multi in te gladii conuenient’. 17Securitas: ⟨‘Quid refert quam multa sint uulnera? Non potest 18amplius quam unum mortiferum esse.’

19⟨Timor: ‘Sed peregre morieris.’ Securitas: ‘Non est grauior 20foris quam domi somnus.’⟩

21Timor: ‘Sed iuuenis morieris.’ Securitas: ‘Optimum est ante 22mori quam optes.

Hec data pena diu uiuentibus, ut renouata
semper clade domus, multis in luctibus inque
perpetuo merore et nigra ueste senesca⟨n⟩t.

26Jdeo optimum est mori, cum iuuat uiuere. Nam

[p. 34]

tekstkritische noten

aant.

Nisi sum⟨m⟩a dies pariter cum fine bonorum
affuit et celeri preuertit tristia leto,
dedecori est fortuna prior. Quisquamne secundis
tradere se fatis audet, nisi morte parata?’

5‘Juuenis moriar’. ‘Fortasse alicui me malo fortuna subducit, 6ut nulli alii, certe uel senectuti.

Non prematuri cineres, non funus acerbum
luxurie, sed morte magis metuenda senectus.

9Non refert quot annos habeam, sed quot acceperim. Si plus 10uiuere non possum, hec est mea senectus. Quicumque ad extremum 11fati sui uenit, senex moritur’.

12Timor: ‘Jnsepultus eris.’ Securitas:

‘Facilis iactura sepulcri.

Tabesne cadauera soluat

an rogus, haut refert; placido natura receptat
cuncta sinu, finemque sui sibi corpora debent.

Libera fortuna mors est; capit omnia tellus
que genuit. Celo tegitur qui non habet urnam.

19Si nichil sentio, non pertinet ad me corporis insepulti ⟨iniuria⟩; 20si sentio, omnis sepultura tormentum. Non defunctorum causa sed 21uiuorum inuenta est sepultura. Alios terra obruit, alios ignis con-22sumit, in quo parcitur occulis nostris.’

23⟨T.⟩: ‘Sed egrotabis.’ ⟨S.⟩: ‘Aut relinquam febrem, aut ipsa 24me. Cum a morbo mihi res est, aut uincetur, aut uincet.’

25T.: ‘Male de te homines locuntur’. S.: ‘Malis diplicere est 26laudari. Nullam auctoritatem habet sentencia, ubi qui dampnandus

1-4 Luc. Phars. VIII 29, 32 5-6 De rem. fort. IV 7-8 Iuv. Sat. XI 44-45 9-11 De rem. fort. IV 12 ib. V 13 Virg. Aen. II 646 14-18 Luc. Phars. VII 809-811, 818-819 19-22 De rem. fort. V 23-24 ib. VI 25 Male - s. 35, 2 solent ib. VII
2 affluit E sceleri RPQU 5 v. Iuuenis add. Timor Q morieris ba v. Fort. add. Securitas Q subduxit P 6 et si nulli E 7 fumus RSO 8 si morte SO 9 quot vtiliter a. b quot uirtutes a. a. receperim Q 11 uenerit T 14 Tabes ne ω 19 non - 20 sentio f. U quid pertinet T nichil p. a iniuria P iactura Q pena E f. RTSO 20 torm. est E 23 T(imor) f. R S(ecuritas) f. R Aut ego febrem r. TOPEN 24 a f. N 25 displ. a bonis laudari est E

[p. 35]

tekstkritische noten

aant. 1est dampnat. Male de me locuntur qui bene nesciunt loqui 2Faciunt non quod mereor sed quod solent. Equo animo audienda 3sunt imperitorum conuitia et ad honesta uadenti contempnendus 4est ipse contemptus.’

5T.: ‘Dolor imminet.’ S.: ‘Si exiguus est, feramus, quia leuis 6est pacientia; si grauis, feramus, quia non leuis est gloria.’

7Sed dicit homo: ‘Dura res est dolor’. ⟨S.⟩: ‘Jmo tu mollis.’.

8⟨Homo⟩: ‘Pauci dolorem ferre possunt.’ ⟨S.⟩: ‘Simus ex illis!’

9Homo: ‘Fugiamus dolorem.’ S.: ‘Quid, quod ille sequitur fu-10gientem?’

11Homo: ‘Paupertas michi grauis est.’ S.: ‘Jmo tu paupertati. 12Non est in paupertate uitium sed in paupere. Pauper es quia tibi 13pauper uideris.’

14Homo: ‘Non sum potens.’ S.: ‘Gaude, impotens non eris.’

15Homo: ‘Jniuriam potero accipere.’ S.: ‘Gaude, facere non 16poteris.’

17Homo: ‘Magnam peccuniam habet ille.’ S.: ‘Hominem illum 18iudicas: archa est. Quis plenis inuidet loculis?’

19Homo: ‘Multum habet ille.’ S.: ‘Si auarus, non habet; si 20prodigus, non habebit.’

21Homo: ‘Multi illum secuntur.’ S.: ‘Mel musce secuntur, ca-22dauera lupi, frumenta formice. Predam, non hominem, sequitur 23ista turba.’

24Homo: ‘Peccuniam perdidi.’ S.: ‘Fortasse te illa perderet.’

25H.: ‘Peccuniam perdidi.’ S.: ‘Et illa quam multos.’

26H.: ‘Peccuniam perdidi’. S.: ‘O te felicem, si cum illa auari-27ciam perdidisti.’

28H.: ‘Peccuniam perdidi.’ S.: ‘Quam ut tu haberes, alius ante 29⟨te⟩ perdiderat’ (30 r).

30H.: ‘Occulos ⟨perdidi⟩.’ S.: ‘⟨Sed⟩ habet ⟨et⟩ nox uolupta-31tes suas.’

2 Equo - 4 contemptus Sen. Epist. LXXVI 4 5-10 De rem. fort. IX 11-22 formice ib. X 22 Predam - 29 ib. XI 30 - s. 34, 2 ib. XII
1 locuntur homines PQ quia bene PQU 3 uadendi RPQU tendenti b 4 iste SO 6 grauis est TPQUEN 7 S(ecuritas) f. RN 8 S(ecuritas) f. RSO illis paucis E illis qui pacienter tolerant Q 14 G. quia Q 15 G. quia Q 17 illum f. N 19 auarus est PEN 22 frumentum S 24 et illa te T perdidisset EN 29 te OP f. übr. 30 perdidi f. R Sed f. RUE et f. R uoluntates R

[p. 36]

tekstkritische noten

aant.

1H.: ‘Occulos perdidi.’ S.: ‘Quam multis cupiditatibus uia in-2cisa est.’

3H.: ‘Amisi liberos.’ S.: ‘Stultus est qui mortem mortalium 4deflet. Perierunt perituri. Recepit eos deus, non abstulit.’

5Jn hunc modum numquam fidele consilium daturus timor, cum 6uirtute init bellum. Sed uerum est quod in poeta legitur:

Justum et tenacem propositi uirum

non ardor ciuium praua iubentium,

non uultus instantis tyranni

mente quatit solida.

11Sed contra:

Multos in summa pericula misit

uenturi timor ipse mali; fortissimus ille est
qui promptus metuenda pati.

15Fortis enim et constantis animi est non perturbari in rebus 16aduersis, nec tumultuantem de gradu dehici, sed presente consilio 17uti, nec a ratione discedere. Plura enim sunt que nos terrent quam 18que premunt et sepius opinione quam re laboramus. Jdeo ne sis 19miser ante tempus, cum illa que uelut imminentia expauisti for-20tasse numquam uentura sint.

21⁺ Magnificentie officia partim paccata, partim bellica.

22Jn paccatis duo precepta Platonis tenenda sunt prelatis: unum 23ut utilitatem ciuium sic tueantur, ut quecumque agunt ad eam 24referant, obliti commodorum suorum; alterum ut totum corpus 25ciuitatis curent, ne dum partem aliquam tuentur, reliquas deserant. 26Qui enin parti consulunt, partem deserunt, pernitiosissimam sedi-27tionem in ciuitatem inducunt. Caueant etiam contentionem. Dicit

3-4 ib. XIII 7-10 Hor. Carm. III 3, 1-4 12-14 Luc. Phars. VII 104-106 15 Fortis - 17 discedere Cic. De off. I 23, 80 17 Plura - 20 sint Sen. Epist. XIII 4 22 duo - 27 inducunt Cic. De off. I 25, 85 27 Caueant - s. 37, 3 gubernaret ib. I 25, 87
2 precisa UE 3 es N 4 defles N 5 daturus est PQ 7 Virum iust. et prop. ten. SO 12 summa in SO 15 in f. SO 16 tumultu an̄ RTPUN tumultu SOE -um Q 18 nos premunt a 20 sunt PQUN 21 rubr. De magnificentia TQU De magnificiencia P De officio magnificentie E f. übr. bellicosa Q b. sunt P 25 nec dum R 26 partim consulunt partim QU relinquunt Q

+ 4. De magnificentia.

[p. 37]

tekstkritische noten

aant. 1enim Plato similiter facere eos qui inter se contenderent uter potius 2ciuitatem amministraret, ut si naute certarent quis eorum potissimum 3gubernaret.

4Jn bellicis autem officiis illud primum ⟨est⟩ ea intentione suscipere 5bella, ut sine iniuria in pace uiuatur.

6Secundum priusquam aggrediare adhibere diligentem prepara-7tionem. Longa enim belli preparatio celerem affert uictoriam. 8Hic autem apparatus in quatuor rebus cernitur, scilicet in clientelis, 9municipiis, sumptu et armis. Omnia autem prius experiri quam 10armis decertare sapientem decet; et melius est tibi prospicere quam 11aduersarium ulcisci accepta iniuria.

12Tercium officium est ne temere desperes propter ignauiam aut 13nimis confidas propter cupiditatem. Jn pericula enim ducit amor 14habendi inmoderatus iuxta illud:

Aurum per medios ire satellites
et perrumpere amat saxa potencius
hictu fulmineo.

Munera

seuos illaqueant duces.

20Quartum officium est plus turpitudinem quam mortem horrere, 21plus ad honestatem quam ad salutem uel alia commoda spectare, 22non tamen rumores saluti preponere.

23Quintum officium est copias suas crebris laboribus exercere. 24Verum est enim quod in poeta legitur:

Variam semper dant otia mentem.

4 ea - 5 uiuatur ib. I 11, 35 6 priusquam - preparationem ib. I 21, 73 9 Omnia - 10 decet Ter. Eun. 789 10 melius - 11 iniuria ib. 762 12 ne - 13 cupiditatem Cic. De off. I 21, 73 15-17 Hor. Carm. III 16, 9-11 18-19 ib. III 16, 15-16 20 plus - horrere Cic. De off. I 23, 81 21 plus - 22 preponere ib. I 24, 84 25 Luc. Phars. IV 704
1 contendunt PQ 2 amministrarent SO amministret PE -ent RQ certent P 3 nauem gub. PQ gubernet P 6 egrediare SO adhibe SO 7 prep. belli PQ 8 diuiditur N 9 mancipiis E 11 in adu. TSOPQ adu. tuum U 12 ne nimis d. SO aut temere c. SO 14 immoderatus v. amor PQ 16 prerumpere SOQUE pro- a 17 iactu SO 20 timere EN 21 uel ad alia SE 22 timores U minores N 24 Verum - legitur f. QU 25 Vanam E

[p. 38]

tekstkritische noten

aant.

1Sextum officium est, postquam ad bellandum uentum est, 2hortando bonam indolem erigere, modo laudibus animos afficere, 3⟨modo⟩ ammonitionibus desidiam discutere.

4Septimum officium est in concursu ad primos impetus adcur-5rere, inclinatis opem ferre, labentes fulcire.

6Octauum officium ⟨est⟩ parta uictoria conseruare eos qui non 7crudeles, non immanes fuerunt.

8Nonum uero sedera et promissa hostibus seruare. Non enim 9his adquiescendum est qui dicunt:

Dolus an uirtus, quis in hoste requirat?

11Jndicat hoc Regulus qui captus a penis, cum de captiuis com-12mutandis Romam missus esset, iurauit se rediturum, primum ut uenit 13captiuos reddendos non censuit, deinde cum retineretur (30 v) ab 14amicis, ad supplicium redire maluit quam fidem hosti datam fallere.

15Sed cum plerique arbitrentur res bellicas maiores esse quam 16urbanas, minuenda est hec opinio. Multi enim bella quesiuerunt 17propter glorie cupiditatem. Vere autem si uolumus iudicare, parua 18sunt arma foris, si non est consilium domi. De talibus audi poetam 19dicentem: ‘Omnes homines, qui se⟨se⟩ student prestare ceteris anima-20libus, summa ope niti decet ne uitam silentio transeant ueluti pec-21cora.’ Sed nostra omnis uis in animo et corpore sita est. Animi 22imperio, corporis seruitio magis utimur. Rectius uidetur ingenii 23quam uirium opibus gloriam querere. Omnino enim illud honestum, 24quod animo excelso querimus, animi efficitur, non corporis uiribus. 25Exercendum tamen est corpus, ut obedire consilio et rationi possit.

