Lust en Gratie. Jaargang 16

[p. 51]

Barber van de Pol
Wereldbibliotheek

Toen de directeur van de Wereldbibliotheek mij uitnodigde voor een opening in het kader van zijn lustrum, aarzelde ik. Aan het fonds van deze uitgeverij heb iknietveel bijgedragen en de kinderen staan mij niet toe veel weg te gaan. Zat ik met mijn ziel onder de arm? De doorslag werd gegeven door de locatie van de plechtigheid en het tijdstip waarop die zou plaatsvinden: 's avonds kwart over acht in de Aula van de Universiteit van Amsterdam. Plaats en tijdstip herinneren aan weleer, aan de openbare colleges van de filosoof Oldewelt, het genot van net niet populaire beschouwingen over bijna abstracte onderwerpen: de wetenschap op haar innemendst. Mijn beide ouders leefden toen nog.

Het was de herinnering aan die weldadige uren die me deed besluiten naar de bijeenkomst te gaan en aandachtig te luisteren naar de woorden vol lof en afscheid die bij een lustrum horen, en naar de ongetwijfeld geestige speech van A., de enige van de lijst sprekers die ik kende en die mij eveneens een vreemde eend in de bijt leek. Wat wist ik van de Wereldbibliotheek, deze ‘uitgeverij van wereldliteratuur’, die in een bepaalde, misschien nog altijd durende periode van haar bestaan nadrukkelijk was toegespitst op ‘Derde Wereld-literatuur’ met een hoog politiek-correct gehalte? Ooit was iemand ermee begonnen, op de kop af honderd jaar geleden. De eerste uitgave was Saartje Burgerhart geweest, een boek waarvan ik nooit heb kunnen uitmaken of het nu het toppunt was van rebellie of van burgerlijkheid. Dit onderstreepte het gevoel dat de uitgeverij onbekend terrein voor mij was, maar onbekend terrein vol verre reminiscenties aan saamhorigheid en zelfs gezelligheid.

Dit laatste leek te worden bevestigd toen ik nul maal gegroet een stoel vond in de roodfluwelen ruimte en eenzaam aanzag hoe het om me heen kuste en handen drukte vanwege vreugdevol weerzien. Ik kende niemand behave de directeur, maar hier was een reünie gaande, hier

[p. 52]

werd het oud-leerlingschap gedeeld van een zo te zien niet-deftige school al zag de directeur er als altijd piekfijn uit. Die kon als hij wilde niet alleen opgaan voor directeur van de Wereldbibliotheek maar voor die van de bibliotheek van de hele wereld. De gedachte aan Elsschots wereldtijdschrift drong zich op. Ik zag A. en zwaaide lachend.

Iedere gelegenheidsgroep gaat op een zeker ogenblik tekening vertonen en dit was niet eens een gelegenheidsgroep. Er ontstond ook voor mij al gauw sfeer, spanning, logica. Dit was een volwaardige groep, moest ik vaststellen, en ik hoorde er al een beetje bij. Binnenkort zouden de geheimen zijn prijsgegeven en de bijeenkomst zou een ijzeren noodzaak blijken te hebben die ook mij zou doordringen. Omdat alles niettemin wat onwennig was, gingen de woorden van de eerste sprekers aan mij voorbij. Maar toen A. sprak, sloop er een element in de avond dat mij tot nu toe was ontgaan, te weten een diepe betrokkenheid bij iets belangrijks dat onherroepelijk voorbij was. Op de uitnodiging stond, zoals ik ongetwijfeld thuis al had gezien, dat het hier de opening betrof van een tentoonstelling met alle premieboekjes die de Wereldbibliotheek ooit had uitgegeven en ik dacht, zoals ik ongetwijfeld thuis ook even had gedacht, aan de Premie van de Maand-club van Albert Heijn, die ooit spaarlustige huisgezinnen foeilelijke bruinbeige stofzuigers of naaimachines in de maag splitste.

