Maatstaf. Jaargang 30

[p. 43]

Gerda Meijerink Het verzwegen leven, de dagboeken van Max Frisch en het geheim van het Journal intime

Het dagboek neemt wel een heel bijzondere plaats in in het werk en het leven van Max Frisch. Niet alleen was het dagboek Blätter aus dem Brotsack, dat Frisch onder invloed van de angst voor een mogelijke bezetting van Zwitserland als soldaat in 1939 schreef, het eerste boek waarmee hij enig succes boekte en waarmee hij een eigen stijl vond, met het volgende Tagebuch 1946-1949 lukte het hem om zowel een zeer opmerkelijke vorm voor een dagboek te ontwikkelen - het zgn. literaire dagboek waarin naast gebruikelijke notities en reflecties ook fictionele teksten voorkomen - als ook om een van de belangrijkste getuigenissen van een tijdgenoot te schrijven die de Duitse literatuur in de jaren na de oorlog heeft voortgebracht. Met dit dagboek zet de grote creatieve periode van Max Frisch in, waarin de romans Stiller, Homo Faber en Mein Name sei Gantenbein ontstaan en toneelstukken als Andorra, Herr Biedermann und die Brandstifter, Don Juan oder die Liebe zur Geometrie en Biografie. Het is ook weer een dagboek waarmee Frisch zijn belangrijkste creatieve periode afsluit, het Tagebuch 1966-1971 dat volgens dezelfde principes als het eerste grote dagboek is geschreven, met een indrukwekkende variatie aan vormen, motieven en thema's, maar dat ook kenmerken van afsluiting vertoont, van rekening en verantwoording van een leven. Met het Tagebuch 1966-1971 wijst Max Frisch vooruit naar zijn ‘Alterswerk’, naar Montauk, Der Mensch erscheint im Holozän en het recente Blaubart, verhalen waarin de thema's resignatie, ouderdom en dood, die in het dagboek nog ironisch omspeeld worden, terugkeren.

Daarmee is over de bijzondere plaats van het dagboek bij Max Frisch nog niet alles gezegd. Want ook in zijn overige werk speelt het dagboek een rol. Zijn romans Stiller, Homo Faber, Mein Name sei Gantenbein en de latere vertelling Montauk zijn op het principe van het dagboek gebouwd, het zijn romans in dagboekvorm. In het toneelstuk Biografie heeft Frisch het dagboek zelfs in een theatrale vorm weten te gieten. Zo zeer zijn de dagboekvormen in het fictionele werk en de fictionele aspecten van de dagboeken met elkaar verweven dat een aantal commentatoren het oeuvre van Max Frisch beschouwt als uit één stuk gehouwen en tussen dagboeken enerzijds en overig werk anderzijds geen onderscheid maakt, in feite dus al het door Frisch geschrevene als fictie beschouwt. Uitgaande van dat principe zou het onjuist zijn om de dagboekschrijvende ik-persoon, ook daar waar die ‘ik’ zichzelf Max Frisch noemt, als de reëel existerende Max Frisch te identificeren. Zeker heeft Frisch zichzelf in zijn dagboeken consequent gemetamorfoseerd in tientallen gestalten, rollen en figuren. Toch gebeurt het dat de exegeten die de stelling van de absolute fictionaliteit van de dagboeken aanhangen, uitspraken van Frisch in diezelfde dagboeken over schrijven, schrijverschap en rolbegrip aanhalen om de geldigheid van hun stelling te bewijzen. De consequentie zou verlangen dat ook dat soort uitspraken als slechts geldend voor de dagboekfiguur worden aangemerkt en niet als identiek met de mening van de schrijver Max Frisch. Nu kan de literatuurweten-