2 hortando - 3 discutere Sen. De ben. VI 16, 6 4 in - 5 fulcire ib. VI 31, 9 6 parta - 7 fuerunt Cic. De off. I 11, 35 8 promissa - seruare ib. I 13, 39 10 Virg. Aen. II 390 11 Regulus - 14 fallere Cic. De off. I 13, 39 15 Sed - 17 iudicare ib. I 22, 74 17 parua - 18 domi ib. I 22, 76 19 Omnes - 20 peccora Sall. Catil. I 1 21 Sed - 22 utimur ib. I 2 22 Rectius - 23 querere ib. I 3 23 Omnino - 25 possit Cic. De off. I 23, 79
3 modo f. RTOPQUN excutere QN 4 occurrere SOQ 5 laborantes P 6 est f. R peracta Q 8 hostibus de captiuis N 9 ei b huic T dicit b ait T 11 a kartaginensibus penis QUE 13 redd. esse PQ ab amicis f. SO 15 esse urbanis SO 16 omittenda SO 17 Vere TSOPQEN Verum RQU parua ω 19 sese TSOPUE se RQN animantibus O 20 summopere Q uitam suam a sub sil. QE 22 Rectius itaque SO 23 hon. est EN

[p. 39]

tekstkritische noten

aant.

1Constancie uero officium est in utraque fortuna grauitatem⁺ 2retinere. Preclara est enim in omni uita eadem frons et idem 3uultus. Nam argumentum bene composite mentis est posse con-4sistere et secum morari, unde precipit poeta dicens:

Equam memento rebus in arduis

seruare mentem, non secus in bonis

ab insolenti temperatam

leticia.

9Jdem:

Rebus angustis animosus atque

fortis appare sapienter idem.

Contrahes uento nimium secundo

turgida uela.

14Hec quidem est lex constancie ut nec in malis persistamus, 15nec in bonis simus uagi. Est enim etiam in malis constancia, sed 16que uirtus non est. Audi poetam:

Pars hominum uitiis gaudet constanter et urget
propositum; pars multa natat, modo recta capessens,
interdum prauis obnoxia.

20Et alius poeta dicit:

Mobilis et uaria est ferme natura malorum.
Cum scelus admittunt, superest constancia: quid fas
atque nefas, tandem incipiunt sentire peractis
criminibus. Tamen ad mores natura recurrit
dampnatos, fixa et mutari nescia. Nam quis
peccandi finem posuit sibi? quando recepit
eiectum semel attrita de fronte ruborem?
Quis hominum est quem tu contemptum uideris uno
flagicio?

2 Preclara - 3 uultus ib. I 26, 90 3 argumentum - 4 morari Sen. Epist. II 1 5-8 Hor. Carm. II 3, 1-4 10-13 ib. II 10, 21-24 17-19 Hor. Serm. II 7, 6-8 21-29 Iuv. Sat. XIII 236-244
1 rubr. De constancia PQU De officio constantie E f. übr. est v. off. R. f. SOQ in omni N 3 Nam in omni fortuna argumentum T 4 unde - dicens f. QU 5 aduersis P 9 Et idem T Jtem O (recte? vgl. 40, 9. 18) 10 in angustis E in aduersis P 12 contrahens U secunda R 15 uagi simus PQ 16 Vnde poeta E f. U 17 gaudet uitiis PQEN 18 uacat E 20 Et a.p. f. QU dicit f. PQUE 24 recurret N 26 finem pecc. SO 29 Quis nam h. b

+ 5. De constantia.

[p. 40]

tekstkritische noten

aant.

1Huic uirtuti contraponitur inconstancia, que est motus animi 2circa uarias occupationes. Jn quo uitio adeo absque intermissione 3laborant quidam ut hec dicatur eorum constancia, scilicet esse 4instabiles. Sunt enim qui in rebus contrariis parum sibi constent, 5uoluptatem seuerissime contempnant, in dolore sint molliores, gloriam 6negligant, frangantur infamia. Hoc uitium tangit poeta, dum dicit:

Mea pugnat sententia secum,

quod petiit spernit, repetit quod nuper omisit.

9Jtem:

Diruit, edificat, mutat quadrata rotundis.

11Alibi:

Rome Tibur amo, uentosus Tibure Romam.
Jn culpa est animus qui se non effugit umquam.
Celum, non animum, mutant qui trans mare currunt.

15Alibi:

Quo teneam nodo mutantem Prothea uultus?

17Ex hoc uitio oritur quod nemo sua sorte

contentus uiuat, sed laudet diuersa sequentes.

19Vnde idem poeta:

Optat ephipia bos piger, optat arare caballus.
Quam scit uterque, libens, censebo, exerceat artem.

22⁺ Pacientie officium monstrabat qui dicebat:

Gaudet paciencia duris.

Letius est, quotiens magno sibi constat, honestum.

4 Sunt - 6 infamia Cic. De off. I 21, 71 7-8 Hor. Epist. I 1, 97-98 10 ib. I 1, 100 12 ib. I 8, 12 13 ib. I 14, 13 14 ib. I 11, 27 16 ib. I 1, 90 18 Hor. Serm. I 1, 3 20-21 Hor. Epist. I 14, 43-44 23-24 Luc. Phars. IX 403-404
1 opponitur PE 2 sine i. QU 3 esse f. SO instabilis SO 5 uoluptatum SO seuerissimi SO serenissime U contemptores SO 6 cum SN 7 Quid mea ab compugnat PE quum pugnet b dum pugnat a mecum PQ 9 Jdem PQ f. EN 11 alibi f. TSOP 12 amem E amen P 14 v. Celum add. Et (Jtem P) alibi PQ 15 Et alibi TE 16 uultum E 18 sed f. Sb laudat UE 20 ephipia O o- S ephiphia Q epyphia T ephicia RN -sia U epitia E -thia P 22 rubr. De patientia PQU De officio p-tie E f. übr. monstrat quidicit U constet R

+ 6. De patientia.

[p. 41]

tekstkritische noten

aant.

1Hec uirtus iniuriarum remedium est, nam

leuius (31 r) fit patientia

quicquid corrigere est nefas.

4Sicut econtra inpatientia sortem exacerbabis quam mutare non 5possis. Vnde poeta:

Quod sors fert feramus equo animo.

7Jnscitia est enim aduersus stimulum ut calces, quia asperum 8medicum intemperans facit. Neque ulla res tam facilis, quin diffi-9cilis sit, quam inuitus facias.

10Temperantia est dominium rationis in libidinem et alios motus⁺ 11inportunos. Hec quidem uirtus totius uite ornatus omniumque 12perturbationum sedatio. Hanc uirtutem persuadet poeta dicens:

Sincerum ⟨est⟩ nisi uas, quodcumque infundis acescit.
Sperne uoluptates! Nocet empta dolore uoluptas.
Semper auarus eget; certum uoto pete finem!
Jnuidus alterius rebus macrescit opimis.

Qui non moderabitur ire,

infectum uolet esse, dolor quod suaserit et mens.

Jra furor breuis est. Animum rege! Qui nisi paret,
imperat; hunc frenis, hunc tu compesce cathena.

21Huius uirtutis partes sunt que in fedis motibus dominantur. 22He autem sunt modestia, uerecundia, abstinentia, honestas, mode-23rantia, parcitas, sobrietas, pudicitia.

2-3 Hor. Carm. I 24, 19-20 6 Ter. Phorm. 138 7 Inscitia - calces ib. 77-78 7 asperum - 8 facit P. Syr. sent. 89 8-9 Ter. Heu. 805 10 Temperantia - 11 inportunos Cic. De inv. II 54, 164 11 Hec - 12 sedatio Cic. De off. I 27, 93 13-16 Hor. Epist. I 2, 54-57 17-18 ib. I 2, 59-60 19-20 ib. I 2, 62-63 22 modestia - 23 pudicitia cf. Macrob. In somn. Scip. I 8, 7
2 l. est QU 4 exacerbas T exacerbabit PQU -at SO 6 feremus a 7 insciencia P insania ba calcitres TPE re- Q 8 intemperans eger PQE Nulla res SOP 9 si eam inuitus E 10 rubr. De temperantia ω et in PE motus plurimos i. P 11 est add. n. uirtus E n. totius SO n. ornatus PQ omnium perturbationumque R 12 dicens f. UEN 13 est f. RN uas sit R 16 macrescit (marcescit E) rebus RUEN 19 qui non R (vgl. z. 17!) 20 fretus R cathenis PQUE 21 moribus U

+ D. De temperantia.

[p. 42]

tekstkritische noten

aant.

1⁺ Modestia est cultum et motum et omnem nostram occupationem 2ultra defectum et citra excessum sistere. De hac dicit poeta:

Est modus in rebus, sunt certi denique fines,
quos ultra citraque nequit consistere rectum.

5Jn cultu obseruandum est quod a forma remoueatur omnis 6uiro non dignus ornatus. Malus enim ornatus exterior male com-7posite mentis nuntius est. Adhibenda est autem mundicia non 8odiosa neque exquisita nimis tantumque fugiat aggrestem et inhu-9manam negligentiam.

10Motus autem alius corporis, alius animi. Jn corporeo cauen-11dum est ne in tardationibus adeo molli gressu utamur, ut pompa-12rum ferculis similes esse uideamur, aut in festinationibus non susci-13piamus nimias celeritates. Que cum fiunt, anelitus mouentur, uultus 14mutantur, ora torquentur; ex quibus magna significatio fit non 15adesse constanciam.

16Motus autem animorum duplices sunt: cogitacio rationis et 17appetitus uoluntatis. Cogitacio in exquirendo uero exercetur, appe-18titus impellit ad agendum. Curandum igitur est ut ratio presit, 19appetitus obtemperet. Si enim non pareant appetitus rationi, cui 20sunt subiecti lege nature, non modo animi perturbantur sed etiam 21corpora. Licet ora ipsa cernere iratorum aut eorum qui aut metu 22commoti sunt, aut nimia uoluptate gestiunt; quorum omnium uultus, 23uoces, motus, status mutantur. Nam ire stimulis accessum cor pal-24pitat, corpus tremit, lingua se prepedit, facies ignescit, exasperantur 25occuli et nequaquam recognoscuntur noti. Verum est enim illud 26poete:

3-4 Hor. Serm. I 1, 106-7 5 a - 6 ornatus Cic. De off. I 36, 130 7 Adhibenda - 9 negligentiam ib. 10 cauendum - 15 constanciam ib. I 36, 131 16 Motus - 18 est ib. I 36, 132 18 ut - 19 obtemperet ib. I 28, 101 19 Si - 23 mutantur ib. I 29, 102 23 Nam - 25 noti Greg. Magn. Mor. s. Iob lib. V 45, 79
1 rubr. De modestia E f. übr. est] excelsum am r. mit hinw. R f. TN n. est add. uirtus b uirtus que (facit a) TE a 2 sistens b sistere (con- E) facit TE 4 ultra quos P 5 est vt b 7 est nuntius PQ 8 fugiat f. SO humanam remouens negligentiam SO 10 Jn corpore^o P Jn corpore a 11 tardationibus TPQUEN tarditionibus SO tarditationibus R 12 non f. b ne P 13 anhelitus TQE hanelitus PU 14 magna f. P 16 cognicio UE 17 uoluptatis PE Cognicio UE uero v. in PQU 20 subditi U 21 uel eorum SO 22 uoluntate QE uolutate N 23 motus gestus st. E accessum R accensum übr., s.s. 27. 25 etiam noti Q Vnde illud p. P

+ 1. De modestia.

[p. 43]

tekstkritische noten

aant.

Deprendas animi tormenta latentis in egro
corpore, deprendas et gaudia; sumit utrumque
inde habitum facies.

4Ex quibus intelligitur appetitus omnes (31 v) contrahendos et 5sedandos.

6Occupationes autem pro diuersitate morum, etatum, negotiorum 7uarie sunt. Quemadmodum enim in corporibus magne sunt dissimi-8litudines, cum alios uideas uelocitate ad cursum, alios uiribus ad 9luctandum ualere, sic in animis maiores sunt morum uarietates. 10Quibusdam enim inest lepos, id est fandi urbanitas, his hilaritas, 11illis seueritas; alios autem uides callidos ad celandum, dissimulan-12dum; sunt alii simplices et aperti, qui nichil ex occulto, nichil 13insidiis agendum putant, ueritatis cultores, fraudis inimici. Quid 14enumerem per singula?

Mille hominum species et rerum decolor usus,
uelle suum cuique est, nec uoto uiuitur uno.

Quot homines, tot sentencie, suus cuique mos.

18Ad quas igitur res erimus apti, in his potissimum occupati 19simus. Et quamuis sint grauiora alia atque meliora, tamen nos 20studia nostre regule metiamur. Verbi gratia: si debilis est corpore, 21ingeniosus et uiuacis memorie, non miliciam sed studium litterarum 22sectetur; si autem ualidus et hebes, militiam non studium litterarum. 23Neque enim attinet nature repugnare, nec quicquam sequi quod 24assequi nequeas. Si uero necessitas nos detruserit ad ea que nostri 25ingenii non erunt, omnis cura adhibenda est ut ea, si non decore,

1-3 Iuv. Sat. IX 18-20 4-5 Cic. De off. I 29, 103 7 Quemadmodum - 9 uarietates ib. I 30, 107 10 Quibusdam - 11 dissimulandum ib. I 30, 108 12 sunt - 13 inimici ib. I 30, 109 15-16 Pers. Sat. V 52 - 53 17 Ter. Phorm. 454 18 Ad - 19 simus Cic. De off. I 31, 114 19 quamuis - 20 metiamur ib. I 31, 110 23 Neque - 24 nequeas ib. I 31, 110 24 Si - s. 44, 2 fugiamus ib. I 31, 114.
1 Deprehendas RPE 2 deprehendas P f. E 5 sanandos T sed. esse ba 8 videamus b uideatis a 11 serenitas SO uides n. celandum PQ n. cel. add. ac SO et PE uel Q 12 in occulto QUE 13 in insidiis PQ ex ins. ba inimicissimi Q Quis R 14 enumerem SOPQUEN enumerarem RT 15 decolor RSO, s.s. 27, discolor TPQUEN 16 unicuique R 17 est mos SO mos est TPQEN 19 sumus OPQU gratiora SO alia f. TP nos n. regule P f. N 20 nostre regule RSOPN regule nostre T nostre glorie QUE, s. anm. 23 si - litterarum f. PN 24 nequeat E

[p. 44]

tekstkritische noten

1saltem parum indecore faciamus; nec tam enitendum est ut bona, 2que nobis data non sunt, sequamur, quam ut uitia fugiamus.

