Maatstaf. Jaargang 41

[p. 60]

Manfred Wolf
De goyim hebben zo'n geduld

Ergens aan het eind van de jaren veertig, toen we een comfortabel bestaan hadden opgebouwd op Curaçao, in die tijd een welvarende Nederlandse kolonie, probeerden mijn ouders het normale leven te omarmen dat hen in de lange oorlogsjaren ontglipt was, door te doen wat andere jonge echtparen deden: vrienden onthalen. Die gasten waren zeer Nederlands en deels gekozen omdat mijn ouders, die een gemengde Europese achtergrond hadden, voor Nederlands gehouden wilden worden, en omdat er weinig andere vluchtelingen met ons soort achtergrond op het eiland waren. Onze bezoekers praatten vaak langdurig over hun hobby's en reizen. Na afloop zuchtte mijn vader dan tegen mijn moeder: ‘De goyim hebben zo'n geduld.’

Ik zie mijn moeder nog op de veranda van ons huis zitten, geduldig knikkend naar onze Nederlandse vrienden, de Kamelings of de Zaalmans of de Stierendragers, die ons talloze dia's hadden laten zien van hun vakanties in Haïti, Jamaica, Costa Rica en de Virgin Eilanden, indertijd stuk voor stuk gerieflijke vakantieoorden voor hoge Nederlandse koloniale ambtenaren. Mijn moeder wekte meestal een indruk van grote belangstelling, terwijl mijn vader bijna buiten bewustzijn leek. Mevrouw Kameling praatte vaak heel lang op geanimeerde toon over inheemse klederdracht en handgemaakte lederwaren, terwijl meneer Kameling zwaarwichtige en ellenlange betogen afstak over diepzeevissen en de alligatorjacht. Wisten wij dat het Managuameer in Ni-caragua de enige zoetwatermassa ter wereld was die haaien ‘huisvestte’? Dat wisten wij niet. Af en toe leverde hij commentaar bij een dia en zei tegen niemand in het bijzonder dat ‘een grote leguaan groter is dan een kleine alligator’, waarop mijn vader zichzelf wakker schudde uit een diepe dagdroom en verstrooid knikte, met dezelfde afwezige halve glimlach die hij mijn broer en mij vaak schonk.

Die bezoekers waren ‘belangrijke mensen’ en mijn ouders hadden het idee dat ze ons misschien, wie weet, ooit een dienst zouden kunnen bewijzen. Dat werd niet altijd expliciet zo gezegd, maar mijn ouders hadden die gewoonte in Europa ontwikkeld, voor en tijdens de oorlog. Daar was niet alleen de Nederlandse politieman geweest met wie mijn vader bevriend was en die ons al in het begin van 1942 getipt had dat we op het punt stonden te worden gedeporteerd door de Duitse bezetters, maar zelfs voor de oorlog, toen mijn ouders in Duitsland woonden, hadden ze ervaren wat het waard is om belangrijke mensen te kennen.

Op haar middelbare school in Duitsland was mijn moeder bevriend geraakt met een jong, verlegen meisje dat onhandig was, weinig vriendinnen had en niet mooi was. Ilse was klein en hunkerde naar aandacht; mijn moeder was vlot en populair en schonk haar aandacht. Dat was in de jaren twintig. Haar ouders waren verrukt geweest over hun vriendschap en nodigden mijn moeder keer op keer bij hen thuis. Alleen vanwege de bezwaren van mijn grootvader dat een joods meisje niet behoorde te overnachten onder een christelijk dak, bleef mijn moeder er nooit logeren.

[p. 61]

Hun verstandhouding bleef goed, zelfs tijdens de beginjaren van Hitler, nadat de vader van Ilse officier was geworden bij de ss. Maar in 1937 kreeg mijn moeder opeens een telefoontje van haar vriendin. ‘Ik kan niet lang praten. Jullie moeten Duitsland verlaten. Voorgoed.’

Het volgende jaar, in 1938, trokken we van Duitsland naar Nederland.

Nu, tien jaar later en twaalfenhalfduizend kilometer verderop, trachtten ze in de gunst te komen bij meneer Kameling, een blozende, mollige man, wiens betrekking als hoofd van het departement Sociale Zekerheid op geen enkele manier iets kon betekenen voor mijn ouders, die zonder veel ophef een bescheiden import- exportbedrijf runden. ‘Maar je weet maar nooit,’ zeiden ze.