[p. 44]

schap zich nog zo ingespannen hebben om analoog aan het thema van de romans Stiller en Mein Name sei Gantenbein de stelling ‘Frisch is niet Frisch’ te verdedigen, de lezer van de dagboeken weerstaat de verleiding niet om ze als op zijn minst ten dele autobiografisch, als een egodocument te lezen. Hij neemt aan, dat Max Frisch, wanneer hij in zijn dagboek verslag doet van een aantal ontmoetingen met b.v. Bertolt Brecht, Brecht ook werkelijk ooit heeft ontmoet en die ontmoetingen niet uit zijn met rollen gevulde duim heeft gezogen. Zoals Frisch in zijn dagboek ook niet uit zijn duim zuigt dat hij als architect een zwembad heeft aangelegd waarin nu nog dagelijks mensen te water gaan en waarvan de persoon van de ontwerper ervan identiek is met de schrijver Max Frisch. De dagboeken, met andere woorden, hebben ondanks dat ze de gebruikelijke grenzen van het persoonlijke dagboek verre overschrijden, wel degelijk een niet-fictieve component en ze zijn om die reden niet alleen maar door hun vorm van de romans, verhalen en toneelstukken te onderscheiden.

Het spel dat Frisch tijdens zijn hele schrijversloopbaan met de mogelijkheden van de dagboekvorm heeft gespeeld en zijn gejongleer met zijn biografische gegevens culmineert in het boek Montauk dat in '78 verscheen. Frisch noemt het ‘Eine Erzählung’, maar tegelijkertijd is het het meest dagboekachtige boek - in de klassieke betekenis van ‘dagboek’ - dat hij heeft geschreven. In Montauk doet Frisch een poging tot een autobiografische manier van vertellen, althans dat beweert de hoofdpersoon van de ‘Erzählung’ Montauk, de Zwitserse schrijver op leeftijd Max Frisch, die tijdens een verblijf in New York een affaire heeft met een jonge Amerikaanse en daarvan in de vorm van een dagboek verslag doet. De ontmoeting met de jonge vrouw beweegt de hoofdpersoon ertoe zich min of meer rekenschap te geven van de stand van zaken in zijn leven en met name van zijn relaties tot vrouwen.

Eén van de vrouwen waarmee hij lange tijd heeft geleefd is de schrijfster Ingeborg Bachmann en hij vertelt het droeve relaas van die verhouding. Het probleem dat zich bij Montauk voordoet is dat het als fictie wordt gepresenteerd (Eine Erzählung), en dat het tegelijkertijd onloochenbaar autobiografisch is. Het is de uiterste consequentie van Frisch' overtuiging dat ‘ieder ik dat zich uitspreekt een rol is, altijd, ook in het leven’. Hetzelfde probleem als bij de grote dagboeken doet zich voor: Montauk is voor een groot deel opgebouwd uit niet-fictionele, verifieerbare gegevens (bijvoorbeeld de dichtregels die hij van Ingeborg Bachmann citeert zijn door haar ook werkelijk geschreven), maar volgens Frisch' eigen concept is het dagboek-ik Max Frisch niet meer dan een rol, een afsplitsing van de dagboekschrijver Max Frisch en dus zou deze ‘autobiografische’ tekst slechts een voorbeeld van een mogelijke autobiografische tekst zijn. In feite wordt de lezer of commentator van Montauk aldus met stomheid geslagen en zou het onjuist zijn gegevens uit dit boek te gebruiken om uitspraken over Max Frisch te doen.

De verleiding om, na dit inzicht gewonnen te hebben, met een kinderlijke onschuld toch te doen alsof Max Frisch Max Frisch is en autobiografie autobiografie, is moeilijk te weerstaan en ik geef me er dan ook aan over, ik neem - met excuses aan Frisch - zijn rollenspel voor echt.

Over zijn laatste ontmoeting met Ingeborg Bachmann schrijft Max Frisch in Montauk: ‘We hebben elkaar voor het laatst op een ochtend in 1963 in een Romeins café gesproken; ik hoor dat ze in het “Haus zum Langenbaum” mijn dagboek heeft gevonden in een afgesloten lade; ze heeft het gelezen en verbrand. Het einde hebben we er niet goed afgebracht, allebei niet.’ Dat is een schokkend bericht en het maakt ook nieuwsgierig. Om wat voor soort dagboek het daarbij ging is namelijk niet duidelijk. Frisch heeft zeer tegenstrijdige uitspraken gedaan over zijn verhouding tot dagboeken en de aard ervan. Zo reageert hij in een interview met Horst Bienek, in 1962 (Werkstattgespräche mit Schriftstellern), op de vraag of hij op dat mo-

