Maatstaf. Jaargang 41

[p. 66]

Robert Lemm
San Juan de la Cruz en fray Luis de León

‘Il semble que le commerce de l'homme à Dieu se false mieux en espagnol qu'en tout autre idiome.’ Antoine Rivarol, De l'universalité de la langue francaise. 1783

Op 14 december 1591 stierf Juan de la Cruz - of fray de Santo Matía, zoals hij als carmeliet heette - in een klein klooster te Ubeda, in Andalusië. Een paar maanden eerder, op 23 augustus, was fray Luis de León gestorven in Madrigal de las Altas Torres, in de Castiliaanse provincie Avila. Juan de la Cruz werd 49 jaar, fray Luis de León 64.

Juan de la Cruz - in 1675 en 1725 achtereenvolgens zalig- en heiligverklaard en in 1926 tot kerkleraar, tot Doctor Mysticus verheven - geldt niet alleen als een van de grootste, zo niet de grootste dichter van de Spaanse taal (in 1952 werd hij tot Patroon van de Spaanse dichters uitgeroepen), maar zelfs als een van de toppen van de universele poëzie. In de twintigste eeuw wordt zijn naam in één adem genoemd met die van Sappho, Li Po, Kafavis, Valéry, Lorca en andere reputaties. San Juan spreekt dus tot de verbeleding van vele kunstenaars van onze tijd. Het boek Fuente, in december 1991 verschenen naar aanleiding van de tentoonstelling over San Juan in de Amsterdamse Nieuwe Kerk, is daarvan een onmiskenbare getuigenis.

De naam van fray Luis de León daarentegen, klinkt niet buiten het gebied van zijn eigen taal. In de meeste Spaanse literatuurgeschiedenissen echter, noemt men hem samen met San Juan de la Cruz en Santa Teresa de Avila als de belangrijkste vertegenwoordigers van de Spaanse Mystiek. Teresa is voor de twintigste eeuw even heilig, even geleerd (zij werd in onze tijd tot kerklerares verheven) en even beroemd als San Juan. Fray Luis is nooit heiligverklaard, maar is ongetwijfeld ‘geleerder’ dan de twee gecanoniseerde mystici. Dat fray Luis in onze tijd (buiten de Spaanse wereld) niet de zelfde bekendheid geniet als zijn twee landgenoten, komt waarschijnlijk niet door een gebrek aan officiële kerkelijke belangstelling. Waardoor dan wel? Door fray Luis aan San Juan te spiegelen, hoop ik dit ‘mysterie’ enigszins op te helderen.

Om te beginnen zij vermeld dat beiden in hun eigen tijd werden vervolgd. Juan de la Cruz zat negen maanden in een gevangenis te Toledo (1577); fray Luis zuchtte vijf jaren in de gevangenis van de Inquisitie te Valladolid (1571-1576). Beiden schreven tijdens hun opsluiting gedichten, zoals de Noche Oscura (San Juan) en de Noche Serena (fray Luis) - waartussen opvallende overeenkomsten bestaan, maar ook opvallende verschillen, zoals we straks zullen toelichten. De aanleidingen voor beider arrest zijn minder vergelijkbaar dan de oorzaken. Die laatste wortelen voor een deel in hun onbuigzame karakters en voor een deel in de afgunst die bijzondere mensen nu eenmaal wekken. San Juan had zich aangesloten bij de ‘ongeschoeide carmelieten’, een beweging op gang gebracht door Teresa van Avila teneinde de te verwereldlijkte orde naar haar oorspronkelijke uitgangspunten terug te voeren. Hierdoor rees een conflict met de ‘geschoeide carmelieten’, die met gebruikmaking van Rome en de Spaanse ordeleiding de hervormers gedurende een aantal jaren de mond wisten te snoeren. San Juan, die als biechtvader de ongeschoeide carmelitessen van Teresa's klooster in Avila gidste, werd door de ‘geschoeide carmelieten’ opgepakt en naar een gevangenis in Toledo overgebracht. Negen maanden later ontsnapte hij naar Andalusië, waar hem na een

[p. 67]

korte rehabilitatie nieuwe vervolging wachtte, veroorzaakt door verschuivingen in de top van zijn orde. Men hoopte de lastpost kwijt te raken door hem naar Mexico uit te zenden, maar aan de vooravond van zijn vertrek stierf hij eenzaam en verlaten in Ubeda. Het volk, dat hem reeds als een heilige beschouwde, verdeelde zijn lichaam, waarvan alleen de romp overbleef - die zou worden begraven in Segovia.