‘Nou zeg, waarom moeten wij erbij zijn?’ vroegen mijn broer en ik.

‘Omdat,’ zei mijn moeder tamelijk vriendelijk, ‘we jullie hulp nodig hebben. Jullie Nederlands is perfect en jullie kunnen vragen stellen die wij gewoonweg niet zouden kunnen stellen.’

In de grond waren we beleefde jongens, mijn broer, vijftien, en ik, twaalf, dus stelden we vragen. Mijn broer had er een hekel aan om zich vrij te maken van zijn huiswerk voor school, maar hij was een voortreffelijk vragensteller. ‘Waarom kunnen de inboorlingen van Haïti’ - het waren altijd de inboorlingen - ‘niet opschieten met de Dominicanen met wie ze het eiland delen?’ wilde hij weten.

‘Omdat ze zwart zijn,’ zei meneer Kameling, ‘en de Dominicanen niet. Bovendien proberen de Haïtianen werk te vinden in de Dominicaanse Republiek.’

En waarom werd de naam van Columbus voor het eiland Hispaniola nooit meer gebruikt?

Daar was meneer Kameling minder zeker van.

Mijn ouders keken allebei tevreden. Maar meneer Kameling had eigenlijk liever vragen gehad over zijn activiteiten, hoe technischer hoe beter. Op dat punt schoten wij te kort, omdat we onszelf anti-hobbyïsten waanden, ook al beleefden we eindeloos veel plezier aan onze postzegelverzameling. Bovendien was meneer Kameling eigenlijk meer een natuurliefhebber dan een hobbyïst.

In het voor de gelegenheid in duisternis gehulde huis van de Kamelings, dat uitzicht over de haven bood, keken we naar vakantiefilms en dia's geschoten in oerwouden bij Limón, aan de Caribische kust van Costa Rica. De Kamelings waren enthousiaste vogelaars, een hobby die mijn ouders verafschuwden. Als je in aanmerking neemt dat de enige bloem met een eigen naam in het Jiddisch de roos is, dan weet je waarom. En ik geloof dat er ook niet veel woorden voor vogel zijn. Ze zagen er de zin niet van in dat twee volwassen mensen naar vogels keken; ze vonden het nergens op slaan.

En toch was hun houding zeer ambivalent, een mengeling van minachting en afgunst. Aan de ene kant hadden mijn ouders het idee dat vogels waarnemen, hout bewerken, diepzeeduiken, onderwaterfotografie en het verzamelen van lucifersboekjes en insignes prachtige activiteiten waren, dat ze vreugde verschaften en het leven verrijkten, en dat wij vluchtelingen beroofd waren van de rust die nodig was om je eraan te wijden. Aan de andere kant beschouwden ze zulk tijdverdrijf als kinderachtig, vermoeiend, triviaal en wezensvreemd.

We hadden allemaal honderden dia's gezien van allerlei vogels, de meeste in de vlucht, hoewel niet allemaal. Vol liefde riepen de Kamelings namen van exotische vogels uit: ‘Vermiljoene vliegenvanger!’ ‘Pruimekopparkiet!’ ‘Gestreepte ijsvogel!’ ‘Streepborst-stekelstaart!’ ‘Roodkopstekelstaart!’

‘Wat zijn veel vogels rood,’ merkte mijn moeder niet ter zake op.

‘Pestvogel!’ zei mevrouw Kameling.

‘Nee, dat is geen pestvogel, schat. Kijk eens naar die ruige veren.’

‘Hoe weet je dat die veren ruig zijn?’

‘Zie je dan niet hoe ruig ze ogen? Dat heerschap is een palmtroepiaal.’

[p. 62]

‘Maar kijk dan naar zijn staart. Die is bruin.’

‘Ja schat, dat betekent gewoon dat het een jonge palmtroepiaal is.’

‘O... is dat een jan-van-gent?’

‘Vogels zijn wonderbaarlijke dieren,’ doceerde meneer Kameling. ‘Hun klieren scheiden een olie af; ze wrijven hun kopje in die olie en spreiden hem dan over zichzelf uit.’ Een dia van een onbestemde vogel die zijn veren gladstreek brandde eindeloos lang op het scherm.