3Etatum propria compendiose pandit poeta his uerbis:

Reddere qui uoces iam scit puer et pede certo
signat humum, gestit pari⟨bus⟩ colludere et iram
colligit et ponit temere et mutatur in horas.
Jnberbis iuuenis, tandem custode remoto,
gaudet equis canibusque et aprici gramine campi,
cereus in uitium flecti, monitoribus asper,
utilium tardus prouisor, prodigus eris,
sublimis cupidusque et amata relinquere pernix.
Conuersis studiis etas animusque uirilis
querit opes et amicitias inseruit honori,
commisisse cauet quod mox mutare laboret.
Multa senem circumueniunt incommoda, uel quod
querit et inuentis miser abstinet et timet uti,
uel quod res omnes timide gelideque ministrat,
dilator, spe longus, inhers auidusque futuri,
difficilis, querulus, laudator temporis acti
se puero, castigator censorque minorum.

21Jdeo autem

laudat preteritos, presentes despicit annos,

23quia in nostra uita est continuum detrimentum. Quod alibi mon-24strat idem poeta dicens:

Dampnosa quid non imminuit dies?

Etas parentum, peior auis, tulit

nos nequiores, mox daturos

progeniem uiciosiorem.

4-20 Hor. Ars poet. 158-174 22 Maximianus Eleg. I, 197 25-28 Hor. Carm. III 6, 45-48
1 saltem minus E euitandum UN 2 non f. E assequamur P 3 uersibus a 5 pari R 7 relicto N 8 et canibus RN 14 cauet que post m. T quid R 16 ac timet E 20 sed pueri SO 23 cont. est PQE decrementum b 25 minuit TE 26 peior animus E p. quis U

[p. 45]

tekstkritische noten

aant.

1His ita se habentibus, adholescentis sit officium maiores natu 2uereri atque ex his deligere probatissimos, quorum consilio nitatur. 3Jneuntis enim etatis inscitia senum regenda est prudentia. Dum 4enim animus in dubio est, paruo momento huc et illuc impellitur. 5Jneunte enim adole⟨sce⟩ntia maxima est inbecillitas consilii, tum 6id sibi quisque genus uite degende constituit quod maxime ada-7mauit. Jtaque ante implicatur aliquo certo cursu uiuendi quam 8potuit, quod optimum esset, iudicare. (32 r) Jdeo iuuenis sit officium 9tamquam in speculo uitas omnium inspicere atque ex aliis sibi 10exemplum sumere. Bonum est enim in alieno malo fugienda 11intueri. Maxime autem hec etas a libidinibus arcenda est, iuxta 12illud:

Breue sit quod turpiter audes;

quedam cum prima resecentur crimina barba.

15Exercenda est etiam in labore animi et corporis, ut eorum et 16in bellicis et in ciuilibus officiis ualeat industria; unde poeta:

Angustam, amice, pauperiem pati

robustus acri militia puer

condiscat.

20Et alibi:

Nunc te melioribus offer!

Quo semel est inbuta recens seruabit odorem
testa diu.

24Et alius poeta dicit:

Vdum et molle lutum es, nunc nunc properandus et acri
fingendus sine fine rota.

1 adholescentis - 3 prudentia Cic. De off. I 34, 122 3 Dum - 4 impellitur Ter. Andr. 266 5 Ineunte - 8 iudicare Cic. De off. I 32, 117 10 Bonum - 11 intueri P. Syr. sent. 47 11 Maxime - est Cic. De off. I 34, 132 13-14 Iuv. Sat. VIII 165-166 15 Excercenda - 16 industria Cic. De off. I 34, 122 17-19 Hor. Carm. III 2, 1-3 21-23 Hor. Epist. I 2, 68-70 25-26 Pers. Sat. III 23-24
2 utatur UE imitatur Q 3 J. autem SO 4 animus iuuenum E huc uel RPQUE uertitur N 5 J. autem T adolentia R cum id UN tamen id N 7 certo consilio N 9 uitas hominum (recte?) PQUEN 10 sumere et incorporare a dampno N 14 resecantur RQE n. barba setzen SO Ludus - bellum 46, 9. 15 in robore SO 21 vilioribus Q 24 dicit f. PQE 25 zw. nunc f. SON non U iam a

[p. 46]

tekstkritische noten

aant.

1Atque etiam cum relaxare animos et dare uoluptati uolent, 2caueant intemperantiam, meminerint uerecundie; quod erit facilius, 3si ludo suo maiores natu uelint interesse. Ludo enim et ioco uti 4licet, sed sicut sompno et quietibus ceteris, tum scilicet, cum seriis 5rebus satis fecerimus. Neque enim facti sumus a natura ad ludum 6sed ad seueritatem.

Nimirum sapere est abiectis utile nugis
et tempestiuum pueris concedere ludum.

Ludus enim genuit trepidum certamen et iram,
ira truces inimicitias et funebre bellum.

11Duplex est omnino iocandi genus: unum illiberale, petulans, 12flagitiosum, obscenum; alterum elegans, urbanum, ingeniosum, 13facetum.

14Viri uero officia ea sunt que superius poeta numerauit, in 15quibus nil est aliqua lege corrigendum.

16Senibus autem labores corporis minuendi, exercitaciones uero 17animi augende uidentur. Numquam enim quisquam ita bene sub-18ducta ratione fuit, quin res, etas, usus semper aliquid adportet 19noui: ut illa que credas te scire nescias, et que tibi putaris prima 20in experiendo repudies. Danda est etiam opera ut amicos et 21iuuentutem consilio iuuent. Nichil autem magis cauendum est 22senectuti quam ne desidie se dedat. Alioquin dicetur illi:

Jnuidiam placare paras uirtute relicta?

1 Atque - 3 interesse Cic. De off. I 34, 122 3 Ludo - 6 seueritatem ib. I 29, 103 7-8 Hor. Epist. II 2 141-142 9-10 Iuv. Sat. I 19, 48-49 II Duplex - 13 facetum Cic. De off. I 29, 104 16 Senibus- 17 uidentur ib. I 34, 123 17 Numquam - 20 repudies Ter. Ad. 855-56 20 Danda - 22 dedat Cic. De off. I 34, 123 23 Hor. Serm. II 3, 13
1 laxare SN uelint E 4 decet E signo, am rande ł sompno R seriis et honestis Q 5 a natura f. SO 6 seriositatem a n. seuer. add. Juxta illud PQ 9 gignit T 11 omnino] animo U animi E 12 am rande ł ingenuosum R 14 ea n. sunt PQ f. TSO enumerauit TE enumerat N nominauit SP 15 nil est] eum iubet SO iubet T 17 suffulta a fultus E 19 illa f. E 20 et. est R op. senibus E 21 et iuuenes senes consilio P

[p. 47]

tekstkritische noten

aant.

1Luxuria uero cum omni etati turpis, tum senectuti fedissima 2est. Si enim libidinum accessit intemperantia, duplex malum est. 3Jpsa enim senectus dedecus concipit et intemperantia⟨m⟩ iuuenum 4inpudentiorem reddit. Verum est enim quod scriptum est:

Velocius et citius nos

corrumpunt exempla domestica.

Dociles imitandis

turpibus et prauis omnes sumus.

9Negotiorum quoque diuersa sunt offitia. Prelati quidem officium 10est estimare se gerere personam ciuitatis, retinere decus, seruare 11leges, meminisse eas esse commissas fidei sue. Priuati autem offi-12cium est pari iure uiuere cum ciuibus, non nimis summissum nec 13nimis se efferentem, uelle in re puplica tranquilla et honesta. 14Caueat autem ne in eum cadat illud poete: ‘Semper in ciuitate 15quibus opes nulle sunt bonis inuident, malos extollunt, uetera odere, 16noua exoptant, odio suarum rerum mutari omnia student.’ Peregrini 17officium est nil preter suum negotium agere, (32 v) nichil de alio in-18quirere. Sordidum est eorum officium qui emunt a mercatoribus quod 19statim uendant. Nichil enim proficiunt, nisi admodum mentiantur, 20nec uero est quicquam turpius uanitate. Jdcirco res familiaris queri 21debet questibus a quibus abest turpitudo, conseruari autem parsi-22monia. Nullus enim tantus questus est quam quod habeas arcere.

1 Luxuria - 4 reddit Cic. De off. I 34, 123 5-6 Iuv. Sat. XIV 31-32 7-8 ib. XIV 40-41 9 Prelati - 13 honesta Cic. De off. I 34, 124 14 Semper - 16 student Sall. Catil. XXXVII 2-3 16 Peregrini - 17 inquirere Cic. De off. I 34, 125 18 Sordidum - 20 uanitate ib. I 42, 150 20 res - 21 parsimonia ib. II 24, 87 22 Nullus - arcere P. Syr. sent. 381
1 in omni PQ sit add. n. omni T v. turpis PQE etate SPQU tum] cum PQU tamen N in E senectute PQUE 2 libidini (-i aus -um T) TQ ad libidinem a accesserit T d. est malum TS f. P 3 intemperantia RSOE i. senis a iuuenem E 4 in pud. R Verum - est f. QU 6 uitiorum exempla QU 7 in imitandis E enim im. P 9 Negotiatorum TPQ 10 existimare E 11 comm. esse PQ sui R 12 cum ciuibus uiuere SO 13 offerentem RSUN 14 in illum PQE historiographi b 17 est nichil TQN suum officium gerere T ag. nil T alieno PQE requirere TN 18 est enim P enim e. E 19 uendunt P ad commodum mercantur a 20 est n. quicquam PN f. SOPQUE uarietate E 21 questionibus N in quibus E

[p. 48]

tekstkritische noten

aant. 1Sic tamen queri debet ut imitemur eum de quo legitur: ‘Demetrius 2noster sic uiuit, non tamquam omnia contempserit, sed tamquam 3habenda aliis permiserit.’ Medicina, architectura honeste sunt his 4quorum ordini conueniunt. Mercatura, si tenuis est, sordida pu-5tanda est; sin magna et copiosa, multa undique apportans, multis 6sine uanitate impartiens, non est admodum uituperanda. Agricul-7tura nichil melius, nichil uberius, nichil homine libero dignius. 8Hanc laudat poeta his uerbis:

Beatus ille qui procul negotiis,

ut prisca gens mortalium,

paterna rura bobus exercet suis,

solutus omni fenore.

13⁺ Verecundia est in gestu et uerbo honestatem seruare. Jn com-14positione namque corporis nostri magnam rationem uidetur habuisse 15natura. Figuram enim nostram, in qua est honesta species, in 16aperto posuit, partes autem ad necessitatem nature datas ideo ab-17didit, quia deformem aspectum habiture erant. Hanc diligentem 18fabricam nature imitata est hominum uerecundia. Que enim natura 19occultauit, ea remouent ab occulis omnes sanam mentem habentes; 20dant etiam operam ut quam occultissime pareant necessitati.

21Jn uerbis quoque seruanda est uerecundia. Quarum enim 22partium usus sunt necessarii, eas neque partes neque earum usus 23suis nominibus apellant. Viciosum est etiam in re seuera delicatum 24inferre sermonem. Cum college in pretura Pericles et Sophocles 25de communi officio conuenissent et casu formosus puer transiret, 26dixit Sophocles: ‘O Pericle, pulcrum puerum!’ Respondit Pericles: 27‘Pretorem, Sophocle, decet habere non solum manus sed etiam

1 Demetrius - 3 permiserit Sen. Epist. LXII 3 3 Medicina - 7 dignius Cic. De off. I 42, 151 9-12 Hor. Epod. II 1-4 13 In - 17 erant Cic. De off. I 35, 126 17 Hanc - 20 necessitati, 21 quarum - 23 apellant ib. I 35, 127 23 Viciosum - s. 49, 2 reprehensione ib. I 40, 144
1 Si SON ut f. SO Democritus QUEN 3 hiis quibus conuen. U 5 si (uero P) magna TSPQN 6 uarietate E 7 n. liberius T 13 rubr. De uerecundia TUE f. übr. gestu et opere et uerbo N g. uerbo et uultu Q 16 autem] uero E enim S et R 18 imitanda PU inuenta N mutata a hominis E humana P Quod P 19 hoc rem. P 20 dant enim SE 21 obseruanda Q 12 neque eas p. P 23 est enim SOE 24 pre^fectura S prefectura a 25 in communi R officio tractaturi T

+ 2. De verecundia.

[p. 49]

tekstkritische noten

aant. 1occulos continentes’. Si Sophocles in conuiuio idem dixisset, iusta 2caruisset reprehensione.