Fray Luis de León, augustijn, was sinds 1560 hoogleraar in de theologie aan de Universiteit van Salamanca, de oudste van Spanje. Hij hield zich niet alleen bezig met Bijbel-uitleg - waarbij hij zich onder andere baseerde op zijn grondige kennis van het Grieks en het Hebreeuws - maar ook met kwesties die de Ethiek en de Staat betroffen. Bovendien maakte hij deel uit van een kring humanistische dichters die de Spaanse taal geschikt wilden maken voor ‘verheven’ onderwerpen, zoals dat al eerder in Italië was gebeurd. In 1571 - het jaar waarin Spanje de Turken versloeg tijdens de zeeslag bij Lepanto - werd fray Luis bij de Inquisitie aangeklaagd door een paar van zijn eigen collega's. Ze verweten hem dat hij het gezag van de gevestigde Vulgaat-Bijbel (van Hiëronymus) in twijfel had getrokken en dat hij over godsdienstige onderwerpen in de volkstaal had geschreven; zo had hij het Hooglied rechtstreeks uit het Hebreeuws in het Spaans vertaald. (San Juan deed tien jaar later hetzelfde, zij het voorzien van een theologische rechtvaardiging.) Na zes jaar werd het proces tegen fray Luis nietig verklaard; men had geen heterodoxe standpunten in zijn geschriften kunnen ontdekken. Hij moest bij zijn vrijlating echter beloven dat hij zich niet zou beklagen over het onrecht dat hem van de kant van de Inquisitie ten deel was gevallen. Daags na zijn terugkeer in Salamanca zou hij zijn colleges hebben hervat met de stoïcijnse woorden: ‘Zoals we gisteren zeiden...’ Zes jaar later dreigde hij opnieuw bij de Inquisitie te worden aangeklaagd, maar ditmaal kwam hij er met een reprimande van af. Men bleef hem evenwel aanwrijven dat hij zich bij het verklaren van de Heilige Schrift te veel op zijn kennis van het Hebreeuws beriep, mogelijk zelfs met gebruikmaking van rabbinale uitleg van de Torah. Vlak vóór zijn dood in 1591 benoemde de orde der augustijnen hem tot generaal van de Castiliaanse provincie.

Het aantal oorspronkelijke gedichten dat van fray Luis de León bekend is bedraagt zo'n twintig, iets meer dus dan het aantal van San Juan. Zijn proza is omvangrijker. Tot zijn beroemdste geschriften behoren La perfecta casada (een verhandeling over de ideale vrouw) en De los nombres de Cristo (een op taalkunde gebaseerde exegese van de verschillende aspecten van Christus). Dat laatste heeft volgens kenners in de wereldliteratuur zijn weerga niet. Ook bij San Juan overtreft het proza zijn poëzie, en dat geldt dan de zeer uitvoerige commentaren bij zijn gedichten Noche Oscura, Cántico Espiritual en Llama de Amor Viva. Het werk van San Juan werd in 1618 voor het eerst uitgegeven door de Carmelus-orde. Dat van fray Luis werd in 1631 voor het eerst uitgegeven door de grote Spaanse dichter Francisco de Quevedo. De poëzie van San Juan bleef tot aan het eind van de negentiende eeuw een zaak van de hagiografie. Die van fray Luis vond vooral bewondering onder schrijvers en dichters en werd mettertijd een toonbeeld voor zuiver taalgebruik. Miguel de Unamuno en Jorge Luis Borges behoren tot de beroemdste bewonderaars van fray Luis de León, waarmee zij aangeven dat de augustijn vooral de ‘intellectuele dichter’ aanspreekt.