‘Nu is hij mieren tussen zijn veren aan het steken,’ zei mevrouw Kameling over de volgende dia.

‘Wanneer zijn ze in de rui?’ vroeg mijn broer behulpzaam.

‘Kijk Bertha,’ gilde mevrouw Kameling met haar hoge stemmetje, ‘daar heb je die mensen met de papegaai waar ik je over verteld heb.’ Ik zag mijn moeder verwoede pogingen doen zich een verhaal over papegaaien te binnen te brengen. Deze dia was nu eens een keer scherp en helder. Bij een armetierig hutje op een open plek stond meneer Kameling als een dikke reus omringd door kleine zwarte figuren in rafelige korte broeken. Een van hen droeg twee triest uitziende kooien.

‘Ja, ja,’ zei mijn moeder, ‘de papegaaien.’

‘Het is maar een amazone, en hij sprak nota bene Nederlands. Die mensen wisten niet eens wat voor rijkdom ze in handen hadden; schitterend groen verenkleed en een mooie gele kop.’

Mijn vader mengde zich in het gesprek met: ‘O, wat is er met die vogel gebeurd?’

‘Nee, Max,’ zei meneer Kameling enigszins geïrriteerd, ‘we hebben hem niet mee naar huis genomen: we hebben er alleen naar gekeken toen de inboorlingen ons vertelden dat ze er een paar hadden. Costa Rica telt meer vogelsoorten dan welk ander land ter wereld ook.’

Hadden we toen het concept van de bedreigde diersoort maar gekend! Op dat moment zou het onze vluchtelingenharten hebben verblijd.

Toen we weer thuis waren leek mijn vader onkarakteristiek slagvaardig. Ik had hem nog nooit zo gezien: ‘Is een kip een vogel?’ vroeg hij aan mijn moeder.

‘Geen idee, Max,’ zei mijn moeder, hem bezorgd aankijkend.

De Kamelings werden door de Zaalmans, onze andere gasten, als weinig meer dan toeristen beschouwd. Dokter Zaalman was assistent-inspecteur voor de volksgezondheid op de eilanden Curaçao, Aruba en Bonaire. Hij was een jong en energiek reiziger die samen met zijn vrouw al twee keer de Machu Picchu had beklommen, lang voordat het een rage werd. Ze waren een robuust paar, hij kort en pezig, zij lang, slungelig en met een rood hoofd. Reizen en fotograferen waren voor hen een passie, geen tijdverdrijf. Ze spraken over hun reizen met een bijna bekeerderig enthousiasme. Dokter Zaalman legde uit dat iedere foto meerdere verhalen moest vertellen. Hij zei graag dat een éénduidig portret niet genoeg was. Ik herinner me een dia van een hele rij sombere Indianen met bolhoed die de heer en mevrouw Zaalman naar een oeroude offerplechtigheid aan de oevers van het Titicacameer leken te loodsen. Dokter Zaalman zei dat we hier een primitieve cultuur zagen die in staat was een technologisch geavanceerde cultuur te absorberen. Voor hem was fotografie een soort twintigste-eeuwse genre-schilderkunst. Op een andere dia zat mevrouw Zaalman op onverklaarbare wijze alleen in een klein bootje op het staalgrijze water. Haar tandrijke glimlach en helkleurige sweater vloekten curieus met de grimmige omgeving.

Als zovele Nederlandse ambtenaren hadden ze de oorlogsjaren op het eiland doorgebracht en waren ze hun rang en privileges in deze nieuwe wereld gaan liefhebben. Nederland bekeken ze met het chagrijn en de hopeloze minachting van hen die een geliefde

[p. 63]

plek ingrijpend hebben zien veranderen.

Ze hadden geen voeling meer met het moederland en waren ontsteld over de nieuwe vrijheden die er begonnen op te bloeien en waar ze met verontwaardiging over spraken. ‘Ja,’ zei dokter Zaalman, ‘de mensen hadden in de oorlog niet genoeg te eten, maar is dat een excuus om je nu zo te laten gaan? Alsof opeens alles geoorloofd is?’

Dokter Zaalman sprak met die overdreven articulatie die veel beschaafde Nederlanders eigen is. ‘Je kunt je gewoon niet voorstellen hoe het daar nu toegaat. Het land is een puinhoop. U zou het moeten zien. Mijn God: mensen krijgen kinderen die het recht niet hebben om kinderen te krijgen. Het is er een chaos.’

