Maatstaf. Jaargang 41

[p. 7]

Robert Lemm
‘L'Enfer’ van Henry Barbusse (1908)

L'Enfer is zo'n zeldzaam boek dat een heleboel andere boeken lijkt te bevatten, schreef Borges in 1937. In 1981 voegde hij daaraan toe dat hij het ‘onbegrijpelijk’ vond dat men dit boek was vergeten. Hij schreef dat laatste in een inleiding bij de heruitgave van de poëzie van zijn vriend en leermeester Rafael Cansinos-Asséns, eveneens vergeten. Deze joods-andalusische dichter vertaalde L'Enfer in het Spaans.

Door een toevallige samenloop van omstandigheden viel mij de Spaanse vertaling in handen, zonder de naam van Cansinos, maar met een inleiding van de destijds wereldberoemde schrijver Vicente Blasco Ibañez. Blasco Ibañez merkt in zijn in 1919 geschreven proloog op dat L'Enfer geen ‘plot’ heeft, geen ‘verhaal’ vertelt. Een ‘roman-fleuve’ dus. Sinds Proust en Joyce de gewoonste zaak van de wereld, maar in 1908 ongehoord ‘revolutionair’ of ‘modern’. Toch kom je de naam van Barbusse nooit in de annalen van het ‘postmodernisme’ tegen, en dat is inderdaad onbegrijpelijk.

Die onbegrijpelijkheid vindt waarschijnlijk een verklaring in de biografie van Barbusse, in zijn overgang naar het communisme. Barbusse, zoon van een Franse vader en een Engelse moeder, werd in 1874 in Parijs geboren. Hij debuteerde als dichter, werkte als journalist, was redacteur van het tijdschrift Je sais tout, trouwde een dochter van Catulle Mendès en kreeg in 1916 de Prix Goncourt voor zijn roman Le Feu, geschreven tegen de oorlog. Na de oorlog werd hij correspondent van L'Humanité en liet hij zich inpalmen door de communistische partij. Hij stierf op 6 augustus 1935 in Moskou aan tuberculose die hij twintig jaar eerder in de loopgraven had opgelopen.

L'Enfer is té lang vóór de roem (die overigens snel verbleekte) en het communisme geschreven om de vergetelheid begrijpelijk te maken. Barbusse was toen hij zijn boek schreef nog een onbekende jongeman van drieëndertig jaar. Dat L'Enfer weinig gemeen heeft met de scrupuleuze beschrijving van buiten- of binnenwereld - kenmerk van de ‘roman’ van de laatste twee eeuwen -, verklaart mogelijk het gebrek aan populariteit. Barbusse loopt niet aan de hand van Zola en loopt evenmin op Proust vooruit. Hij bedrijft geen ‘realisme’. Het wezen der dingen is zijn obsessie, de ‘typering’ niet de ‘uitwerking’. Barbusse gebruikt de roman voor ‘filosofie’, hoewel hij in het begin van zijn boek opmerkt dat ‘filosofische discussies hem niet interesseren, omdat ze geen nut hebben en omdat er niets te bevestigen of te ontkennen valt en omdat we tóch niet weten wat waarheid is’. Die bekentenis is een understatement, want L'Enfer is één lange metafysische uiteenzetting. De kunst is echter dat de schrijver zijn ideeën met zoveel spanning en bezetenheid doseert dat de lezer hem tot het einde toe blijft volgen. Niemand zal de werken van Kant of Spinoza in één adem uitlezen. Maar met L'Enfer doet men dat wel. En toch zit er geen verhaal in.

De hoofdfiguur, wiens antecedenten geen rol spelen, betrekt een Parijse hotelkamer en ontdekt dat er hoog in een van de muren een gaatje zit waardoor hij in de aangrenzende kamer kan gluren. Het voyeurisme dat daarvan het gevolg is, houdt hem en de lezer honderden bladzijden lang in de ban. Wat Barbusse ons voortovert is een aantal wezenlijke gedragingen en ervaringen van de mens, zoals liefde

[p. 8]