3De hac uerborum uerecundia docet poeta dicens:

Tristia mestum

uerba decent uultum, iratum plena minarum,
ludentem lasciua, seuerum seria dictu.
Format enim natura prius nos intus ad omnem
fortunarum habitum; iuuat aut impellit ad iram
aut ad humum merore graui deducit et angit.
Post effert animi motus interprete lingua.
Si dicentis erunt fortunis absona uerba,
romani tollent equites peditesque cachinnum.
Jntererit multum, Dauusne loquatur an heros,
maturusue senex an adhuc florente iu-(33 r)uenta
feruidus, an matrona potens an sedula nutrix,
mercatorne uagus cultorne uirentis agelli.

17Quartum uero officium tradit ubi dicit:

Archanum neque tu scrutaberis ullius umquam.

19Quintum uero statim cum subdit:

Commissumque teges, et uino tortus et ira.

Quid de quoque uiro ⟨et⟩ cui dicas sepe uideto!
Percunctatorem fugito, nam garrulus idem ⟨est⟩,
nec retinent patule commissa fideliter aures
et uolat, emissum semel, inreuocabile uerbum.

25Jdcirco garrulo archanum minime aperies; non enim potes ab 26alio exigere silentium, si tibi non prestiteris. Si enim garrulum 27accuses, respondet: ‘Plenus sum rimarum, hac et illac perfluo’. 28Jdcirco in hoc incumbe, ut libentius audias quam loquaris.

4-16 Hor. Ars poet. 105-117 18 Hor. Epist. I 18, 37 20 ib. I 18, 38 21-24 ib. I 18, 68-71 27 Ter. Eun. 105 28 in - loquaris De mor. 9
1 conuenientes N idem v. in QUE 5 uultum uerba decent P 6 dicta N 11 o^absona N obsona U dicta P 13 dauusue PE d. ne übr. 14 maturus ne QN m. ue (-ue) übr. 16 mercatorue TE m. ne übr. cultorue TEN c. ne übr. florentis Q 17 tradidit P cum dicit P 18 scrutaueris T 21 et f. R 22 est f. RUN 24 e^tuolat T euolat a et semel emissum uolat EN 26 tibi ispsi E 27 respondit R

[p. 50]

tekstkritische noten

aant. 1Summopere autem fuge iurgia; nam contra parem contendere an-2ceps est, cum superiore furiosum, cum inferiore sordidum. Maxime 3autem sordidum est contra fatuum ⟨uel ebrium⟩ contentionem inire. 4Namque absentem ledit qui cum ebrio litigat.

5⁺ Abstinencia uero et honestas, moderantia et parcitas edulii 6irritamenta cohibent. Horum autem primum est statutum pran-7dendi tempus preuenire; secundum lautiores cibos querere. Primum 8arguit poeta ubi dicit:

Exul ab octaua Marius bibit et fruitur ⟨diis
iratis⟩.

11Secundum autem ibi:

Noscenda est mensura sui spectandaque rebus
in summis minimisque, etiam cum piscis emetur,
nec cupias mulum, cum sit tibi gobio tantum
in loculis.

16Tercium est uitium in accurato apparato operam dare, quod 17tangit idem poeta dicens:

Non minimo sane discrimine refert,

quo gestu lepores et quo gallina secetur.

20Alius poeta dicit:

O prodiga rerum

luxuries, numquam paruo contempta paratu
et quesitorum terra pelagoque ciborum
ambiciosa fames et laute gloria mense,
discite quam paruo liceat producere uitam
et quantum natura petat:

satis est populis fluuiusque ceresque.

1 Summopere - 3 inire Sen. De ira II 34, 1 4 absentem - litigat P. Syr. sent. 12 9 Iuv. Sat. I 49 12-15 ib. XI 35-38 18-19 ib. V 123-124 21-26 Luc. Phars. IV 373-378 27 ib. IV 381
1 iurgia fuge PQ 3 est f. SOQN uel ebrium PQ f. übr. 5 rubr. De abstinentia TPQE De moderantia U f. übr. 6 primum vitium b 7 temp. prand. P 8 poeta dicens PUE 9 diis iratis f. RSO 11 autem f. TP 14 nec RTSOUN ne PQE mullum U nullum a m. cup. b 16 uitium f. U 20 Et alius SOP dicit f. ba 26 sperat Q

+ 3-6. De abstinentia, honestate, moderantia, parcitate.

[p. 51]

tekstkritische noten

aant.

1Quartum est nimio appetitu inhiare. Quintum mensuram 2refectionis excedere, quod intelligitur ubi dicitur:

Male uerum examinat omnis

corruptus iudex.
Nempe inamarescunt epule sine fine petite.

6Abstinentia ergo est statutum prandendi terminum non preue-7nire⁺. Hec quidem uoluptatem esus gratiorem reddit. Nichil enim 8iocundum, nisi quod reficit uarietas, atque

uoluptates commendat rarior usus.

Jeiunus raro stomachus uulgaria tempnit.

11Honestas est nec lauciores cibos querere, nec in apparatu⁺ 12operam dare. Hec uirtus commendatur, ubi dicitur:

Plerumque grate diuitibus uices

mundeque paruo sub lare pauperum

cene sine auleis et ostro

sollicitam explicuere frontem.

17Moderantia est nimium ciborum appe-(33 v)titum rationis im-18perio⁺ reuocare.

19Parcitas est mensura⟨m⟩ refectionis non excedere.⁺

20Sobrietas est excessum in potu cohibere. Huius officium est⁺ 21arcere mala ebrietatis, que his uersibus pandit poeta:

Quid non ebrietas designat? Operta recludit,
spes iubet esse ratas, ad prelia trudit inhermem,
sollicitis animis honus eximit, addocet artes.
Fecundi calices quem non fecere disertum?

3-4 Hor. Serm. II 2, 8-9 5 ib. II 7, 107 9 Iuv. Sat. XI 208 10 Hor. Serm. II 2, 38 13-16 Hor. Carm. III 29, 13-16 22-25 Hor. Epist. I 5, 16-19
1 Qu. uicium Q 5 Namque Q Semper T 6 rubr. De abstinentia U f. übr. tempus E 7 uoluptates commendat rarior esus SO, cf. z. 9. se reddit SO 9 uoluntatem Q 10 tempsit SO 11 rubr. De honestate U f. übr. appetitu a 17 rubr. De moderantia U f. übr. 19 rubr. De parcitate U f. übr. refectionis f. SO 20 rubr. De sobrietate TU f. übr. 21 malum N malam E ebrietatem E quod N quam E uerbis SE v' U 23 inermem SOEN inertem TU inhertem Q 24 onus TPUE bonus SO edocet E

+ 3. De abstinentia.

+ 4. De honestate.

+ 5. De moderantia.

+ 6. De parcitate.

+ 7. De sobrietate.

[p. 52]

tekstkritische noten

aant.

1⁺ Pudicicia est moderamine rationis petulantiam domare. Nam 2si libido animum possidet, ea dominatur, animus nichil ualet. Nemo 3enim umquam libidini simul et usui paruit. Voluptas enim fragilis 4est, breuis, fastidio obiecta, quo auidius acta est, citius in con-5trarium recedens, cuius subinde necesse est aut peniteat aut pudeat 6quemquam. Jn qua nichil magnificum aut quod naturam hominis 7diis proximi deceat; res humilis, membrorum turpium ministerio 8ueniens, exitu feda. Jllud quidem abhominabile est propter feti-9dum scortum et ignominiosam corporis partem, anime libertatem 10in seruiles delicias inclinare et laborem suum alienas delitias facere.

11Jdeo semper in promptu habeat uir fortis quantum natura 12hominis bestiis antecedat. Jlle nichil sentiunt nisi uoluptatem ad 13eamque feruntur omni impetu; hominis autem mens alitur discendo, 14meditando. Quocirca si quis est ad uoluptates paulo propensior, 15modo ne sit ex pecudum genere. Ex hoc quidem intelligitur 16uoluptatem non satis dignam esse hominis prestantia, quia latebras 17querit. Si quis enim paulo erectior, quamuis uoluptate capiatur, 18occultat appetitum uoluptatis propter uerecundiam. Jdcirco fugia-19mus blandissimum uoluptatum dominium. Nam uoluptates, blan-20dissime domine, maximas partes a uirtute detorquent.

21⁺ Restat secundam questionem, eam scilicet que est de compa-22ratione honestorum, pertractare.

23Cum ad cognitionem prudentia, relique uero tres ad actionem 24pertineant, cognitioni anteponenda est actio. Hoc autem sic probari

2 si - 3 paruit Sall. Catil. LI 3 3 Voluptas - 8 feda Sen. De ben. VII 2, 2 11 semper - 16 prestantia, 17 Si - 18 uerecundiam Cic. De off. I 30, 105-106 19 Nam - 20 detorquent ib. II 10, 37 21 Restat - s. 53, 9 ciuitatem ib. I 43, 153-160
1 rubr. De pudicitia QUE f. übr. rat. libidinis Q 2 et ea PN 3 simul n. umquam E n. usui PN 4 contraria SO 5 subito T subiectum QE 6 quemlibet Q quemque R nihil est ba 7 proximam (über unterstrichenem -imi N) QN 8 proueniens E in exitu N f. est ba qu. maxime T abominabile N fetitum R 9 scortum f. SO animi PQ liberalitatem U 13 eam namque QUE dicendo R 14 uoluptatem Q 15 omni modo caueat ne Q caueat (üb. d.z.) modo ne N caueat ne b modo verendum ne a 17 quis est SO 19 uoluptatis dom. TQN 21 rubr. De comparatione honestorum TP De secunda questione RSQE De questione secunda U De secunda questione honestorum siue comparatione N f. S R. autem a sec. partem N que est f. O

+ 8. De pudicitia.

+ II. De comparatione honestorum.

[p. 53]

tekstkritische noten

aant. 1potest. Sit enim aliquis uehementer cupidus in cognoscenda rerum 2natura. Huic, dum contemplabitur res cognitione dignissimas, su-3bito nuntiet aliquis discrimen patrie cui opitulari ipse possit: nonne 4omne studium suum abitiet, etiam si estimet ⟨se⟩ posse numerare 5stellas et mundi magnitudinem metiri? Prudentia ergo posterior 6est tribus reliquis.

7Jn tribus autem preferenda est temperancia reliquis duabus. 8Temperancia enim regit homo se ipsum, fortitudine et iusticia fami-9liam et ciuitatem. Sed melius est homini dominium sui quam 10externum, secundum illud poete:

Latius regnes auidum domando
spiritum, quam si Libiam remotis
Gadibus iungas et uterque Penus

seruiat tibi.

15Si uis omnia tibi subicere, te subice rationi. Multos enim 16regis, si ratio te rexerit. Nichil enim homini bonum sine se bono. 17Numquam amore aliarum uirtutum contra temperantiam agendum 18est. Sunt enim quedam ita feda, ut nec causa conseruande patrie 19facturus sit ea sapiens, (34 r) que etiam dictu obscena uidentur.

20Jnter duas autem melior est iusticia fortitudine. Magnitudo 21enim animi, si a communitate humana sit remota, feritas quedam 22erit et inmanitas. Jn ipsa autem iusticia sunt gradus officiorum: 23prima enim diis inmortalibus debentur, secunda patrie, tercia paren-24tibus, reliqua deinceps gradatim.

11-14 Hor. Carm. II 2, 9-12 15 Si - 16 rexerit Sen. Epist. XXXVII 4 18 Sunt - 19 uidentur Cic. De off. I 45, 159 20 Magnitudo - 22 inmanitas ib. I 44, 157 22 In - 24 gradatim ib. I 45, 160
1 in agnoscendo SO 2 naturam SO 3 quis TQ ipse op. QUN 4 se f. RUEN 5 prestantior U 8 fort. uero b 10 extraneum Q -ei E exteriorum a alterius Q iuxta i. PQ 13 gradibus SQ gṛ- O polus Q 14 tibi, darüber ł uni S uni O 16 reges PQ enim est TQ 17 Neque (enim SO) amore TSO 18 sunt autem PQ 19 obsc. sunt N 20 reliquas duas N est f. SO 21 c. hominum T 23 primus deo debetur secundus p. tercius p. reliqui N

[p. 54]

tekstkritische noten

aant.

1⁺ Hactenus pars honestatis confecta est. Hoc autem quod nunc 2agimus, id ipsum est quod utile dicitur.

3Vtile est quod propter fructum est expetendum. Hoc autem 4in bona animi et bona corporis et commoda fortune quidam distri-5buunt.

6⁺ Animi uero bona in scientias et uirtutes disperguntur, de qui-7bus, agentes de honesto, diseruimus.

8⁺ Corporis bona sunt ut pulcritudo, nobilitas, uelocitas, robur, 9magnitudo, ualetudo. Que sepe plus incommodi quam fructus 10afferunt, dum bonos mores iuxta illud poete inuertunt:

Rara est concordia forme

atque pudicitie.

13Nobilitas quoque plus ignominie quam laudis degenerantibus 14solet afferre. Quanto enim uita maiorum preclarior, tanto poste-15riorum socordia flagitiosior. Et profecto ita res se habet: maiorum 16gloria posteris quasi lumen est; neque bona neque mala eorum in 17occulto patitur. Qui autem demissi in obscuro uitam agunt, si 18quid deliquere, pauci sciunt: fama atque fortuna eorum par est. 19Sic e contrario:

Omne animi uitium tanto conspectius in se
crimen habet, quanto qui peccat maior habetur.