[p. 46]

ment met een dagboek bezig is met een bars ‘nee’, alsof Bienek een gevoelige snaar heeft aangeroerd. In datzelfde gesprek onderscheidt Frisch het persoonlijke dagboek dat hij als jongmens geschreven en vervolgens vernietigd heeft ‘om aan de zelfbespiegeling niet zo zeer een einde te maken als wel om een grens te trekken’ en de dagboeken ‘als literaire vorm’ die hij heeft gepubliceerd. In het Tagebuch 1946-1949, in de ‘Biographie’ betitelde schets waarmee Frisch een voorlopige balans van het uiterlijk verloop van zijn leven opstelt, maakt hij ook al melding van het feit dat hij in een periode waarin hij niet meer in zijn capaciteiten als schrijver geloofde - hij moet toen een jaar of vijfentwintig geweest zijn - in een bos al zijn manuscripten verbrand heeft - ‘ik moest twee keer lopen, zoveel bundels papier waren het’ - waaronder zijn dagboeken. Met deze dagboeken zullen wel de persoonlijke dagboeken bedoeld zijn waarover hij in het interview met Bienek spreekt. Het lijkt er dus op dat Frisch, nadat hij de mogelijkheid van het dagboek als literaire vorm heeft ontdekt, voorgoed afstand doet van de jeugdzonde, het persoonlijke dagboek. Dat zou dan betekenen dat dat wat door Ingeborg Bachmann naar Frisch' zeggen in 1963 is verbrand, literaire dagboeken waren, voor publikatie bestemd werk van de aard van de Dagboeken 1946-1949 en 1966-1971 zoals we die inmiddels kennen. Het blijft dan een raadsel waarom Frisch het bestaan van zo'n dagboek in 1962 tegenover Horst Bienek ontkende, temeer daar hij in het algemeen over werk dat hij onderhanden had vrijmoedig sprak. Het lijkt me niet onwaarschijnlijk dat het hierbij echter om iets anders dan om een literair dagboek ging.

In Montauk komt een korte opmerkelijke notitie voor onder de titel ‘Journal intime’, welke term van toepassing is op wat we het ‘persoonlijke dagboek’ noemen, die als volgt luidt: ‘Als ik er soms in lees, bijvoorbeeld omdat ik een datum nodig heb voor ons gesprek, ben ik ontdaan: dat ik al twee of vijf jaar geleden tot precies hetzelfde inzicht ben gekomen - alleen ben ik het dan weer vergeten omdat het me niet gelukt is naar mijn inzicht te leven; ik heb met taaie volharding het tegendeel geleefd.’ Hier getuigt Frisch in tegenstelling tot vroegere uitspraken van hem van het bestaan van een persoonlijk dagboek dat blijkens het citaat in ieder geval tot vijf jaar vóór het ontstaan van Montauk (in 1974) reikt. Dat komt er op neer dat Frisch in 1969 dit persoonlijke dagboek schreef terwijl hij aan het gepubliceerde Dagboek 1966-1971 werkte. Het lijkt er op dat Frisch om welke redenen dan ook het bestaan van een ‘journal intime’ altijd heeft ontkend maar het wel degelijk heeft geschreven en dan is het dus niet onwaarschijnlijk dat dat wat door Ingeborg Bachmann werd verbrand een niet voor publikatie bestemd, persoonlijk dagboek is geweest. Dat wordt extra aannemelijk omdat Bachmanns daad alle kenmerken van een crime passionnel vertoont die veroorzaakt kan zijn door voor haar in de fase van de aflopende liefdesverhouding met Max Frisch kwetsende of bedreigende dagboekaantekeningen.