Als om dat te illustreren vertelde hij het volgende verhaal. Een vriend van hem, die hij de afgelopen zomer in Den Haag had opgezocht, had Coca Cola in huis gehaald en zijn vijfjarige dochtertje was eraan verslaafd geraakt. Het Nederlandse woord spreekt duidelijke taal - verslaafd - en dokter Zaalman zweeg even vol welbehagen alvorens te vervolgen: ‘De vader probeerde zijn kleine meisje van haar nieuwe hebbelijkheid af te brengen, maar ze ging zo tekeer dat hij uiteindelijk een overeenkomst met haar sloot.’ Opnieuw een veelbetekenende pauze. ‘Wat was de overeenkomst, Max?’ Mijn vader leek even te schrikken in de comfortabele rieten stoel waarin hij onderuitgezakt hing, alsof hij dacht dat dokter Zaalman het antwoord van hem verwachtte. ‘De overeenkomst,’ vervolgde de dokter breedvoerig, ‘was dat ze zoveel cola mocht drinken als ze wilde, maar dat hij haar iedere keer dat ze er één nam een pak voor de billen zou geven.’

‘Dus daar zaten we dan, Max’ - om de een of andere reden richtte hij zich alleen tot mijn vader, hoewel mijn moeder duidelijk beter luisterde -‘en het meisje had een Co-Ca gedronken. Ze ging naar haar vader, trok haar kleine directoire ut en klom bij hem op de knie met de woorden: “Maar alstublieft niet te hard, papa.”’

Het brilletje van dokter Zaalman glom in de tropische avondlucht. Hij gebruikte het woord directoire voor slipje, een woord dat nog deed denken aan de ondeugende dames van de Franse Revolutie. Er hing een vochtige stilte op de veranda en alles wees erop dat dokter Zaalman genoot.

De meid verscheen en vroeg wat iedereen wilde drinken. Voor mijn moeder hem kon tegenhouden zei mijn vader tegen haar: ‘Vraag het maar niet aan de gasten - geef maar gewoon... van alles wat.’

Dokter Zaalman - mijn ouders gebruikten nooit zijn voornaam - behoorde feitelijk tot de favoriete gasten van mijn ouders, en mijn broer en ik mochten hem ook: hij maakte geintjes met ons en zei dat we zeeman moesten worden; dat was de enige manier om iets van de wereld te zien. Het ergste was om zo'n man te worden die de hele dag op zijn kont zat. Mevrouw Zaalman berispte haar man goedmoedig: wat een taal voor de kinderen! ‘Maar het is wel zo, of niet?’ vroeg hij, speels met zijn vinger naar zijn vrouw zwaaiend. ‘Jij zou niet zo'n man hoeven, of wel soms, juweel van me?’

De andere vrienden van mijn ouders, de Stierendragers, waren een iets ouder stel van midden veertig. Joop Stierendrager was uitzonderlijk zwijgzaam wanneer zijn vrouw erbij was en nogal loslippig wanneer ze er niet was. Hij had de reputatie van eersteklas ambtenaar op het Curaçaose departement van Water, wat een zware taak was op dat door droogten geplaagde eiland dat ooit water had geïmporteerd uit het verre Ierland. Aangezien we de Stierendragers bijna altijd samen zagen, moesten we het vooral met haar stem doen. En die stem wist van geen ophouden en was hoofdzakelijk aan één onderwerp voorbehouden: paarden.

Het was de vurige wens van mevrouw Stierendrager om een paard te kopen en dat naar Curaçao te halen. Met dat doel hadden zij en Joopje - ze noemde haar man bij het verkleinwoord - al verscheidene trips gemaakt naar Venezuela en Costa Rica. ‘Een

[p. 64]

goed dressuurpaard,’ legde ze aan mijn ouders uit, ‘houdt zijn hoofd naar beneden.’ En ze liet het hoofd hangen, waarbij ze tamelijk voldaan keek, zoals een paard ongeveer zou doen. ‘Maar niet zover naar beneden,’ barstte ze opeens uit, haar kin op de borst drukkend. Mijn vader keek verschrikt op. Een goed paard was voor hem een paard op grote afstand. Mijn broer en ik hadden één keer op een paard gezeten maar hadden veel liever de ezels op de burro-polokraal van de Curaçao Beach Club, waar tientallen jongetjes op zwetende ezels met bezems tegen een grote voetbal aanmepten. Mevrouw Stierendrager, die mijn moeder dapper Ria noemde, sloeg opeens verwoed haar knokige benen over elkaar.