22Quod si ueram requiris nobilitatem, audi poetam:

Nobilitas sola est atque unica uirtus.

Prima mihi debes animi bona.

1-2 ib. II 3, 9 3 Vtile - expetendum Cic. De inv. II 52, 157-158 4 bona - fortune ib. II 59, 177 6 Animi - 9 ualetudo ib. 11-12 Iuv. Sat. X 297 14 Quanto - 17 patitur Sall. Iug. LXXXV 22-23 17 Qui - 18 est Sall. Catil. LI 12 20-21 Iuv. Sat. VIII 140-141 23 ib. VIII 20 24 ib. VIII 24
1 rubr. De utili TSPQ De utilitate U Finito de honesto incipit de utili quod id ipsum esse probatur N f. übr. 3 expectandum N 4 dispergunt N disciuntur P dispartiuntur b 6 rubr. f. ω 7 diseruimus RN deser- S disser- übr. 8 rubr. f. ω 10 inuertunt (auferunt N) n. mores TPN 14 maioris a posterior EN 17 esse pat. SOPQUN dem. in occulto (obsculto Q) TQ ag'e R ducunt N 18 eorum iuxta. T 19 econtra a 21 maior qui p. ba 22 nob. queris PQ 23 Nob. animi SOPQUN

+ III. De utili.

+ A. De bonis animi.

+ B. De bonis corporis.

[p. 55]

 

aant.

 

Quis enim generosum dixerit hunc qui

 

indignus genere est, preclaro nomine tantum

 

insignis?

 

Miserum est aliorum incumbere fame.

 

 

5

Malo pater tibi sit Tersites, dum modo tu sis

 

Eacide similis uulcaniaque arma capessas,

 

quam te Tersite similem producat Achilles.

8Quodsi in hac nobilitate aliquis fructus est, profecto is est 9quem monstrat philosophus his uerbis: ‘Optima hereditas a patribus 10traditur liberis, omni patrimonio prestantior, gloria uirtutis et rerum 11gestarum, cui dedecori esse nefas iudicandum est.’

12Jn aliis autem corporis commodis quis fructus est homini? 13quem in eisdem bestie preeunt. Non enim elefantes mole, tauros 14robore, tigres uelocitate prehibitis.

Mors sola fatetur

quantula sint hominum corpuscula.

17Fortune autem bona sunt ista: opulentia, prelatio, gloria.⁺

18Ad opulentiam referuntur predia, clientele, peculium, thesaurus,⁺ 19ornatus.

20Jn prediis edificia et agri numerantur. Cauendum est autem,⁺ 21si ipse edifices, ne extra modum sumptus prodeas. Obseruanda 22autem in edificando mediocritas.

Auream quisquis mediocritatem

diligit, tutus caret obsoleti

sordibus tecti, caret inuidenda

sobrius aula.

+ C. De bonis fortunae.

+ 1. De opulentia.

+ a. De praediis.

[p. 56]

tekstkritische noten

aant.

1Ornanda est enim dignitas domo, non ex domo tota querenda; 2nec domo dominus sed domus domino debet honestari. Nulla 3quidem domus parua que multos recipit amicos; ampla autem 4domus, (34 v) si in ea est solitudo, dedecori est domino, maxime si 5alio domino solita est frequentari. Odiosum est enim, cum a 6pretereuntibus dicitur:

‘O domus antiqua, quam dispari

dominaris domino!’

9Audi poetam:

Quem res plus nimio delectauere secunde,
mutate quatient. Si quid mirabere, pones
inuitus. Fuge magna, licet sub paupere tecto
reges et regum uita precurrere amicos.

14Et alius poeta dicit:

O uite tuta facultas

pauperis angustique lares! O munera nondum
intellecta deum!

18Jdeo sequamur in edificio temperantiam illius de quo legitur:

Huic epule uicisse famem, magnique penates
submouisse hiemem tecto.

21Laudabilis est enim multa suppellex in paruo lare, namque

exilis domus est, ubi non et multa ⟨super⟩sunt
et dominum fallunt et prosunt furibus.

24Magnitudo enim domus sollicitudines non expellit.

Jntactis opulentior

thesauris arabum et diuitis Jndie

cementis licet occupes

tirrenum omne tuis;

1 Ornanda - 2 honestari Cic. De off. I 39, 139 2 Nulla - 3 amicos De mor. 135 3 ampla - 8 domino Cic. De off. I 39, 139 10-13 Hor. Epist. I 10, 30-33 15-17 Luc. Phars. V 527-529 19-20 ib. II 384-385 22-23 Hor. Epist. I 6, 45-46 25 - s. 57, 4 Hor. Carm. III 24, 1-8
2 sed domino domus SOPQ honorari N Nulla enim UE N. unquam SO 3 recepit O 4 sollicitudo a 11 mirabile OQ mutab'e PE 13 precurre R 16 numina Q minima U 22 sunt R 24 pellit TSO 28 tuis et mare publicum (ponticum b) Eb

[p. 57]

 

aant.

 

si figat adamantinos

 

summis uerticibus seua necessitas

 

clauos, non animum metu,

 

non mortis laqueis expedies capud.

 

 

5

Diuesne prisco natus ab Jnacho

 

nil interest, an pauper et infima

 

de gente sub diuo morieris:

 

uictima nil miserantis Orci.

 

 

 

Omnes eodem cogimur, omnium

10

uersatur urna serius ocius

 

sors exitura.

 

 

 

Non domus et fundus, non eris aceruus et auri

 

egroto domini deduxit corpore febres.

 

 

 

Qui cupit aut metuit iuuat illum sic domus et res

15

ut lippum picte tabule, fomenta podagram.

 

 

 

Pallida mors equo pulsat pede pauperum tabernas

 

regumque turres.

18Jn clientelis officium sit domini primum necessaria prebere,⁺ 19secundum opera exigere. Errat dominus, si estimat seruitutem in 20totum hominem descendere: pars melior eius excepta est. Corpora 21obnoxia sunt dominis, mens sui iuris est, adeo libera et uaga, ut 22nec ab hoc carcere, cui inclusa ⟨est⟩, teneri possit, quo minus im-23petu suo utatur et ingentia agat et in infinitum comes celestibus 24exeat. Jdeo sic cum inferiore uiuas, quemadmodum superiorem 25tecum uelis uiuere. Quotiens in mentem uenerit quantum tibi in 26seruum ⟨liceat⟩, ueniat in mentem tantundem in te domino tuo 27licere.

+ b. De clientelis.

[p. 58]

tekstkritische noten

aant.

1Familiaris domini officium est primum ad mores domini suos 2reducere, quem his uerbis format poeta:

Dulcis inexpertis cultura potentis amici,
expertus metuet. Tu, dum tua nauis in alto est,
hoc caue ne mutata retrorsum te ferat aura.
Oderunt hilarem tristes tristemque iocosi,
sedatum celeres, agilem gnauumque remissi;
potores bibuli media de nocte falerni
oderunt porrecta negantem pocula.

Deme supercilio nubem; plerumque modestus
occupat obscuri speciem, taciturnus acerbi.

Consentire suis studiis qui crediderit te,
fautor utroque tuum laudabit pollice ludum.

14Secundum officium est dignos domino commendare, indignos 15cauere. Vnde poeta:

Qualem commendes etiam atque etiam aspice, ne mox
incutiant aliena tibi peccata pudorem.
Fallimur et quon-(35 r)dam non dignum tradimus: ergo
quem sua culpa premet, deceptus omitte tueri,
ut penitus notum, si temptent crimina, serues
tuterisque tuo fidentem presidio.

22Nam

iam tua res agitur, paries cum proximus ardet,
et neglecta solent incendia sumere uires.

25Tercium est cohibere auaritiam et libidinem, unde idem poeta:

Non te semper inobs agitet uexetque cupido.

Non ancilla tuum iecur ulceret ulla.

3-9 Hor. Epist. I 18, 86-92 10-11 ib. I 18, 94-95 12-13 ib. I 18, 65-66 16-21 ib. I 18, 76-81 23-24 ib. I 18, 84-85 26 ib. I 18, 98 27 ib. I 18, 72
1 Fam. hominis U d. sui suos SO 2 quod his U 4 metuit b metuat Q metues N 5 age b 7 gnarumque QU uacuumque T ignauique a 13 suum Q 14 dominos SO ind. domino a 16 Quales P commendas SO 19 premit UEN 20 dampnent N 21 fidentes SO 22 n. nam punkt RTSOQN 23 iam] Tum N f. UE 25 T. officium TN cauere Q

[p. 59]

tekstkritische noten

aant.

1Quartum est abicere elationem, iuxta illud:

Nec tua laudabis studia aut aliena reprendes.

Tu cede potentis amici

lenibus imperiis.

5Quintum est a querimoniis supersedere, unde idem poeta:

Coram rege suo de paupertate tacentes
plus poscente ferent; distat, sumasne pudenter
aut rapias.

Nam tacitus pasci si posset coruus, haberet
plus dabis et rixe multo minus inuidieque.

11Quare autem tam studiose hec sint seruanda, docet dum dicit:

Principibus placuisse uiris non ultima laus est.

13Serui officium est quicquid ab eo exigitur complere, nec aliqua 14grauari penuria. Verum ⟨est⟩ illud poete:

Non sibi sed domino grauis est, que seruit, egestas.

16Summopere autem caueat garrulitatem.

Nam lingua mali pars pessima serui.

18Talem autem, si fas est, dominum eligat cui seruire non sit 19indecorum. Dignitate enim dominantium honestantur obsequia 20seruorum.

21De peculio uero, thesauro, ornatu, que communi nomine diuitie⁺ 22dicuntur, est illud philosophi satis eleganter dictum: ‘Nichil,’ inquit, 23‘est tam angusti animi tamque parui quam amare diuitias.’ Jdeo

2 ib. I 18, 39 3-4 ib. I 18, 44-45 6-9 ib. I 17, 43-45 9-10 ib. 17, 50-51 12 ib. 17, 35 15 Luc. Phars. III 152 17 Iuv. Sat. IX 120 22 Nichil - 23 diuitias Cic. De off. I 20, 68
2 Non tua T reprehendes SOPQUE 4 leuibus Q 5 a f. SOQU querimonia N idem f. Q 7 ferunt Q sumas ne alle hss. prudenter SOQN 8 an rapias TPQUN 10 dabis R dapis übr., s. 27. 11 tam studiose f. SO obseruanda T cum EN 13 S. sextum off. Q 14 est f. RU est enim TS enim est O 18 dominum n. autem SO n. eligat P 19 indecori a indecens b 20 seniorum P 21 rubr. De Peculio Thesauro Ornatu T De peculio QUEN De diuitiis R De contentu diuitiarum P f. SO et orn. PQE 23 Jdeo - ut auro n. fefellit 61, 8 SO n. beatum 60, 26 T

+ c-e. De peculio, thesauro, ornatu.

[p. 60]

tekstkritische noten

aant. 1magnus est qui sic utitur auro ut fictilibus, nec minor ille qui sic 2fictilibus ut auro. Nichil honestius magnificentiusque quam peccu-3niam contempnere, si non habeas, si habeas, ad liberalitatem con-4ferre. Nimis enim illiberalis uidetur fuisse qui dixit:

Ego spem pretio non emo.

6A cuius re⟨i⟩ nimio desiderio his causis reuocari debemus. 7Prima est quia breuis est uita.

Vite sum⟨m⟩a breuis spem nos uetat inchoare longam.
Qui⟨s⟩ scit an adiciant hodierne crastina uite

tempora dii superi?

11Jdcirco

12quid sit futurum cras fuge querere!

Prudens futuri temporis exitum

caliginosa nocte premit deus

ridetque, si mortalis ultra

fas trepidat. Quod adest memento

componere equus!

Jlle potens

letusque degit cui licet in diem

dixisse ‘uixi’; cras uel atra

nube polum pater occupato

uel sole puro.

Letus in presens animus quod ultra est

oderit curare et amara lento

temperet risu: nichil est ab omni

parte beatum.

1 magnus - 2 auro Sen. Epist. V 6 2 Nichil - 3 conferre Cic. De off. I 20, 68 5 Ter. Ad. 219 8 Hor. Carm. I 4, 15 9-10 ib. IV 7, 17-18 12 ib. I 9, 13 13-17 ib. III 29, 29-33 18-22 ib. III 29, 41-45 23-26 ib. II 16, 25-28
1 auro quasi T ille f. T zw. sic f. P 2 fict. quasi T N. est E 3 libertatem EN 4 liberalis a qui dicit TEN 6 re R 8 suma R nos f. S u. addere SO 9 qui RSO quid TQUEN scis TSOQUEN cr. summae b 12 cras f. SO 14 caliginosum SO -e E nocte ceca SO premisit E f. Q 17 equo TU 18 potens sui b 19 deget b 21 occupat PQ 25 ex omni SOQN 26 n. beatum setzt T 59, 26 Jdeo - ut auro.

[p. 61]

tekstkritische noten

aant.

1Jn hoc quidem omnes fallimur quod mortem non prospicimus: 2magna pars eius iam preteriit. Quicquid etatis retro est, mors 3(35 v) tenet. Jdeo fige in animo te sine intermissione cotidie mori.

4Secunda causa: quia amor habendi uirtutes inuertit, iuxta illud:

Perdidit arma, locum uirtutis deseruit qui
semper in augenda festinat et obruitur re.