Uit het feit dat Ingeborg Bachmanns woede en vernietigingsdrift zich juist op het dagboek richtten blijkt dat dit journal intime voor Frisch niet zomaar een verzameling losse aantekeningen is geweest maar dat het voor hem grote betekenis moet hebben gehad: Ingeborg Bachmann heeft hem met de vernietiging ervan immers diep willen raken. Opnieuw zijn in Montauk aanwijzingen te vinden dat Frisch achter het gecompliceerde bouwwerk van rollen en schijn-identiteiten dat in zowel zijn dagboeken als in zijn romans en toneelstukken wordt opgetrokken, een zeer persoonlijk gebied verborgen houdt waarvan het niet onmogelijk is dat het juist in een journal intime zichtbaar is gemaakt. Montauk is, zoals al opgemerkt, een poging van Max Frisch om autobiografisch te schrijven. Onder het opschrift ‘Amagannsett’ hanteert hij paradoxerwijs de derde persoon om die poging te motiveren: ‘...autobiografisch, ja, autobiografisch. Zonder personages te verzinnen; zonder gebeurtenissen te verzinnen die exemplarischer zijn dan zijn werkelijkheid;

[p. 47]

zonder uit te wijken naar verzinsels. Zonder zijn schrijverschap te rechtvaardigen door verantwoording tegenover de maatschappij; zonder boodschap.’ En nadat hij die intentie heeft uitgedrukt schrijft Frisch, nu weer in de eerste persoon enkelvoud: ‘Ik schrik van de ontdekking: ik heb mijn leven verzwegen. Ik heb een of andere openbaarheid van verhalen voorzien. Ik heb me in deze verhalen blootgegeven, ik weet het, tot ik niet meer te herkennen was. Ik leef niet met mijn eigen geschiedenis, alleen met delen ervan die ik kon literariseren. [...] Het klopt niet eens dat ik altijd alleen maar mijzelf beschreven heb. Ik heb mijzelf nooit beschreven. Ik heb mijzelf alleen maar verraden.’ Het leven verzwijgen, zich verraden, dat schrijft de man die in de mogelijkheid van het verliterariseerde leven ooit de grootste vrijheid zocht. Aan de roman Stiller, het boek dat zich teweer stelt tegen wat de ergste zonde lijkt te zijn: zich een beeltenis van zichzelf en van de ander te maken, gaat een motto vooraf dat ontleend is aan Kierkegaards Entweder-Oder en dat Frisch' levensconcept verwoordt: ‘Kijk, daarom is het zo moeilijk zichzelf te kiezen omdat in deze keuze de absolute isolatie identiek is met de diepste continuïteit, omdat daarmee iedere mogelijkheid om iets anders te worden, of beter gezegd: zich in iets anders om te schrijven, absoluut uitgesloten is.’

Volgens dit concept is Frisch consequent te werk gegaan en hij heeft steeds de literaire mogelijkheid uitgebuit om al schrijvend iemand anders te zijn. Tot hij in Montauk de poging onderneemt om toch ‘zichzelf te kiezen’ en de daarmee gepaard gaande ‘diepste continuïteit’ te aanvaarden en zijn in het reeds vermelde gesprek met Horst Bienek uitgesproken opvatting ‘dat ieder ik dat zich uitspreekt een rol is’ te logenstraffen. In de hiervoor geciteerde notitie ‘journal intime’ bekent Frisch dat hij met taaie volharding het tegendeel geleefd heeft van wat hij zijn ‘inzicht’ noemt. Wat dat ‘inzicht’ inhoudt vermeldt hij niet, maar we kunnen het misschien afleiden uit het tegendeel ervan, uit de manier waarop Frisch met taaie volharding heeft geleefd. Dat voert dan direct naar de hardnekkigheid waarmee Frisch tot aan Montauk zijn rollenspel heeft volgehouden - een fraai voorbeeld daarvan staat alweer in het interview met Bienek waar Frisch, duidend op het Dagboek 1946-1949 de opmerkelijke zin uitspreekt: ‘Men kan wel zeggen dat de dagboekvorm typisch is voor de schrijver die mijn naam draagt.’ Dit droste-cacaobusjes-effect waarin achter elk ‘ik’ dat de man Frisch uitspreekt nog weer een ander ‘ik’ verscholen gaat doet het vermoeden rijzen dat het ‘inzicht’ waarop Frisch in zijn journal intime-notitie duidt het inzicht moet zijn dat zijn rollen-theorie en zijn rollenspel vals zijn geweest en dat het dus mogelijk zou zijn om over een ‘naakte’ identiteit te beschikken die niet de aankleding van een rol behoeft. Dat zich uitspreken zonder rol zou door Frisch in een tot dusver verdoezeld en geheim gehouden persoonlijk dagboek gepleegd kunnen zijn. In het licht daarvan moet de daad van Ingeborg Bachmann, het verbranden van juist dat deel van Frisch' werk waarin hij zich onverhuld blootgeeft en niet ‘uitwijkt naar verzinsels’ voortgekomen kunnen zijn uit de behoefte om hem zijn rollenspel tot een gevangenis te doen worden. Rekening houdende met het sluwe spel van introjecties en projecties waarover Sigmund Freud enige opheldering heeft verschaft kan het zijn, en voor de geldigheid van deze bewering zijn in Montauk aanwijzingen te vinden, dat Ingeborg Bachmann zich heeft willen wreken op de gevangenschap waarin zij zich zelf in haar relatie met Frisch bevond. Onder het hoofd ‘My life as a man’ legt Frisch rekenschap af van zijn omgang met vrouwen. ‘Soms denk ik ze te begrijpen, de vrouwen, en in het begin bevalt hen mijn verzinsel, mijn ontwerp van hun wezen; op z'n minst verwonderen ze zich over wat ik in hen zie, wat mijn voorgangers niet gezien hebben.’ Waarop Frisch hier doelt is precies dat waaraan Stiller en Gantenbein, waaraan de Frisch van de twee grote dagboeken lijden: aan het beeld dat de anderen van hen ontwerpen en waaraan ze ge-