‘Het hoofd is naar beneden, zodat de rug vrijer kan bewegen en de achterbenen meer gewicht dragen. Het is zelfs zo dat de achterbenen verder naar voren stappen dan bij een gewoon paard; de hoefafdrukken van de achterbenen komen zelfs nog voor de afdruk van de voorbenen. De achterbenen dragen meer gewicht en de voorbenen bewegen zich vrijer, zodat het paard kan schrijden. Ik wil een paard dat kan schrijden.’

‘Was er in heel Venezuela niet zo'n paard te vinden?’ vroeg mijn moeder, iets minder tactvol dan gewoonlijk.

‘Dat kan ik niet zeggen,’ zei mevrouw Stierendrager, plotseling heel precies en pedant, ‘het enige wat ik echt kan zeggen is dat ik hem niet gevonden heb.’

Meneer Stierendrager nipte aan zijn whisky-soda. Eén reden dat hij aangenaam gezelschap was, was dat hij soms nog afweziger leek dan mijn vader. Maar op een gojse wijze: er gingen geruchten dat hij een inheems vriendinnetje had. Mevrouw Stierendrager deed opnieuw haar benen over elkaar met zoveel kracht dat haar rok een krakend geluid maakte. Ze wekte de indruk van ongebreidelde, gefrustreerde, furieuze energie.

Mijn broer en ik zaten te wachten op wat nu komen ging: ‘O, wat ik wil, wat ik bovenal wil is paarden fokken!’ Wij waren allebei intens vertrouwd met het Engelse f-woord dat zo verwant is aan ons fokken. Amerikaanse soldaten hadden het in de oorlog naar het eiland gebracht, waar het Papiamento het prompt, gretig, dankbaar had geassimileerd. Het wonderlijke was dat mevrouw Stierendrager dat niet wist, maar dat gold voor heel veel Nederlanders: zij zagen de ‘inboorlingen’ wel, maar hoorden ze niet.

Hoe heet het ook mocht zijn in die dagen van voor de airconditioning, onze gasten kwamen aan in jas en stropdas en rok en jurk. De ongedwongenheid die begonnen was Nederland te overspoelen had deze verre koloniale kust in elk geval nog niet bereikt. De vader van Karel, mijn beste vriend, die voor het ministerie van Binnenlandse Zaken werkte, trok altijd snel zijn jasje aan wanneer de gouverneur van het eiland belde. Mijn vrienden en ik spraken onze ouders aan met het beleefde u in plaats van met het informele je. Dokter Zaalman mocht dan een informeel en zelfs grof taalgebruik hanteren, maar dat was omdat hij onconventioneel was en een volwassene. Bij een jongere zou dat nooit getolereerd worden. Maar natuurlijk deden wij onder ons wat pubers altijd gedaan hebben: we waren grof in de mond en maakten vrijelijk gebruik van een mengelmoesje van Nederlandse, Papiamento en Spaanse krachttermen.

En natuurlijk vonden de gebruikelijke kinder- en puberriten plaats: ik herinner me dat ik buitengewoon jaloers en gekwetst was omdat ik buiten een klassiek kindertafereel was gehouden. Mijn vriend Karel en een tiental andere jongens kregen ooit op raadselachtige wijze huisarrest opgelegd door hun ouders. Ze hadden allemaal om beurten ‘naakt gelegen’ op Jenny, een vroegrijp meisje van twaalf. Jaren later, aan het eind van de jaren zestig, in een gerieflijk café in Den Haag, bespraken Karel en ik het gebrek aan modern gezond verstand in die bestraffing. Wat is er tenslotte mis met wat kinderlijke experimenten, zeiden we met de stellige overtuiging van mensen uit een verlichter tijdperk. Boven-

[p. 65]

dien, het meisje was er niet toe gedwongen! En de straf probeerde toch iets vies te maken wat dat niet was, wat in feite, zei Karel, zelfs ‘gezond en goed’ was.