en overspel, geboren worden en sterven, wetenschap en poëzie. ‘Degenen die wij zien zonder dat zij het in de gaten hebben, lijken niet te beseffen wat ze doen,’ constateert de voyeur. Omgekeerd: als mensen zich geobserveerd weten, doen ze bewust iets. Wat dat ook is, het is niet echt. En Barbusse wil de mens leren kennen zoals hij werkelijk is. De overspeligen die zich voor zijn oog aan hun lusten overgeven, worden nergens door geremd. De geobsedeerde toekijker is zich bewust van het risico dat hij neemt, namelijk van het ongeluk geen deel te hebben aan het ‘geluk’ van de anderen. Dante begeeft zich aan de hand van zijn gids Vergilius in de hel, en omdat de hel fascinerend is verbiedt de gids hem met de zondaars te praten. Barbusse's protagonist heeft geen gids. De Paolo en de Francesca die hij ziet, gedragen zich niet als ‘voorbeeldige’ zondaars, maar als echte zondaars. Hun ‘zonde’ is niet de overtreding van een door God gegeven gebod, maar het feit dat ze niet bij elkaar horen. Ze maken zich zelf wijs alles voor elkaar te zijn, maar ze zijn in wezen alleen maar geïnteresseerd in zich zelf, en leven bijgevolg in gescheiden werelden. Ze bedriegen elkaar en zich zelf, maar alleen de superieure voyeur is met dat inzicht begenadigd. Hij voorziet dat ‘Paolo’ en ‘Francesca’ bij iedere clandestiene ontmoeting steeds meer moeite zullen hebben om hun oorspronkelijke hartstocht te beleven en dat het onvermijdelijke besef op elkaar uitgekeken te zijn de hel is die hen wacht. Meedogenloos ontmaskert Barbusse de lichamelijke liefde als een illusie. Met een paar penseelstreken ontdoet hij de ‘geliefden’ van de ‘romantiek’ à la Stendhal en de ‘verveling’ à la Flaubert, van duizenden fraaie woorden verspild aan het eeuwenoude verhaal van een hij en een zij. Die ‘hij’ en die ‘zij’ weten niet wat ze doen of willen, en hoe sneller ze uit de droom ontwaken hoe beter. Met die ontdekking schijnt Barbusse afscheid te nemen van de ‘literatuur’.

Maar die ‘ontdekking’ heeft een prijs, want de voyeur raakt besmet met de ‘zonden’ van wie hij ziet. Door zich in andere levens te verliezen, verliest hij zich zelf. In ‘verlossing’ gelooft hij niet. Hij wil een ‘martelaar’ zijn van de ‘rebellie’ tegen ‘God’. Hij accepteert de ‘pijn’ als prijs voor het ‘genot’, want het is beter om ‘te haten’ dan ‘niet lief te hebben’, het is beter om te ‘lijden’ dan te ‘sterven’. Het wezenlijke lijden - en hier wordt Barbusse filosofisch - wortelt in de ‘tijd die verstrijkt’. ‘De tijd is wreder dan de ruimte. De ruimte is iets doods, de tijd heeft iets van een moordenaar... Wij zijn gekruisigd, niet zoals God wiens vlees aan een stuk hout werd geslagen, maar op de tijd en de ruimte... de ruimte verbergt ons, de tijd vernietigt ons’. ‘Wie weet wat we zijn’, ‘wie weet wat er van mij overblijft’. De enige zekerheid die de hoofdfiguur van L'Enfer zich lijkt te permitteren is dat het mensdom als zodanig voortduurt, dat in iedere mens het hele universum (inclusief God) schuilt en dat ‘reizen’ zinloos is omdat niemand aan zijn ‘heden’ kan ontsnappen. Slechts één essentieel verlangen kenmerkt de mens: niet te sterven. De inlossing van dat verlangen lijkt van de Vooruitgang af te hangen, van het moment waarop uit het huwelijk van Wetenschap en Schoonheid eindelijk de Waarheid geboren wordt. ‘Je kunt het denken over de wereld niet ontkennen, maar je kan evenmin bevestigen dat dat denken buiten de individuele denker bestaat,’ haalt Barbusse van Kant aan. ‘De oneindigheid en de eeuwigheid van de wereld zijn valse goden... alleen ik, de waarnemer, besta,’ haalt Barbusse van Berkeley en Schopenhauer aan. ‘Het ware gedicht van de mensheid heeft geen couleur locale en geen sociale documentatie, geen woordkunst en geen ingenieuze bedenksels nodig. Het bestaat uit het schrikwekkend monotone en eeuwig verscheurende geheim van de mensen, rond wie de duisternis en de eenzaamheid de plaats waar ze zich bevinden en de tijd waarin ze leven uitwissen.’ Er is geen ander paradijs dan wat wij naar de grote graftombe van de kerken dragen en er is geen andere hel dan de levenshonger.’ De waarheid is Niets, het goddelijke niets dat zich in ieder van ons bevindt. Tot zo ver in hele grote lijnen iets over deze ‘metafysische roman’.

[p. 9]

De Hel van Barbusse - schreef Borges - is zo'n boek dat een heleboel andere boeken bevat, en dat dus ook op een en ander vooruitloopt. Wie het boek van Barbusse leest ontkomt niet aan tientallen associaties. Wat betreft de voorlopers zijn de mijne: Prediker, Lucretius (De Rerum Natura), Dante (Inferno), Quevedo (Sueños), Berkeley, Kant, Hólderlin, Kierkegaard, Schopenhauer, Nietzsche. Wat betreft tijdgenoten: Valéry (Monsieur Teste), H.G. Wells (The Invisible Man), Proust, Pessoa. Wat navolgers betreft: Sartre, Céline, Camus, de existentialisten en de postmodernisten. Speciaal voor Latijns-Amerika: Neruda, Borges (De Aleph), Maréchal (Adán Buenosayres), Rulfo (Pedro Páramo). Andere lezers zullen ongetwijfeld nog vele andere namen daaraan toevoegen. Er is dus geen enkele reden om L'Enfer te vergeten, te meer daar die trieste bijbel van literaire aanstellerij verstoken is en zich ieder moment op iedere plaats kan afspelen.