Het omgekeerde is het geval met de carmeliet. Om de internationale evolutie van San Juan in de twintigste eeuw te illustreren volgt hier een beknopt overzicht: Rond 1917 verschijnt er een Nederlandse vertaling van de ongeschoeide carmeliet Hendrik van de Heilige Familie, die in 1927 - ter gelegenheid van het tweede eeuwfeest van San Juans zaligverklaring - wordt overgenomen door C. Verschaeve in het boek De dichter Johannes A Cruce (Brugge, 1926; Utrecht Antwerpen, 1931). Verschaeve verwijst in zijn inleiding naar de studie die beschouwd wordt als baanbrekend voor de ‘moderne kijk’ op San Juan: Saint Jean de la Croix et

[p. 68]

le problème de l'expérience mystique (Parijs, 1924). Verschaeve acht Baruzi's interpretatie van San Juan evenwel té modern. Op grond van een nog katholieke benadering van een andere Franse schrijver (Mgr. Deminuid) komt Verschaeve tot de conclusie dat de mystiek van San Juan vooral een ‘God's mystiek’ is, ofwel een ‘abstracte’ vorm van mystiek tegenover een meer ‘menselijke’ of ‘Christus-mystiek’; San Juans mystiek is ‘transcendent’, niet immanent, ‘kosmisch’, niet aards. De ‘schepping’ is alleen belangrijk voor zover deze naar de Schepper verwijst. Vooral Thomas van Aquino, Dante en Dionysius de Areopagiet zijn de inspiratiebronnen van San Juan geweest.

Van 1935 dateert De Achtergrond van de Spaanse Mystiek van de Nederlandse hispanist Johan Brouwer. Brouwer ziet in mystiek als zodanig een typische uiting van het Spaanse karakter. In de zestiende eeuw - de bloeiperiode van de religieuze literatuur - gold de ‘verinnerlijking’ als een reactie op de officiële of gevestigde theologie van de Spaanse universiteiten, gevormd door de zogenaamde neoscholastiek of het neothomisme. Onder invloed van het Concilie van Trente vond in Spanje een herdefiniëring van het christendom plaats tegen de protestantse kettterijen. De dorre discussies die daarvan het gevolg waren verstikten het spontane religieuze gevoel. Er kwamen groeperingen van de grond die onder inspiratie van het erasmisme de ‘innerlijke beleving’ benadrukten. De Inquisitie zag met argusogen op die ontwikkeling toe, maar wist volgens Brouwer meestal heel goed onderscheid te maken tussen vrome mystici en ketterse ‘quietisten’ (die voor hun godsbeleving het kerkelijk leergezag en de sacramenten niet nodig achtten). Wél moet Brouwer toegeven dat heterodoxe denkbeelden (van de zogenaamde ‘alubrados’ of ‘iluminados’ - verlichten) sommige raakpunten vertonen met de orthodoxe mystiek. Van de grote drie echter - Santa Teresa, San Juan en fray Luis - is nooit aangetoond dat ze in strijd waren met de ‘gezonde leer’. Arabische en joodse invloeden doen zich weliswaar in deze christelijke mystici gelden, maar nooit ten koste van de dogma's. De ‘minne’, ofwel de hartstochtelijke godsliefde, is voor Brouwer het voornaamste kenmerk van de Spaanse mystiek.

Tussen 1940 en 1945 verscheen in Spanje wat men wel beschouwt als het standaardwerk over San Juan: de Vida y Obras de San Juan de la Cruz van Crisógono de Jesús en een paar andere carmelieten (Biblioteca de Autores Cristianos, Madrid). Vrijwel alle latere studies en vertalingen zijn gebaseerd op deze, voortdurend heruitgegeven en bijgewerkte uitgave. Crisógono de Jesús omschrijft de poëzie van San Juan als ‘christelijke leer in versvorm’. Voorts wijst hij erop dat men de mystiek van San Juan niet los mag zien van de ‘weg’ erheen: de contemplatie of het schouwen is de hoogste trede van een trap die begint met ‘ontzondiging’, ‘gehoorzame nederigheid’, ‘zuivering van de geestelijke vermogens’ (het verstand door het Geloof, het geheugen door de Hoop, de wil door de Liefde) en ten slotte de ‘ontbeelding’ of het vergeten van alle menselijke, ijdele voorstellingen. Deze ‘leer’ vindt de lezer in de lange commentaren die San Juan op zijn poëzie heeft geschreven.

