Maatstaf. Jaargang 30

[p. 124]

Boekhouding
Elizabeth Mollison Tweedromenland

Jonathan Raban: Old Glory, an American Voyage. Collins 1981, £9.95

Patricia Hampl: A Romantic Education. Houghton Mifflin & Co. 1981, $11,95

Binnen een tijdsbestek van een paar maanden zijn twee boeken verschenen die beginnen in de tweelingstad Minneapolis-St. Paul: Jonathan Rabans Old Glory en Patricia Hampls A Romantic Education. Beide behoren ze tot het post-moderne tijdperk. Maar terwijl Rabans verbeelding na zijn jeugd in een Engelse plattelandspastorie werd aangewakkerd door de romantiek van de Mississippi, groeide Patricia Hampl op in St. Paul zonder besef van de legende zo vlak bij huis, waar ze droomde van de geboorteplaats van haar grootmoeder, Zlatá Praha, het Gouden Praag, en van ‘de schoonheid van de cultuur waartoe je behoort - als je haar zou kunnen vinden’.

Afgezien van de romantische gevoeligheid waarvan beide boeken zijn doortrokken en de keuze van hun punt van uitgang, zijn Raban en Hampl erg verschillende schrijvers. Hoewel Old Glory van de schrijver van het fameuze Soft City geen echte ‘blockbuster’ is, draagt het alle kenmerken van de transatlantische bestseller. Het ligt in grote stapels in de boekwinkels van Londen te koop en het was een recente keuze van de Amerikaanse Book-of-the-Month Club. Kennelijk is er heel wat geld belegd in Rabans tocht langs de Mississippi, van Minneapolis naar New Orleans in een boot van vijf meter lang, en die investering moest winst opleveren. A Romantic Education is althans in zijn zakelijke ambities veel bescheidener van opzet. En hoewel het bijzonder fraai is verzorgd en gedrukt door de gerenommeerde uitgeverij Houghton Mifflin die aan Hampl ook een van haar beurzen voor haar manuscript heeft toegekend - een prijs die in het verleden aan schrijvers als Robert Penn Warren, Philip Roth en Elizabeth Bishop ten deel is gevallen - geloof ik niet dat A Romantic Education tot nu toe enige aandacht getrokken heeft aan deze kant van de Oceaan.

Toch is, ondanks de verdiensten van Old Glory, A Romantic Education het belangrijkste boek van de twee. Old Glory kabbelt even gemakkelijk voort als de Mississippi zelf. Het geeft een erg onderhoudend en vermakelijk kaleidoscopisch beeld van het leven in het Midden Westen zoals het van Noord tot Zuid geleefd wordt langs de ‘Vader der Wateren’ waarvoor lang geleden een gewijde plaats in de literatuur-geschiedenis ingeruimd werd in Mark Twains The Adventures of Huckleberry Finn.

Raban heeft een perfect oor voor de taal van wie hij ontmoet op zijn weg en een scherp oog voor de groteske kanten van een maatschappij die nog in staat van wording is:

...Hij en Beverley waren één vlees. Ze moesten samen zo'n 600 pond in voorraad hebben gehad. Naast elkaar op de sofa waren ze perfect symmetrisch en leken ze serieuzer getrouwd dan alle paren die ik ooit heb gezien. Bob werkte een paar bekers van zijn vrouws popcorn naar binnen.

‘Wat heb je allemaal gedaan, Vals Kreng?’

‘Gepraat,’ zei Vals Kreng.

‘Zo noem ik haar - Vals Kreng. Omdat ze een echt vals kreng is. Vind je ook niet, Kreng?’ en hij kietelde haar. Ze hees zich op, plofte neer en zwaaide een rechtse tegen zijn pens. ‘Begrijp je wat ik bedoel?’

[p. 125]

...Een andere Hell's angel vertelde het verhaal hoe hij een ratelslang in een beekje had gevonden. Hij knauwde en rekte zijn lettergrepen alsof ze stukken kauwgom in zijn mond waren. ‘...ayund thayun Ah bayusted the goddayum sonofabayitch's hayead off with a rock.’

‘Shit,’ zei iemand op een toon van totaal onschuldige bewondering.