Nam neque diuitibus contingunt gaudia solis,
nec uixit male qui natus moriensque fefellit.

9Sed dicit auarus:

Vnde habeas querit nemo, sed oportet habere.

Et genus et uirtus, nisi cum re, uilior alga est.

Nil satis est, inquit, quia tanti quantum habeas sis.

Quantum quisque sua nummorum seruat in archa,
tantum habet et fidei.

Nil habet infelix paupertas durius in se
quam quod ridiculos homines facit.

Magnum pauperies obprobrium iubet

quiduis et facere et pati.

Sed genus et formam regina Pecunia donat.

Virtus, fama, decus, diuina humanaque pulcris
parent diuitiis; quas qui contraxerit, ille
clarus erit, fortis, iustus, sapiens, etiam rex.

23Sed tamen hoc in contrarium cedit illi. Pro uirtutibus enim 24affert peccunia uicium et infamiam, que est tercia causa contemp-25nendi ea⟨m⟩. Audi poetam:

1-3 Sen. Epist. I 2 5-6 Hor. Epist. I 16, 67-68 7-8 ib. I 17, 9-10 10 Iuv. Sat. XIV 207 11 Hor. Serm. II 5, 8 12 ib. I 1, 62 13-14 Iuv. Sat. III 143-144 15-16 ib. III 152-153 17-18 Hor. Carm. III 24, 42-43 19 Hor. Epist. I 6, 37 20-22 Hor. Serm. II 3, 95-97
3 finge T 4 causa est TPQE habendi pecunias a h. diuitias b 7 Nam non SO 8 n. fefellit setzen SO 59, 23 Jdeo - ut auro 10 habeat Q habere homini Q 12 Nichil ROE 13 sua quisque R 14 et f. E 15 Nichil R 17 pauperiei U 18 quiduis Q quid uis übr. 21 diu. par. b construxerit Eb 23 Sed totum TSO cedet a cadit T dedit SO illis E 24 uicinium R tercia animo contempnendi causa SO 25 ea R

[p. 62]

tekstkritische noten

Prima peregrinos obscena peccunia mores
intulit et turpi fregerunt secula luxu
diuitie molles.

Fecunda culpe secula nuptias
primum inquinauere et genus et domos.

6Quod nobilitas nulla ⟨sit⟩ ex peccunia monstrat qui dicit:

Licet superbus ambules peccunia,

fortuna non mutat genus.

9Quarta causa: quia amorem habendi nullus satiat questus, nam

improbe

crescunt diuitie, tamen

curte nescio quid semper abest rei.

Crescentem sequitur cura peccuniam
maiorumque fames.

Quanto quisque sibi plura negauerit,
a diis plura feret.

Multa petentibus

desunt multa. Bene est cui deus obtulit

parca, quod satis est, manu.

Pauper enim non est cui rerum suppetit usus.
Si uentri bene, si lateri est pedibusque tuis, nil
diuitie poterunt regales addere maius.

Crescit amor nummi, quantum ⟨ipsa⟩ peccunia crescit,
et minus hanc optat qui non habet.

Diues qui fieri uult

et cito uult fieri.

1-3 Iuv. Sat. VI 298-300 4-5 Hor. Carm. III 6, 17-18 7-8 Hor. Epod. IV 5-6 10-12 Hor. Carm. III 24, 62-64 13-14 ib. III 16, 17-18 15-16 ib. III 16, 21-22 17-19 ib. III 16, 42-44 20-22 Hor. Epist. I 12, 14-16 23-24 Iuv. Sat. XIV 139-140 25-26 ib. XIV 176-177.
4 F. quippe sec. QU 6 sit f. RSO 7 superbū R 9 causa est PQ faciat U 11 diu. semper N 12 cur te RSPE, urspr. auch T 14 malorumque R 16 tanto a S refert SO 19 parta UE 22 possunt a 23 ipsa f. R

[p. 63]

tekstkritische noten

aant.

1Quinta causa timor quem inuehit peccunia.

Pauca licet portes argenti uascula puri,
nocte iter ingressus comptum gladiumque timebis.

Cantabit uacuus coram latrone uiator.

5Sexta causa est quia uult seruitutem querentis.

Sed certe misera est magni custodia census.

Imperat aut seruit collecta peccunia cuique,
tortum digna sequi potius quam ducere funem.

9Jdcirco assentior dicenti:

Et mihi res, non me rebus submittere conor.

11Cum hec ita sint,

non possidentem multa uocaueris

recte beatum; rectius occupat

nomen beati qui deorum

muneribus sapienter uti

duramque callet pauperiem pati

peiusque leto flagitium timet.

18Honesta enim res est leta paupertas. Illa uero non est pauper-19tas, si leta est. Cui cum paupertate bene conuenit, diues est. 20Pauper est non qui parum habet sed qui plus cupit. Si uis diues 21fieri, non peccunie est adiciendum sed cupiditati detrahendum. 22Breuissima uia ad diuitias (36 r) est contemptus diuitiarum. Con-23tempnere enim omnia aliquis potest, habere omnia non potest. 24Jdeo locupletior erat uacuus Diogenes omnia possidente Alexandro.

2-3 ib. X 19-20 4 ib. X 22 6 ib. XIV 304 7-8 Hor. Epist. I 10, 47-48 10 ib. I 1, 19 12-17 Hor. Carm. IV 9, 45-50 18 Honesta - 20 cupit Sen. Epist. II 6 20 Si - 21 detrahendum ib. XXI 7 22 Breuissima - 23 potest ib. LXII 3 24 locupletior - s. 64, 1 dare Sen. De ben. V 4, 4
1 causa est PE 3 aggressus PQ gladium contumque b gladiosque TU timebit PQU 5 est ω 9 assentio TSQUE 10 subiungere (über submittere T) TPQE 11 omnia hec T 12 uocabis P -it Q 13 iure, darüber recte N 15 utitur QUE 16 valet Q pauperiemque RT pati f. T 17 flagitiumque R 18 paup. leta a 20 P. enim non E 21 est pec. P addendum b 23 omnia nemo Q 24 diogenes uacuus QUE

[p. 64]

tekstkritische noten

aant. 1Plus enim erat quod hic nollet accipere quam quod ille posset dare. 2Quid refert quantum illi in archa, quantum in horreis iaceat, si 3alieno im⟨m⟩inet, si non ques⟨i⟩ta sed querenda computat. Qui⟨s⟩ 4sit diuitiarum modus queris: primus habere quod necesse est, 5proximus quod sat est. Parabile autem et appositum est quod 6natura desiderat; ad superuacua sudatur, ad manum est quod 7sat est.

8⁺ Prelationum quoque temperandus est appetitus. Grauior est 9enim casus altitudinis. Verum quidem ⟨de⟩ eis legitur:

Quosdam precipitat subiecta potencia magne
inuidie; mergit longa atque insignis honorum
pagina.

Jnuida fatorum series summis⟨que⟩ negatum
stare diu nimioque graues sub pondere lapsus.

Jn se magna ruunt; letis hunc numina rebus
crescendi posuere modum.

O faciles dare summa deos eademque tueri
difficiles!

Fortunam enim citius reperias quam retineas.

Sepius uentis agitatur ingens

pinus et celse grauiore casu

decidunt turres feriuntque summos

fulgura montes.

2 Quid - 5 sat est Sen. Epist. II 6 5 Parabile - 7 sat est ib. IV 10-11 10-12 Iuv. Sat. X 56-58 13-14 Luc. Phars. I 70-71 15-16 ib. I 81-82 17-18 ib. I 510-511 19 P. Syr. sent. 168 20-23 Hor. Carm. II 10, 9-12
1 ille nollet TSO iste n. P ipse posset SO 2 Quid enim b 3 questa R computet PQN computantur E -atur U Qui R 5 satis PQUE probabile E et oportunum U 6 superuacuum P subdatur a suadet E 7 satis QU 8 rubr. De prelatione RTSOPUN De prelationibus QE Prelationis a 9 V. est (est enim T) quod TPN de f. RN hiis E his SO f. N 10 potentie SO 11 immergit SO 13 summis R 14 gr. supponere RQN 15 Jn - modum f. T 16 imposuere Q 19 repperies P recipias E 21 über casu add. ł cursu R

+ 2. De praelatione.

[p. 65]

 

aant.

 

Fortuna seuo leta negotio,

 

ludum insolentem ludere pertinax,

 

transmutat incertos honores,

 

nunc mihi, nunc alii benigna.

 

 

5

Laudo manentem; si celeres quatit

 

pennas, resigno que dedit et mea

 

uirtute me inuoluo probamque

 

pauperiem sine dote quero.

9O fortuna ut numquam es perpetuo bona!

10Secunda uero causa est quia simulationem aperit. Jllis enim 11difficile est in potestatibus temperare qui per ambitionem sese 12probos simulauere. Sunt enim multi non ex animo sed ex fortuna 13modo humiles, modo elati, iuxta illud: Profecto sic est: omnibus 14nobis ut res se dant, ita magni atque humiles sumus.

15Prelati itaque sit officium studia multitudinis ad suas utilitates 16allicere. Omnium enim rerum nec aptius quicquam ad prelationes 17tenendas quam diligi, nec alienius quam timeri. Tutius est enim 18uolentibus quam coactis imperare. Subiecti enim

quem metuunt oderunt; quem quisque odit perisse expetit.

20Malus enim custos diuturnitatis metus; unde est illud:

Ad generum cereris sine cede et sanguine pauci
descendunt reges et sicca morte tiranni.

23Econtra beniuolentia fidelis custos est etiam ad perpetuitatem; 24preconio enim laudis defunctum perhennem facit. Qui se metui 25uolent, a quibus timentur, eosdem metuant ipsi necesse est. Vnde

[p. 66]

tekstkritische noten

aant. 1philosophus: Potentem censes qui satellite latus ambit, qui quos 2terret ipse plus metuit? Dionisius, cultros metuens tonsorios, can-3dente carbone sibi adurebat capillos. Alexander Phereus ex epulis 4in cubiculum ueniens ad uxorem, premittebat stipatores suos qui 5scrutarentur archas muliebres, ne quod in uestibus telum abscon-6deretur.

7Meminerit (36 v) prelatus se priuatum fuisse. Nam sepe ⟨spes⟩ 8improbissimas amplectuntur insperata assecuti; omnesque deteriores 9sumus licentia. Prelatos torquent

miseri tumultus

mentis et cure laqueata circum

tecta uolantes.

Et, qua non grauior mortalibus addita cura,
Spes ubi longa uenit.

15⁺ Gloria est alicuius magnifici uel bone artis late patens preco-16nium. Ad hanc ob hoc ⟨spectat⟩ humana intencio, quia absque ea 17nostra uirtus non multis ignotescit, iuxta illud:

Paulum sepulte distat inertie
celata uirtus.

20Preterea:

ut perhibent qui de magnis maiora locuntur,

22secundam uitam dat gloria. Ait poeta:

Dignum laude uirum musa uetat mori.

24Quam rem, ut monstr⟨ar⟩et serio se non dixisse, alibi posuit:

1 Potentem - 2 metuit Boeth. De cons. III pr. 5, 4 2 Dionisius - 5 absconderetur Cic. De off. II 7, 25 7 spes - 8 assecuti Sen. De clem. I 1, 7 8 omnesque - 9 licentia Ter. Heaut. 483 10-12 Hor. Carm. II 16, 10-12 13-14 Stat. Theb. II 320-321 18-19 Hor. Carm. IV 9, 29-30 21 Iuv. Sat. IV 17 23 Hor. Carm. IV 8, 28
2 tonsoris SO tonsorinos N 3 ferreus QU ferus PE pharcitus N 5 et ne R quod f. PE aliquid telum E 7 spes f. R 8 ass. homines E 9 Prelatos - 14 uenit f. SO 13 cura est PQ 15 rubr. De gloria TPQUEN f. RSO magnifice P 16 spectat f. R. spectat ob hoc QU 17 virtus paucis ba ignotescit RSP inno- übr. 20 Preterea f. ba 22 vt ait ba ait enim P 24 monstret RQUE se f. QU

+ 3. De gloria.

[p. 67]

tekstkritische noten

aant.

Cum bene notum

porticus Agrippe, uia te conspexerit Apii,
ire tamen restat, Numa quo deuenit et Ancus.

Mors spernit altam gloriam,
inuoluit pariter humile et celsum capud
equatque summis infima.

7Gloriam adeo inmoderato affectu querimus, quod boni magis 8uideri quam esse, mali autem magis esse quam uideri uolumus. 9Verum est enim illud in poeta:

Falsus honor iuuat et mendax infamia terret.

11Glorie autem fructus persepe fuit superbia. Vnde grecus 12tragicus exclamat: Gloria, gloria, in milibus mortalium nichil aliud 13facta quam aurium inflatio magna. Jn qua nil fructus esse, si aliis 14bonis destituta sit, monstrat qui dicit:

Gloria quantalibet quid erit, si gloria tantum est?

16Si quis tamen ad gloriam assequendam laborat, talem se efficiat 17qualis uult haberi. Quod si osten⟨ta⟩tione inani et ficto sermone 18uel uultu stabilem se gloriam consequi posse oppinatur, uehementer 19errat. Vera enim gloria radices agit, ficta autem omnia celeriter 20tamquam flosculi decidunt, nec simulatum quicquam postest esse 21diuturnum.