Die commentaren spreken de ‘moderne’ en ‘postmoderne’ bewonderaars van San Juan niet aan. In de inleiding bij een Engelse vertaling van Willis Barnstone (The Poems of Saint John of the Cross) bijvoorbeeld - daterend uit de jaren van het hippiedom en de flower-power - wordt San Juan vrij geassocieerd met beroemde dichters die van hun agnosticisme of sensualisme nooit een geheim maakten. Voor de generatie die in 1968 de Verbeelding aan de macht wilde, roept Barnstone San Juan uit tot ‘dichter van de levensvreugde’ en ‘slachtoffer van een satanische tijd’, zelfs tot heraut van het ‘recht op orgasme’. San Juan zou een ‘gezonde ketter’ zijn geweest in een ‘achterlijk land’. Niet minder modern is de inleiding bij een, al eveneens Angelsaksische bundel getiteld From Sappho to Valéry (John Frederick Nims, 1971), waarin de heilige carmeliet getypeerd wordt als vernieuwer van de erotiek en voorloper van het surrealisme. De Spanje-kenner Gerald Brenan (Saint John of the Cross, his Life and his Poetry,

[p. 69]

1973) - die San Juan de ‘grootste dichter aller tijden’ noemt - vindt het jammer dat de Spanjaarden van de zestiende eeuw (inclusief San Juan) zo ‘laatdunkend’ dachten over de ‘materiële kanten van het leven’. Dat laatste, ontegenzeggelijk in overeenstemming met de historische werkelijkheid, maakt de ‘modernisering’ van San Juan tot een nogal eigentijdse behoefte. Dat zijn poëzie ‘erotisch’ getint is, hoeft niemand te ontgaan; maar wie de doctor mysticus claimt als profeet van de Seksuele Bevrijding, gaat aan diens bedoelingen voorbij. Mystiek omschrijven als een puur persoonlijke gevoeligheid, beweren dat poëzie per definitie mystiek is of dat mystiek gelijk staat aan ‘bestaanshonger’ en ‘zijnsbeleving’, het ‘opdoen van wezenlijke ervaringen’ of het ‘ondergaan van de natuur’, zou zich eens kunnen verdiepen in het religieuze en zedelijke louteringsproces dat San Juan zo uitvoerig heeft beschreven in zijn Bestijging van de Berg Carmel Mystiek is voor San Juan iets anders dan het ‘vrije zweven’ dat sinds de Romantiek zoveel kunstenaars kenmerkt.

Serieus bedoeld is het imposante boekwerk Juan de la Cruz, Espíritu de Llama, ter gelegenheid van het vierde eeuwfeest verschenen bij de Nederlandse uitgever Kok-Pharos, Rome-Kampen, 1991. In vele tientallen artikelen van voornamelijk carmelieten uit verschillende landen is een keur van aspecten van San Juan en zijn tijd onder de loep genomen. Tegelijkertijd verscheen in Spanje El Siglo de Fray Luis de León, Salamanca y el Renacimiento, een al even indrukwekkende bundel, qua opzet vergelijkbaar met die over San Juan. Ook hier tientallen artikelen van specialisten over 's mans leven en zijn tijd. Beide boekwerken getuigen van een scrupuleuze aandacht voor het detail, van een veelheid aan wetenswaardigheden en informatie die het ‘wezenlijke’ met rust laat. De belichting van de omtrekken maakt in elk geval genoeg van de grote dichters duidelijk om een al te vrije interpretatie te temperen. Dat geldt dan met name voor San Juan, want fray Luis leent zich eigenlijk niet voor ‘modernisering’, hetgeen zijn geringere populariteit verklaart, niet zijn geringere waarde.