[p. 48]

kluisterd zijn. Max Frisch, we nemen het autobiografische van Montauk nog steeds letterlijk, maakt van zijn vrouwen beelden, het is, zoals hij zelf zegt, zelfs zijn veroveringstechniek bij uitstek. ‘Natuurlijk heb ik niet voor elke vrouw hetzelfde ontwerp,’ vervolgt hij, ‘het laat me niet met rust, ik moet weten wie ik liefheb.’ Er gaat veel zelfspot schuil in deze zin, Max Frisch weet heel goed dat de grootste vijand van het liefhebben juist het ontwerp is, inclusief de bewering dat elk ontwerp van de geliefde toch zo uniek is. Zonder zich te ontzien gaat Frisch verder: ‘Ze houden zich er zelf aan, tenminste als ik in de buurt ben. Als ik zie dat ze lijden zeg ik waaraan ze lijden, of ik zeg het niet; ik meen het echter te weten. Krachtens mijn waan. Deze verlaat mij niet; alles wat in mijn ontwerp past biedt zich als observatie aan. [...] Of het me pijnigt of bezielt wat ik rond de geliefde vrouw verzin is niet van belang; het moet me alleen maar overtuigen. Het zijn niet de vrouwen die me om de tuin leiden; dat doe ik zelf.’

Ook Ingeborg Bachmann zal niet ontkomen zijn aan de neiging van Max Frisch om de vrouwen waarmee hij een relatie onderhield in een door hem ontworpen en gedirigeerde rol onder te brengen. Hoezeer zij pogingen ondernam om zich daaruit te bevrijden blijkt ook wel uit een mededeling over haar in Montauk waarin Frisch vertelt dat Ingeborg Bachmann zichzelf in een bepaalde periode bloemen stuurde om daarmee bij haar partner Frisch de indruk te wekken dat zij een minnaar had. Hiermee drong zij Frisch een rol op die hij deze keer niet zelf uitgekozen had: die van de jaloerse partner, ze liet hem lijden aan een schijngestalte van zichzelf. Met het verbranden van het persoonlijke dagboek ontnam zij Frisch vervolgens dat wat in haar ogen het persoonlijkste was dat hij bezat: het document waarin hij, volgens Kierkegaards woorden, zichzelf had gekozen en de absolute isolatie samen met de diepste continuïteit had aanvaard. Het was een poging hem te veroordelen tot een eeuwig dolen in wat voor hem - blijkens zijn ontboezemingen in Montauk - tot het wassenbeelden-kabinet van zijn rollen was geworden.

[p. 49]

Søren Aaybe Kierkegaard

August Graf von Platen

[p. 50]

Max Frisch