22Quarta questio, que est de comparatione utilium, hoc modo⁺ 23tractatur. Nam commoda corporis cum externis conferuntur hoc

1-3 Hor. Epist. I 6, 25-27 4-6 Boeth. De cons. II metr. 7, 12-14 10 Hor. Epist. I 16, 19 11 Vnde - 13 magna Boeth. De cons. III pr. 6, 1 (Eurip. Androm. 319) 15 Iuv. Sat. VII 81 16-21 Cic. De off. II 12, 43 22 - s. 68, 6 ib. II 25, 88
2 agrippenio te SO et uia b ut uia P 3 numa] nimia PU in uia SO 4 alteram SN -a O 9 Vnde PQ est enim f. PQ illud poete OPQEN 12 tragedus N O gloria ba gloria einmal SOPQEN nichil facta aliud SO f.n.a. PQ 16 consequendam a laboret SO -at aus -et (?) R efficiat aus aff- R 17 ostentione R ficto nomine vel s. ba 18 assequi PQ posse f. PQ 19 celeriter f. N 22 rubr. De comparatione utilium TP De quarta questione QUN Quarta questio R f. SOE

+ IV. De comparatione utilium.

[p. 68]

tekstkritische noten

aant. 1modo, ualere ut malis quam diues esse. Rursus externa sic pre-2feruntur bonis corporeis: malis diues esse quam maximis corporis 3uiribus uti. Ea quoque que sunt corporis sibi inuicem ⟨comparan-4tur; nam bona ualitudo melior est magnitudine, uires celeritate. 5Externa quoque sibi inuicem⟩: melior est enim gloria diuitiis, uec-6tigalia urbana rusticis.

7⁺ Quintam capiendi consilii inuestigationem prediximus esse 8questionem de pugna utilitatis et honestatis. Si enim est utile ad 9se trahere, honestum uero aliis erogare, persepe in deliberando 10animus noster habet ancipitem cogitandi curam, utrum scilicet 11spreta utilitate honesto adhereat uel contra. Horum duorum oppo-12sitionem Phtolomeo regi persuadere nitebatur qui sic perorabat:

Jus et fas multos faciunt, Phtolomee, nocentes,
dat penas laudata fides, cum sustinet illos
quos fortuna premit. Fatis accede deisque (37 r).
et cole felices, miseros fuge. Sidera terra
ut distant et flamma mari, sic utile recto.
Sceptrorum uis tota perit, si pendere iusta
incipit, euertitque arces respectus honesti.
Libertas scelerum est que regna inuisa tuetur.
Sublatusque modus gladiis.

Hac exeat aula

qui uolet esse pius; uirtus et summa potestas
non coeunt: semper metuet quem seua pudebunt.

8 Si - 10 curam ib. I 3, 9 13-24 Luc. Phars. VIII 484-495
1 ut RT an ba f. übr. mauis P maius Q quam ditescere N conferuntur TPQ 2 bonis corporis EN ut malis b mauis U maius PQ uir. corp. PN 3 comparantur - 5 inuicem f. RPN 4 nam] mea SO 5 inuicem comparantur UQE enim f. SO 7 rubr. De controuersia utilis et honesti T De honesto et utili P De quinta questione QUN Quinta questio R f. SOE Quinta T accipiendi SO inuestigatio est de pugna T 10 scilicet honestate spreta utilitati adhereat N 11 econtra PN opinionem Q 12 phtolomeo R th- TQ pt- übr. 13 phtolomee R pth- P th- T pt- übr. 14 penam SO pena PE dum E qui N 19 e. aures N 20 immensa SO 23 vult b

+ V. De conflictu honesti et utilis.

[p. 69]

tekstkritische noten

aant.

1Summa uero auctoritate philosophi tria hec, scilicet bonum, 2honestum, utile sic permiscent, ut quicquid bonum est, id etiam 3utile censeant, et quicquid honestum ⟨est⟩, idem bonum esse astru-4ant. Vnde sequitur omne honestum utile esse.

5Firmissime itaque tene et nullatenus dubites ita omne honestum 6utile esse, quod nichil est utile nisi sit honestum, nec duo ista 7numero differre sed sola proprietate. Verbi gratia: hic homo et 8hoc animal numero non discrepant, quia et hic homo est hoc 9animal, et nichil est hoc animal nisi hic homo. Tamen quia ad 10hoc, quod sit hoc animal, non exigitur nisi substantia cum anima-11tione et sensibilitate, ad hoc autem, ut hic homo sit, oportet esse 12rationabilitatem cum mortalitate, proprietate dicuntur hec discrepare. 13Similis ratio est utilis et honesti. Cum enim idem sint numero, ad 14hoc quod aliquid sit utile, exigit⟨ur⟩ quod fructum habeat; ad hoc 15uero ut honestum sit, requirit⟨ur⟩ ut sua dignitate nos alliciat. Cum 16ergo unum et idem sint, sequitur nullius rei utilem esse usum qui 17a uirtutibus discrepet. Jdcirco nulla omnino est utilis et honesti 18oppositio. Quia uero uulgus quemcumque temporalium usum utilem 19credit, illicitus autem honesto obuiat, ideo de controuersia utilis et 20honesti proposita est questio.

21Sed uidetur utile hominem incommodo alterius commodum 22suum augere et alterum alteri aliquid detrahere. Hoc autem magis 23est contra naturam quam mors, quam paupertas, quam dolor. Nam 24principio conuictum hominum tollit. Si enim hec affectio nobis 25insit ut quisque propter suum emolumentum spoliet aut uiolet al-26terum, necesse est dirumpi societatem humani generis que est se-27cundum naturam. Vt si unum quodque membrum putaret se plus

1-4 Cic. De off. II 3, 10 21 hominem - 22 detrahere, 22 magis - 27 naturam ib. III 5, 21 27 Vt - s. 70, 6 augeamus ib. III 5, 22
2 permiscentur N idem etiam TN 3 est f. RN id idem QU id etiam P 6 nichil sit QUE n¹ est honestum nisi utile. n¹ utile nisi honestum. nec P 8 et f. SOQ 9 est f. SO Tamen f. b Tum etiam SO 10 quod ω 11 ut RSOPQEN quod TU 12 rationalitatem SO pr. ergo a iccirco pr. b 13 est et P enim (durchstr.) idem enim R idem enim übr. 14 hoc quod ω exigitur TPQE exigit RSOUN ut fr. N 15 ut h. RTN quod h. SOPQUE requiritur PQE requirit RTSOUN ut sua ω Quia ergo UN 19 illicitum TN -ter S autem ludus a 21 Sed magis b homini E 22 magis necat nat. N 24 in princ. PQ 25 insita sit ba 26 disrumpi SPQUEN

[p. 70]

tekstkritische noten

aant. 1ualere, si proximi membri ualitudinem ad se traduxisset, debilitari 2et interire totum corpus necesse esset: ita est et in humana socie-3tate. Nam sicut concessum est ut quisque malit sibi adquirere 4quod ad usum uite pertineat quam alteri, et hoc natura non re-5pugnante, ita non patitur natura ut aliorum spoliis nostras facultates 6augeamus. Sed sicut contra naturam magis est detrahere alteri 7causa sui commodi quam mors, quam dolor, ita magis est secun-8dum naturam pro omnibus, si fieri possit, labores et molestias 9suscipere quam uiuere sine molestiis in maximis uoluptatibus. Pre-10terea qui alterum uiolat, ut ipse aliquid commodi assequatur, aut 11nil estimat se facere contra naturam, aut censet magis fugiendam 12pau-(37 v)pertatem quam facere cuique iniuriam. Si nichil estimat 13se contra naturam facere, inhumanus est; si censet facere iniuriam 14malum esse, sed deterius paupertatem uel mortem, errat. Grauius 15est enim uitium animi, quod est iniusticia, quam corporis, quam 16fortune: mors et paupertas.

17Forsitan quispiam dixerit: Nonne igitur sapiens, si fame ipse 18conficiatur, abstulerit cibum alteri homini ad nullam rem utili. 19Minime, inquam. Non enim est mihi uita utilior quam talis affectio 20animi, scilicet ut neminem uiolem causa mei commodi. Dum enim 21uita perditur, corruptio corporis, scilicet mors, incurritur; si uero 22hanc affectionem abiciam, uicium animi incurram. Et sicut grauius 23est animi quam corporis uitium, sic melius est animi quam corporis 24bonum, uirtus scilicet quam uita. Preterea cadit in bonum uirum 25mentiri, criminari, preripere, fallere causa sui emolumenti? Nil 26profecto minus. Est ergo ulla res tanti aut commodum ullum tam

6 contra - 7 dolor ib. III 5, 24 7 magis - 9 uoluptatibus ib. III 5, 25 10 qui - 16 paupertas ib. III 5, 26 17 Forsitan - 20 commodi ib. III 6, 29 24 cadit - 26 minus ib. III 20, 81 26 Est - s. 71, 3 detraxerit ib. III 20, 82
1 tra^duxisset R transduxisset P traxisset E 2 est etiam E 4 quam alteri n. sibi U 6 alii QU 8 pro hominibus E 10 commodi aliquid SOQU aut] ut R 11 existimat TQ 12 facere n. i. TQ cuiquam QU 15 enim est SOU zw. quam R uel SOPQUEN et T 16 id est mors PQ uel paup. Q 17 ipse f. SP 18 afficiatur a affectus PQ rem aliam T utilem N n. utili add. et postea (post Q) hoc (h. f. P) per penitentiam diluat. melius est quam si fame perierit PQU 19 enim f. QUE est f. PN 21 id est mors T 22 affectionem scilicet neminem violandi abitiam a 24 Pr. non QE, urspr. auch P(?) 25 cr. corrumpere f. E 26 commodi aut SO aliquid tam T

[p. 71]

tekstkritische noten

aant. 1expetendum, ut uiri boni nomen amittas? Quid est quod afferre 2tantum ista, que dicitur utilitas, possit, quantum aufert, si nomen 3boni uiri eripuerit, fidem iusticiamque detraxerit? Quare ergo 4homines emolumenta rerum uident, penam uero non tantum legum 5sed turpitudinis, que acerbissima est, non uident?

6Quamobrem hec deliberatio pellatur e medio. Deliberant 7utrum id sequantur quod honestum esse uideant, an se scientes 8scelere contaminent. Jn ipsa quidem dubitacione facinus inest, 9etiam si ad id non peruenerint. Ergo deliberanda omnino non 10sunt in quibus turpis est ipsa deliberatio. Atque etiam ex omni 11deliberatione celandi spes remouenda est. Satis enim nobis per-12suasum debet esse, etiam si deos omnes celare possimus, nichil 13tamen auare, nichil libidinose, nichil inconuenienter esse faciendum. 14Non enim utile potest esse factum tot uitiis inquinatum. Et si uir 15sapiens anulum habeat huius efficacie, quod eum inuisibilem reddat, 16non tamen sibi plus licere putet peccare, quam si non haberet. 17Honesta enim bonis uiris, non occulta queruntur. Nec quicquam 18audebit uir bonus uelle quod non audeat predicare. Quod si a 19flagitio ideo te reuocas quod hoc homines non lateret, non boni-20tatem diligis, sed penam metuis. Atque in hoc ferarum imitaris 21naturam:

Cautus enim metuit foueam lupus accipiterque
suspensos laqueos et opertum miluis amum.
Oderunt peccare mali formidine pene,
Oderunt peccare boni uirtutis amore.

3 Quare - 5 uident ib. III 8, 36 6 Quamobrem - 10 deliberatio ib. III 8, 37 10 Atque - 13 faciendum, 14 Et si - 17 queruntur ib. III 9, 38 17 Nec - 18 predicare ib. III 19, 77 22-25 Hor. Epist. I 16, 50-53
1 nomen uiri boni QN 2 auferre O nomen uiri boni N b.u.n. PU 4 emolumentum T 6 tollatur b de medio Pb a.m. a D. enim b 8 deliberatione P fac. est PE 9 etiam - 10 Atque f. U 9 ad idem SO del. ea non SO 12 esse debet PUE 13 incontinenter b 15 quod ω 16 sibi minus nocere p. SO 17 querantur U Non audebit P 22 ancipiterque R 23 suspectos P opertum precauet SO miluis RQUN miluus PE miluius T f. SO amum R ^hamum N h- übr. z. 24 n. 25 TN f. SU

[p. 72]

tekstkritische noten

aant.

1Cum ex predictis pateat solum honestum utile esse, si aliqua 2tibi obiecta sit utilitatis species, cui, animum dum attenderis, uideas 3turpitudinem adiunctam, non dico quod tunc utilitas sit relinquenda, 4sed intelligendum esse, ubi turpitudo sit, ibi utilitatem esse non 5posse. Vere (38 r) autem si uolumus iudicare, quotiens utilitatis 6speciem prefert turpitudo, euentu ipsius rei solet redargui. Videmus 7enim, quando id quod honestum est inutile uidetur, ad hunc tamen 8finem reduci ut ex eo insperatum ueniat commodum. Vt ecce: 9Dammonem et Phinthiam ferunt hoc animo inter se fuisse, ut cum 10alteri eorum Dionisius tirannus diem necis destinasset, is qui morti 11addictus erat causa disponendi ⟨de⟩ suis rebus paucos dies postu-12lauit. Jnterim uas factus est alter illius sistendi hac conditione, ut 13si ille non rediret, isti moriendum esset. Cum autem ad diem ille 14se recepisset, ammiratus eorum fidem tirannus petiuit ab eis ut se 15in amicitia⟨m⟩ tercium reciperent. Vide quomodo utile fuit et hunc 16pro amico remansisse et illum pro amico rediisse, licet utrumque 17primo periculosum crederetur. Sic semper iuxta numinum dispen-18sationem utilem et insperatum exitum habet honestas, turpitudo 19autem tam pernitiosum quam inhonestum.