Vergelijkt men de poëzie van San Juan met die van fray Luis de León dan vallen, oppervlakkig gezien, een paar overeenkomsten op. Beide gebruiken de vorm van de ‘lira’, een vijfregelige strofe van afwisselend zeven- en elfiettergrepige verzen. Dat is zowel het geval in de Nocha Oscura (Donkere Nacht) van San Juan als in de Nocha Serena (Kalme Nacht) van fray Luis. Beide gedichten spelen bij nacht en zijn contemplatief. Beide drukken een verlangen uit naar God. Maar daarmee houdt de gelijkenis op. Het verlangen van San Juan uit zich in de vorm van een persoonlijke liefdesrelatie met de Allerhoogste. Die relatie laat voor de anderen en de rest van de schepping weinig ruimte. Reeds vele becommentarieerders van de poëzie van San Juan hebben erop gewezen dat de verhouding tussen het ‘ik’ en God exclusief is. In het Cántico Espiritual bijvoorbeeld, spelen de schepselen alleen een rol voor zover ze verwijzen naar de Schepper. Het dichterlijke ‘ik’ van San Juan is als een vrouw die naar haar man hunkert en ‘jaloers’ is op alles en iedereen die hun liefde zou kunnen verstoren. Dat ‘vrouwelijke ik’ staat weliswaar voor ‘de ziel’, maar wie is bij het lezen in staat zich tot de allegorie te beperken? Het is minder moeilijk om in Dantes Paradiso te onthouden dat met Beatrice ‘het Geloof’ is bedoeld dan om in de Noche Oscura te onthouden dat het niet om een vrouw (of man) gaat op weg naar haar (of zijn) geliefde, maar om de ziel op weg naar God. Tel daarbij het lichamelijke (hoewel bedoeld: geestelijke) minnespel op, en San Juan wordt ongelofelijk modern.

Fray Luis daarentegen, laat geen moderne lezing toe. De Noche Serena is een nachtelijk schouwen in het met sterren bezaaide firmament. Het concert van lichten, waarvan de dichter de samenstelling en de werking zou willen doorgronden, wordt ervaren als een manifestatie van Gods pracht en goedheid. Vanuit de duisternis van het aardse tranendal, geeft fray Luis uiting aan zijn verlangen naar de hemel. Van die hemel heeft hij, getuige ook andere gedichten, een bepaalde voorstelling. God zelf, die het universum leven geeft en de

[p. 70]

aarde in stand houdt, blijft op afstand. Tussen God en de dichter bevinden zich Maria, de engelen, de heiligen, de hemellichamen. Op aarde spelen voor fray Luis zijn vrienden een grote rol (zoals blijkt uit de opdrachten van zijn gedichten). Ook de ‘geschiedenis’ en de ‘historische omstandigheden’ hebben een diepere, vanuit God bedoelde betekenis. Het hemelse geluk dat het voortdurende verlangen van de dichter is, is een ‘gedeeld geluk’, een samenzijn met gelijkgestemde geesten. Het ‘ik’ van fray Luis heeft de functie van ‘voorganger’, van een ‘komt toch achter mij aan, geliefde vrienden’ en een ‘laat u door de wereld toch niet in beslag nemen’. De God van fray Luis werkt indirect, via tussenpersonen of via zijn afstraling. De mystiek van fray Luis stelt het verstand niet voor raadsels. De grens van de redelijkheid wordt niet overschreden. En toch is zijn poëzie ‘gevoelig’, getuigend van religieuze inkeer, van een diep vertrouwen op God en van een voorsmaak van de hemelse heerlijkheid. Over de Namen van Christus, zijn hoofdwerk, getuigt van een kennis die door goddelijke intuïtie is gevoed, maar die altijd blijft steunen op wat door studie is aangeleerd. Zijn kristalheldere taal weerspiegelt een begenadigd inzicht in de goddelijke mysteriën.

Fray Luis is mannelijk; hij nodigt uit tot meedenken en samen delen. San Juan is vrouwelijk, solitair, eenzaam met God. Beiden staan geboekt als ‘mystici’, als ‘ingewijden’. San Juan belichaamt de ‘liefde’, de ‘minne’. Fray Luis belichaamt de ‘concordia’, de ‘vriendschap’.

(Robert Lemm vertaalde Acht Gedichten van San Juan de la Cruz, in het boek Fuente, D'Arts, Amsterdam, 1991, en Lof der Afzijdigheid (gedichten van fray Luis de León), Kok-Agora, Kampen, 1991.)