Toch is Raban soms ook wat reizigers van oudsher geweest zijn: een verteller van sterke verhalen, of althans een auteur die de waarheid verdraait als het hem van pas komt. Na een recent verblijf van twee jaar in Minneapolis herken ik zonder moeite zijn beschrijving van de ‘feestelijk verlichte shit’: ‘Neon krabbels. Mosterd krullen. Sporen van ketchup. De motels, de Mexicaanse snackbars, radio shacks en pizza hutten die zich in een geelachtige gloed van Amerikaanse nep-Zwitserse bouwsels’ langs de snelwegen naar de stadscentra uitstrekken. Maar waar ik bezwaar tegen heb is de manier waarop Raban zijn verhaal kruidt met een boertig verslag van de moeite die hij zich moest getroosten om de Mississippi te vinden. Zo moeilijk is dat echt niet, hoor. Zo is ook het beeld van de binnenstad van Minneapolis en het systeem van verheven wandelwegen dat verschillende stadsblokken ter hoogte van de tweede verdieping - en niet de vierde, zoals Raban beweert - met elkaar verbindt en dat een soort winkelcentrum-in-de-lucht vormt herkenbaar en toch ook verdraaid. De vervorming schuilt vooral in de verwarde symbolische waarden die Raban aan deze ‘luchtstad’ toekent: ‘Het was een oord waar iedereen op de loop was - voor het barbaarse klimaat, voor kankerverwekkers, voor geweldplegers, verkrachters, autotoeters... Hier in de hoogte was alles real nice: we waren aardige mensen die als aardige mensen roken, we zagen er aardig uit en we deden aardige dingen in een aardige stad.

Vier verdiepingen beneden ons konden we de nare wereld zien die we hadden achtergelaten. Hennepin Avenue, vermaard om de erfzonde waarin hij zich wentelt, lag voor ons uitgestrekt.’

Dit is kolder van het begin tot het eind. Als gevolg van de prairiewind heeft Minneapolis een schonere lucht dan welke stad ook en bovendien is de stad praktisch vrij van geweldpleging en autotoeters. Hampl komt heel wat dichter bij de waarheid, wanneer ze de woorden aanhaalt van John Berryman die Minneapolis geen echte stad vond: niet eens lelijk, alleen maar schoon. Bovendien is Hennepin Ave ook ‘vermaard’ als de zetel van het hoofdkwartier van Billy Grahams organisatie, het Walker Art Center, het Tyrone Guthrie Theater.

Er moeten heel wat van dergelijke verdraaiingen door Old Glory verspreid zijn en al zijn ze op zichzelf misschien onbeduidend, ze zijn kenmerkend voor de mentaliteit van de schrijver, voor een nonchalance die men in A Romantic Education niet zal vinden. Hampl is bepaald niet humorloos - ze vertelt zelfs een paar anecdotes die veel geestiger zijn dan Rabans niet erg oorspronkelijke soort grappigheid - maar haar boek is een veel serieuzer en persoonlijker avontuur. Het zal niemand verbazen dat Raban als buitenstaander in de eerste plaats met de glansloze kant van het midwesternse leven in aanraking kwam. De trekvogel ontmoet niet veel ontwikkelde of intellectuele Midwesterners in de bars en restaurants van de steden langs de rivier. Maar de zatte menigte die de plezierboten bij Diamond Bluff bevolkt vormt een wrang contrast met het zachtaardige historica/geoloog echtpaar dat ik daar ken.

Soms probeert Raban het evenwicht wel te herstellen, zoals wanneer hij uitgedaagd wordt door iemand uit Iowa wiens vrees dat Raban zijn lezers gaat trakteren op het zoveelste verhaal waarin Iowans als boerenkinkels worden afgeschilderd niet ongegrond is. Maar Raban maakt de beschuldiging dan ongedaan in zijn bewering dat zijn boek niet ‘het intieme verhaal van Amerika’ wil geven, maar het intieme verhaal van hemzelf.