20Jdcirco semper dum id quod utile uidetur cum eo quod ho-21nestum est comparatur, utilitatis species iaceat, honestas ualeat.

22⁺ Hec prescripta seruantem licet in tranquillo honestatis uiuere 23et ad normam rationis uitam reducere. Vt enim in fidibus aut 24tibiis quamuis paulum discrepent, tamen id ab artifice animaduerti

1 Cum - 5 posse Cic. De off. III 8, 35 9 Damonem - 15 reciperent ib. III 10, 45 20-21 ib. III 10, 46 22 ib. I 6, 92 23 Vt - s. 73, 2 concentus ib. I 40, 145
1 Cum ergo PQ 2 tibi turpitudo obiecta (obrepta O) sit SO species - 4 sit f. SO cum animum T intenderis TQUE 4 int. est P 6 turpitudo n. quotiens T 9 damonem QUN d'monem E phinthiam RO -ciam UN pintiam S phitiam T phician Q phẏcian P ph'ia E 11 de Q super Eba f. übr., s. anm. suas res SO postularet SO 12 uades T fideiussor P 13 diem illum redijsset a 15 amicitia R retinerent T et huic T 16 et illi T 17 uideretur N u. uel crederetur Q 17 iusta n. disp. R 21 taceat b lateat a honestatis TUE 22 rubr. Conclusio (totius Q) operis RQUN Epilogus T Vltimo loco commendat actor opus suum P f. SOE honestatis f. SO 23 aut in t. TQU ac t. SO 24 paululum PQUE parum N comprehendi solet T

+ Conclusio operis.

[p. 73]

tekstkritische noten

aant. 1solet, sic nobis ducenda est uita, ne forte quid discrepet, uel etiam 2multo magis in quantum melior est actionum quam sonorum con-3centus. Jtaque ut in fidibus musicorum aures uel minima sentiunt, 4sic nos, si uolumus esse acres uitiorum animaduersores, magna sepe 5intelligemus ex paruis: ex occulorum obtutu, ex remissis aut con-6tractis superciliis, ex mesticia, ex hilaritate, ex risu, ex locutione, 7ex contentione uocis, ex summissione, ex ceteris similibus facile 8iudicabimus, quid eorum apte fiat quidue ab officio discrepet. Quo 9in genere non est incommodum, quale quidque eorum sit, ex aliis 10iudicare; ut si quid in aliis dedeceat, uitemus et ipsi. Fit enim, 11nescio quomodo, ut magis in aliis cernamus, si quid delinquitur, 12quam in nobis ipsis. Vnde poeta:

Cum tua peruideas occulis mala lippus inunctis,
cur in amicorum uitiis tam cernis acutum?

15His ergo prescriptis uir amator honestatis crebrum et assiduum 16adhibeat usum. Fere enim omnia moralium doctorum elegantiora 17uerba hec angusta particula comprehendit. Vnde hic facilius in-18tueri ea poteris, quam si per multorum uolumina uagando dispersa 19colligeres. Multorum enim actorum lectio et omnis generis uolumi-20num aliquid uagum et instabile habet. Verum est namque quia 21nusquam est qui ubique est. Vitam in peregrinatione agentibus 22hoc euenit ut multa habeant hospitia, paucas amicitias. Jdem 23accidat necesse est his qui nullis ⟨ingeniis⟩ familiariter se applicant, 24sed omnia cursim et properanter transcurrunt. Non prodest cibus, 25nec corpori accedit qui statim sumptus emittitur. Nichil eque 26sani-(38 v)tatem impedit quam remediorum crebra mutacio; nec 27uenit uulnus ad cicatricem in quo medicamenta temptantur; non 28conualescit planta que sepe transfertur nichilque tam utile est ut 29in transitu prosit. Distrait librorum multitudo. Jtaque cum legere

3 Itaque - 12 ipsis ib. I 40, 146 13-14 Hor. Serm. I 3, 25-26 19 Multorum - 24 transcurrunt Sen. Epist. II 2 24 Non - s. 74, 1 legas ib. II 3
1 aliquid E 3 discrimina add. n. minima Ea, n. sentiunt b 5 obtuitu PQUEN 8 diiudicabimus U quid ue ω officio virtutis ba 9 quale f. P quid P quodque SOQ 12 metipsis E 14 acute QU 16 omnium P omnia omnium T 17 paginula T reprehendit Q 18 ea v. fac. P v. int. SOU 19 colligeris Q colligas b -es a actorum RTOU auct- übr. 20 quod nusquam b 22 amicitias nullas N Id. ut Q 23 est illis QU ingeniis f. R 27 uulnus n. cic. TN 28 coalescit U 29 Distr. animum TPQ mult. libr. QU

[p. 74]

tekstkritische noten

aant. 1non possis quantum habeas, satis est habere quantum legas. Fasti-2dientis enim stomachi est multa degustare, quia ubi uaria sunt ⟨et 3diuersa⟩, inquinant, non alunt. Probatos itaque semper lege; et si 4quando ad alios diuerti libuerit, ad priores redi; et cum multa 5percurreris, unum excerpe quod illo die concoquas. Jllud enim 6bonum curandum est quod uetustate fit melius.

7Preter hec etiam ea que de moribus precepta uidebis re ipsa 8et actu complere incessanter satage. Vt enim medici uel oratores, 9quamuis precepta perceperint, quicquam dignum laude sine usu 10consequi nequeunt, sic offitii conseruandi precepta traduntur illa 11quidem ut faciamus; sed rei magnitudo usum quoque exercitationem-12que desiderat.

1 Fastidientis - 5 concoquas ib. II 4 5 Illud - 6 melius ib. XV 5 8 Vt - 12 desiderat De off. I 18, 60
2 et diuersa f. R 4 diuertere SO 5 inde aliquid excerpe P decoquas U coquas E 6 melius fit a sit QUE 7 ea f. P uidebitis E 8 satagite E 9 percepta R preceperint U quicquam laudes non usu SO 10 sic cum o. SO quidem ut illa P ut i. qu. Q si i. qu. SO 11 non faciamus SO 12 n. desiderat add. Aduersamini (Animaduersamini P Jam adu. U) itaque (igitur ba) uicia, ut ait (dicit Q) in calce libri (in libro QE) de consolacione (ut - cons. f. ba), uirtutes colite (c. u. a), ad rectas spes (recta spe a) animos (animum Qa) subleuate, humiles preces in excelso porrigite (add. nec frustra in deo posite spes precesque a) que, si (cum a) recte sint, inefficaces esse non possunt (uirtutes - possunt f. b). Magna siquidem (s. f. a, enim b) uobis est (e. f. ba), si dissimulare non uultis, necessitas indicta probitatis, cum ante oculos uersemini (oc. agitis ba) iudicis cuncta cernentis. PQUE ab (Boeth. De cons. V pr. VI, 7).
12 In fine: Explicit liber moralium OU Explicit liber R Explicit moralis philosophia S Explicit liber qui dicitur Moralium dogma philosophorum Q Finit liber officiorum continens Moralium elegantiora uerba doctorum T Explicit uolumen breue et utile operantibus secundum se N

1-2 ib. X 407-408 3 Diuiditur - 7 uideantur Cic. De off. I 13, 41 8 Hor. Ars poet. 487 9-10 Iuv. Sat. II 11-12 11-12 ib. II 8-9 13 Pretermittende - 16 patiuntur Cic. De off. I 9, 28 16 Tucius - 18 calamitosum Sall. Iug. XXXI 28 19-21 Ter. Ad. 605 - 7 22-25 Cic. De off. I 8, 27
1 sequentur R 3 rubr. Diuisio E f. übr. Diu. autem TSQ fraus autem P 4 leoni uidetur atribui P al. est TP 5 Pestis autem iniustitie QU nulla pestis c. E 6 uiri f. P 8 sub nube N 9 dura R 10 atroces animos P 11 Fronti P 13 rubr. De negligentia E De causis negligentie TP De confessione(!) pretermittenda Q Que sunt cause pretermittende defensionis N f. übr. 14 labores PQE 15 ut eos P 16 defectos R patiantur SOPN 17 bonus (autem U) animus UE tantummodo f. UE segnior est QU negligis QU 19 secure U 20 suscipiunt T magisque TSOP et magis Q 23 consilio S enim animi N 24 breuis est PE 25 premeditate PN

1-3 Hor. Epist. I 2, 41-43 4-7 Persius Sat. V 66-69 8 Magnanimi - 9 iniuriam Cic. De off. I 19, 65 10 Non - 12 uoluptate ib. I 20, 68 14 Quod - preclarius ib. I 19, 64 14 Vix - 16 gloriam, 18 Vera - 20 habendus ib. I 19, 65 22-25 Hor. Carm. III 2, 17-20
2 expectat totus dum R 3 omni R 4 R interpungiert nach, TSOQUEN vor idem Qui RN 6 externum R 9 hab. sunt TE iniuriam n. faciunt T 10 Iccirco prima SO fit U enim est E 11 frangitur OPQUE potest frangi a 12 zw. a f. SO uoluntate RUN turpiditate S cupiditate O 14 clarius S Vix f. R 17 ponit n. conscientia TPE enim ad Q se arb. PQE 18 accessuros T animi magnitudo Q magnanimitas E 19 ex errore a ab e. b impertite R -ṭite N 23 incontaminatus QUN in^cuntaminatus S

3 Hor. Epist. I 4, 14 4 Morieris - 8 uitare De rem. fort. II 9-10 Luc. Phars. VIII 395-396 II-13 De rem. fort. II 14-20 ib. III 21-22 ib. IV 23-25 Iuv. Sat. X 243-245 26 optimum - uiuere De rem. fort. IV
2 sic semper e. O erat U 6 n. reddere. add. Timor (peregre ba) morieris Securitas E ba 7 red. est domum SQ 9 pena est E 11 Moriar RTSO Morieris N Timor. Morieris. Securitas PQUE 13 cepit etiam SO 14 Sed. f. QE Quid - 17 Securitas TEN f. übr. refert E 15 puncto TN 16 in te c. gl. T gl. in te c. E 19 Timor - 20 somnus f. R 25 senescat RSO

1-3 ib. VIII 30-32 4 ib. VIII 76 5-7 ib. VIII 269-271 9 optima - 11 est Cic. De off. I 34, 121 13 Non - 14 prehibitis Boeth. De cons. III, pr. 8, 4 15-16 Iuv. Sat. X 172-173 20 Cauendum - 21 prodeas Cic. De off. I 39, 140 23-26 Hor. Carm. II 10, 5-8
1 gloriosum SO 4 aliene QN 5 Th- b 7 Th- b 10 omnique b sed omni Q 13 preueniunt T 16 corp. quamque caduca E 17 rubr. De bonis fortune TP De fortuna RSQUEN f. O ista f. a 18 u. 20 rubr. f. ω 21 sumptuum SO sumptum a prodeat PE prodas et proferas a Obs. est TPQUE 22 sobrietas et mediocritas U sobrietas E 23 Auream - 26 aula f. QU qⁱsq; R 24 tuto SO 25 caret inu. f. SO

5-11 ib. II 3, 21-27 12-13 Hor. Epist. I 2, 47-48 14-15 ib. I 2, 51-32 16-17 Hor. Carm. I 4, 13-14 18 In - 19 exigere Cic. De off. I 13, 41 19 Errat - 24 exeat Sen. De ben. III 20, 1 24 sic - 27 licere Sen. Epist. XLVII 11
1 figit TSO adamantinos f. SO 2 dira b 3 clauum SO 5 Diues an P 7 moreris R 13 febrem N 15 tab. picte SO 18 rubr. De clientelis RPQE De clientela UN f. TSO prim. dom. SO 19 operam b putat P 20 pars enim SPQU 21 uaga et lib. PQ 22 est f. R 23 feratur N a. et etiam T in infinitis PQ 25 Quotiens tibi QN 26 liceat f. R uen. eciam P

1-8 ib. III 29, 49-56 9 Ter. Hec. 406 10 Illis - 12 simulauere Sall. Iug. LXXXV 9 13 Profecto - 14 sumus Ter. Hec. 379-380 15 studia - 16 allicere Cic. De off. II 6, 20 16 Omnium - 17 timeri ib. II 7, 23 17 Tutius - 18 imperare Sall. Iug. CII 6 19 Cic. De off. II 7, 23 (Ennius) 20 Malus - metus ib. 21-22 Iuv. Sat. X 112-113 23 Econtra - perpetuitatem Cic. De off. II 7, 23 24 Qui - 25 est ib. II 7, 24
3 transmittit P 4 nunc huic n. N aliis Q 6 sua N 7 reuoluo QU 9 ut RPU tu ba f. übr. 10 causa uero RS appetit N Illud PN 11 obtemperare a probos sese QU 13 hoc sic b 14 se nobis n. dant Q sedeant R 15 off. est T 16 nichil aptius ad P aptius est Q 17 timere R 19 oderit QE expedit U optat T 20 est metus PQE est f. PQE 23 etiam ad f. Q. perpetuitatis Q 24 metu R 25 tuentur a