Dat gesprek met Karel in Nederland vond plaats in 1968, zeventien jaar nadat ik het eiland had verlaten om naar een Amerikaanse universiteit te gaan. Op diezelfde reis liep ik in Den Haag ook meneer Kameling tegen het lijf. Hij moet tegen de zestig zijn geweest. We herkenden elkaar meteen. Hij was korter en dikker geworden maar zag er toch opvallend hetzelfde uit. Mevrouw Kameling was vijf jaar eerder aan borstkanker overleden en hij was nooit hertrouwd. Nu was hij op weg naar Italiaanse les op de Volksuniversiteit, ter voorbereiding op zijn volgende reisje naar Italië. Hij had liefhebberij opgevat voor de vlinderjacht en had een vallei gevonden in de Italiaanse Alpen waar een aantal tot nog toe niet geclassificeerde vlindersoorten te vinden was. ‘Zelfs Nabokov,’ zei hij, ‘weet niets van die soorten af. Je weet wel, hè, de schrijver en vlinderexpert.’ Hij zei na-bokoffff en hij maakte een gelukkige indruk. En even stond ik verbijsterd stil bij de kruising van mijn bestaan als Amerikaans universiteitsdocent en mijn jeugd op Curaçao. Maar een melancholieke gedachte was dat mijn vader, nu eveneens weduwnaar, nog altijd woonachtig op Curaçao, nog altijd werkzaam in zijn bedrijf, steeds meer werd verteerd door verdriet om de dood van mijn moeder en zijn traumatische verliezen in de oorlog.

Twee jaar na die ontmoeting in Holland, in 1970, stapte mijn vader uit zijn bedrijf en trok zich terug in San Francisco, als eenzaam, geobsedeerd man. Zonder werk, zonder enige hobby, vulde hij zijn dagen met dwaaltochten over straat. Hij smeedde plannen, bereidde ontsnappingsroutes voor met het oog op een eventuele nieuwe oorlog. Terwijl meneer Kameling op vlinderjacht ging, hing mijn vader rond in hotellounges, op zoek naar mensen met soortgelijke ervaringen als hij, teneinde gesprekken met hen aan te knopen over onderwerpen als de holocaust en de oorlog. Ooit had hij belangrijke vrienden gecultiveerd, nu was hij alleen. Geen van de mensen van wie hij gezegd had dat ‘je nooit kon weten wat ze voor je kunnen doen’ was in staat ook maar iets voor hem te doen. Hij was alleen met zijn herinneringen.

Toch verwierp ik die hele manier om dingen aan te pakken niet langer, zoals ik in mijn jeugd had gedaan. Voor mij, hier, nu, was het makkelijk om niet met belangrijke mensen aan te pappen, maar mijn ouders moesten wel. En ik had ook mijn kijk veranderd op de interesses, de hobby's, de tijdverdrijven van die mensen, die triviaal schenen in de ogen van hen die slechts dachten aan overleven, maar niet meer in die van mij.

‘Weet je wat de doorslag gaf?’ vroeg mijn vader op een dag toen we samen in de lounge van het Hyatt Regency Hotel in San Francisco zaten.

‘Waarin?’ vroeg ik, geërgerd door zijn gewoonte om gesprekken in medias res te beginnen.

‘Nou, toen we onbezet Frankrijk niet uit konden komen, aan het eind van '42, en ik maar bleef proberen om papieren los te krijgen van de Spaanse consul in Pau - en snel, voor de Duitsers dat deel van Frankrijk ook zouden bezetten. Weet je wat toen de doorslag gaf?’

‘Nee,’ herhaalde ik, kijkend naar de golven van dansers die in de Lounge rondom ons - twee teruggetrokken Nederlands sprekende mensen, aangespoeld in het paradijs - kolkten.

‘Dat was niet het geld dat ik hem bleef toestoppen. Hij was ook bang gepakt te worden. Nee, het was het postzegelalbum van jou en je broer. Hij was een fervent verzamelaar van postzegels.’

Ik was dat postzegelalbum, dat we over heel wat grenzen hadden meegesleept, alweer vergeten. De enige postzegelalbums die ik me herinnerde waren de albums die mijn broer en ik begonnen waren op Curaçao, lang nadat de consul in Pau was omgekocht.