Wie houdt Raban hierbij voor de gek? Waarschijnlijk zichzelf. Niemand die zijn boek heeft

[p. 126]

gelezen zal twijfelen aan zijn bewonderenswaardige lef - de Mississippi is werkelijk een imposante tegenstander - zijn goede humeur en zijn bereidheid om het leven te nemen zoals het valt. En tenslotte vraagt niemand van hem dat hij zijn hart uitstort. Maar waarom doet hij dan min of meer alsof hij een biecht schrijft?

Een Engelse vriend hield Patricia Hampl eens als het belangrijkste verschil tussen de Engelsen en de Amerikanen voor, dat Amerikanen alles willen analyseren. Dat dit geen bezwaar hoeft te zijn bewijst haar boek, want juist haar analyse van waar ze vandaan komt, wie ze is en waarnaar ze zoekt maakt A Romantic Education zo levendig en genuanceerd. ‘Wat ben jij?’ vroegen de kinderen elkaar op de speelplaats van de school. Noors, Duits, Iers... Wie ‘Ik ben Amerikaan’ zei kreeg op zijn kop: zo'n kind stelde zich aan. ‘“Ik ben half Iers,” zei (Hampl) en zwaaide mijn hand als een hakmes precies over mijn middenrif, “en half Tsjechisch.”’ Maar wanneer ze in haar omgeving werd herinnerd aan beslist niet-Amerikaanse eigenschappen mengde schaamte zich met de trots tot een land van de Oude Wereld te horen. Deze tegenstrijdige gevoelens speelden een grote rol in Hampls verhouding tot haar Tsjechische grootmoeder: ‘Mijn eigen “native” zelf deinsde altijd terug voor haar en stormde dan weer op haar af, met liefde, met nieuwsgierigheid.’

De sterkste herinnering die Hampl aan haar grootmoeder bewaart is dat ze wist wat ze was. Ze had niets van het zelfvertrouwen verloren dat nog leeft in traditionele plattelandsgemeenschappen over de hele wereld. Toch was zij de ontwortelde die wat in 1918 Tsjecho-Slowakije worden zou verliet in 1896, toen ze zestien was, en die zich nauwelijks herinnerde waar ze vandaan kwam. ‘Het was alsof haar levensreis door de Europese geschiedenis in kort bestek, van een feodale jeugd in Bohemen waar haar broer Rudy in zijn been werd geschoten omdat hij stroopte op het landgoed van de edelman, tot het atoomtijdperk van mijn eigen jeugd, het uitschakelen van haar geheugen noodzakelijk maakte.’

Maar hoe paradoxaal het ook klinkt, zij noch haar kinderen voelden een gemis. Hampl maakt hierbij de schrandere opmerking dat zij hun identiteit eerder in een tijdperk dan in een land zochten, ‘de jaren dertig, het land van mijn ouders’, en ‘De Crisis bood een soort nationale, bijna raciale identiteit’. Eerste generatie Amerikanen zijn felle verdedigers van hun geboorteland. Hampls ouders hielden van het Midwesten en waren bekrompen in hun voorliefde voor Minnesota. ‘Mijn moeder zuchtte altijd in ernst “God's Country” wanneer we na een tocht de grens weer overstaken vanuit Wisconsin of de Dakota's, en ze maakte dat fijne onderscheid tussen The Upper Midwest en The Midwest: Iowa, Nebraska, Kansas: “hopeloze streken”.’

Wat Patricia Hampl ‘De grote provinciale angst’ noemt was haar aangeboren. ‘Ik was bang dat mijn grootmoeder naar een Gat der Gaten was geïmmigreerd.’ ‘In mijn sombere meisjesjaren hield ik mij afzijdig van mijn stad en spaarde ik mij voor de Wereld. Een Midwesterner tot in mijn tenen.’

Hier raken de twee thema's die het boek dragen elkaar: het algemene verlangen van de jeugdige provinciaal naar de grote stad en de meer eigentijdse nostalgie naar ‘het andere land’. Ik zeg ‘meer eigentijdse’ omdat ik Hampls suggestie dat deze nostalgie een ziekte is van de derde generatie aanvechtbaar vind. Op het ogenblik blijkt dat heimwee uit allerlei verschijnselen overal ter wereld: de hernieuwde belangstelling voor nationale gewoonten en gebruiken, de terug-naar-de-natuur bewegingen en het feit dat zwart zowel als blank gefascineerd wordt door Afrika en het Oosten vloeien allemaal in zekere mate voort uit een verlangen om onze technologische maatschappij de rug toe te keren. We zijn allemaal Amerikanen geworden, is wel gezegd, en dit is een van de redenen waarom A Romantic Education van over de oceaan zulke duidelijke taal tot ons kan spreken. Wanneer Patricia werd gekweld door haar

[p. 127]

adolescente provinciaalse minderwaardigheidscomplex, dat ze beschrijft met een fijne ironie, was de gedachte dat F. Scott Fitzgerald ook uit St. Paul kwam haar een troost. Zijn moeder was op dezelfde katholieke meisjesschool geweest als Patricia en zijn dochter was daar gedoopt. Fitzgerald was Hampls band met de kunst: ‘Literatuur was een bliksem die dicht bij huis was ingeslagen, de boom in tweeën gespleten had en de geur van verzengd hout de buurt ingejaagd. De boom zelf was nu misschien dood (St. Paul en de Midwest waren dood hout - dat wist ik) maar eindelijk toch tot een monument geworden. St. Paul was niet overgeslagen. Scott Fitzgerald had Summit Ave afgerend, werd gezegd, om de auto's tot staan te brengen na de brief van Scribner dat This Side of Paradise was geaccepteerd.’

Van groot belang bij haar vorming was verder haar preoccupatie met het oude begrip Schoonheid die haar er ook toe bracht om naar Praag te gaan. Het tweede deel van het boek draagt Schoonheid als titel. Dit deel is een erg veroverend en overtuigend verslag dat zich uitstrekt van haar groeiend bewustzijn, als kind, van de ‘band met de schoonheid’ die het leven van haar grootmoeder, haar vader - hij was bloemkweker - en haar tantes bepaalde tot de verontrustende kwesties van misplaatste schoonheid - Mozart kwartetten in het concentratiekamp - en de cultus van lichamelijke schoonheid als feministisch probleem.

Over het feminisme heeft Hampl amusante en scherpe dingen te zeggen, al zijn haar conclusies soms wel wat verrassend. Wat moet de lezer denken van het verband dat ze legt tussen de latachtige magerte die sinds het eind van de eerste wereldoorlog een vereiste is voor haute couture mannequins, en de oorlog zelf? Wel trekt ze daarna een verontrustende parallel tussen de uitgemergelde concentratiekamplichamen en de voornamelijk rijke, anorexische meisjes in de Amerikaanse ziekenhuizen, en maakt ze scherpzinnige vergelijkingen tussen het mannenideaal Marilyn Monroe en Audrey Hepburn van wie ze zegt: ‘Haar afstand tot de vrouwelijke figuur was precies waarnaar wij verlangden.’

Haar beschrijving van de laatste jaren van haar grootmoeder is ontroerend. Met een treffende eerlijkheid heeft ze de dubbelzinnige gevoelens die een jonge vrouw ten opzichte van de vaak wisselende geestelijke en lichamelijke gesteldheid van een oude en geliefde bloedverwant kan hebben genoteerd. Na wat Hampl haar wilde-tijger periode noemt, waarin haar grootmoeder het verpleeghuis waarin ze was opgenomen verwenste, brak er voor de oude vrouw een tijd aan van grote angst. Ze jammerde onafgebroken, en hoewel dit het begin leek van de seniliteit, bereikte ze in de laatste zes maanden van haar leven een onverwachte en bijna misleidende staat van gelijkmoedigheid: ze straalde een opgewekte vriendelijkheid uit naar wie er slechter aan toe was dan zij. ‘Onze immigrant was een vrouw van adel geworden.’ Na de dood van haar grootmoeder vroeg Hampl of ze haar fotoalbum van Praag mocht hebben, maar de album was nergens meer te vinden. In plaats van de album kreeg ze haar grootmoeders ring. Ze schrijft dan: ‘Nu ons persoonlijk Europa dood en begraven was, wist ik zeker dat ik naar het land van herkomst moest gaan.’

Terwijl Praag juist voor veel Amerikanen een grimmig, angstwekkend oord is, werd Hampl tijdens haar twee bezoeken verliefd op de stad en vond ze er veel van datgeen waarnaar ze haar leven lang had gezocht. Haar dorst naar Schoonheid werd er gelest, maar niet helemaal zoals ze zelf had verwacht. ‘Daar zag ik dat de schoonheid van de Oude Wereld gebroken is, en dat ik deze gebrokenheid had gemist, niet de schoonheid zelf.’

Misschien komt iemand die in een ‘jong’ land is geboren het makkelijkst tot een dergelijk inzicht. Er is een wezenlijk verschil tussen de steden van de Oude Wereld en zelfs de oudste stad van de Nieuwe Wereld. Natuurlijk is er in New York aan ‘gebrokenheid’ geen gebrek, maar, zoals Raban laat zien, verval is daar voorbarig en smakeloos. Zelfs in de Oude

[p. 128]

Wereld, met zijn opdringende veramerikanisering van elke grote stad, zijn alomtegenwoordige MacDonalds, Burger Kings en zijn Cola kolonisatie, verliezen we snel het bijna mystieke gevoel tot de geschiedenis te behoren dat ons in Praag zo gemakkelijk bekruipt.

Voor Hampl is Praag ook ‘de stad van de westerse geest, het model dat onze psychologische werkelijkheid het meest perfekt uitdrukt’, de stad ‘waar de architectuur uit het sprookjesboek botst op de moderne geschiedenis’. Het merendeel van haar grappige of bizarre anecdotes kan metaforisch worden opgevat en haar ontmoeting met een Tsjechische soldaat bij de kathedraal is Kafkaesk. Van de twee doorgangen die naar de kerk leidden was de ene vol reisgezelschappen, de andere leeg. Ze nam de lege en werd aan het eind ervan tegengehouden door de soldaat die haar zei dat de doorgang verboden voor voetgangers was. Hoewel ze zich verontschuldigde en zei dat ze door de andere gang terug zou gaan, stond de soldaat erop dat ze zich zou omkeren en haar overtreding zou herhalen om door de geoorloofde doorgang opnieuw binnen te komen.

Volgens Hampl past Praags armoedigheid goed bij de recente geschiedenis. Ze behoort tot de Vietnam-generatie - haar vriend werd gevangengezet voor zijn protest tegen de oorlog - en het probleem van het morele bewustzijn weegt zwaar bij haar. ‘Gruwelijkheden zijn niet geheim te houden,’ zegt ze. ‘Ze verschijnen het eerst in taal: “We moesten het dorp vernietigen om het te kunnen redden.”’ En in een hoofdstuk over de verbeelding en de rol van de dichter in de twintigste eeuw, vertelt Hampl die zelf een bundel gedichten heeft gepubliceerd hoe ze het in haar hart oneens was met dichters - Amerikanen, Israeli's, Polen - die zeiden dat ‘zwijgen het enige antwoord is op de verschrikking van ons meest recente erfdeel’. Ze erkent dat na de gruwelijkheden van onze tijd ‘lyrisch nooit meer hetzelfde als vroeger kan betekenen. En toch,’ gaat ze verder, ‘worden we vreemd ongeschonden geboren, we kunnen het niet helpen, iedere generatie weer even lyrisch als de vorige of de volgende.’ Met grote gevoeligheid heeft Hampl dit dilemma beschreven, en het dilemma in de levens van de mensen die ze in Praag van nabij leerde kennen: ‘Jaromil’, een bekende dichter, Ruzena, een eenzame half-verdwaasde weduwe, en tenslotte Anna, een jonge joodse vrouw die Frans aan de universiteit doceerde. Haar ideeën over zulke netelige vragen zijn zo buigzaam als je van een weldenkend mens kunt verwachten. Ze haalt aan wat Kafka gezegd heeft over de eerste wereldoorlog die ‘de wereld niet alleen verbrandde en verscheurde, maar ook verlichtte’.

Dat Franz Kafka Patricia Hampls zoeken naar zichzelf en haar pelgrimstocht naar Praag zou hebben begrepen mag men afleiden uit een andere opmerking die hij eens maakte: ‘Sommige dingen kunnen alleen worden bereikt door een overwogen sprong in de tegenovergestelde richting. Je moet je land verlaten om je verloren vaderland te hervinden.’