Onnozel zijn we. We denken dat we iets weten, maar we weten niets, niet iets met algemene geldingskracht. Ik had, met een half boekenleven achter de rug, nog nooit gehoord van die premieboekjes, die de Wereldbibliotheek decennia lang bij allerlei gelegenheden voor belangstellende leden had laten maken, vaak verlucht met een originele houtsnede of andere illustraties. Je kon vroeger lid zijn van de Wereldbibliotheek, bleek; ze was uiteindelijk bedoeld om de arbeiders en kleine man te verheffen en ze voor een boterzacht prijsje met de wereldliteratuur te laten kennismaken. Een scepticus denkt misschien dat het ging om een voorloper van de Boekenclub, maar nee,

[p. 53]

er werd met didactische liefde gekozen, inderdaad uit de wereldliteratuur. En dan had je nog die premieboekjes, oospronkelijk Nederlandse en vertalingen, in feestjas, voor een habbekrats.

Gealarmeerd onderging ik hoe de stukken van een puzzel langzaam op hun plaats vielen. Ik proefde de bittere smaak van de gemiste kans. Er had onloochenbaar iets bestaan dat voor mijn vader was bedoeld en wij, in het achterlijke Rhenen, wisten weer eens van niks. Hij was die arbeider die snakte naar geestelijk voer, die de krant met een gewichtig gezicht opensloeg en spelde, en die alle Omnibussen van de Arbeiderspers bezat, met als mooiste deel het Verzameld werk van Elsschot inclusief ‘Verzen’, of nee, dat deel kwam van de firma Van Kampen & Zoon. Hij gaf mijn moeder de Margriet toen het eraf kon; dan had zij ook wat te lezen, wat ze geloof ik niet deed, maar dat deed ik wel voor haar, en weer later, toen zijn wereld via zijn kinderen ontsloten was, abonneerde hij zich op Vrij Nederland. Naar de kerk ging hij alleen met Kerstmis, om te zingen en oplettend te luisteren of de literatuurmemorerende dominee wel goed sprak van nieuwlichters als Jan Cremer en Jan Wolkers, die ongelezen zijn helden waren.

Toen de schok voorbij was, kwam de ontroering. Ik zag om mij heen hoeveel vreugde er om die boekjes had gehangen, al waren de aanwezigen hier vast geen arbeiders, en nooit geweest ook. Ik stelde mij voor dat mijn vader wél lid van de Wereldbibliotheek was en hoe de literatuur van alle landen regelmatig in liefdevolle porties bij hem zou zijn binnengekomen, voor die habbekrats. Hoe trots hij een boekenkast zou hebben getimmerd waar nu die truttige sierkast met snuisterijen en ongebruikte kopjes stond en een hoek zou hebben vrijgemaakt voor de premieboeken. Hij zou erover hebben gewaakt dat alles op alfabet stond en met mij hebben gediscussieerd over de achtergrond van de nieuwe aanwinsten en waarom ze mooi waren. Zo chauvinistisch was hij wel dat hij nooit iets lelijk vond van zichzelf. Ik heb geen vrolijker en tevredener mens gekend dan mijn vader, met niks, met wat hij had, wat meer was dan hij ooit had durven hopen.

[p. 54]

Nu kwam het verdriet met z'n verlammende werking boven. Ik wilde dat niet. Het ging niet om mij, maar om hem en hem alleen.

Langzaam voelde ik hoe hij in mij voer, zoals hij wel vaker doet als ik zo hard aan hem denk dat hij niet dood kan blijven. Ik voelde hoe hij hier nu zat, het hoofd als altijd geheven en scheef, de ogen van aandacht toegeknepen, de eeuwige glimlach om zijn opeengeperste lippen.

Het praten vanaf de verhoging is opgehouden en wij lopen, vader en ik, samen met de anderen de honderd meter buitenom naar de Universiteitsbibliotheek, waar de expositie is van de schatten die de loterij hem had uitbetaald als hij maar had geweten dat hij het lot had moeten kopen. Wat heeft hij in plaats daarvan voor die habbekrats gekocht? Het halve roggebrood dat hij iedere zaterdag uit een dorp verderop haalde omdat het daar het lekkerst was, de vis die hij aan de kraam at omdat moeder de lucht niet verdroeg, het lidmaatschap van de dam- & schaakclub? Ik had het hem niet graag ontzegd.

Zo is het ook goed, en nu zien we het toch nog, kunnen we erover fantaseren, over dat merkwaardige verhaal van Cervantes met die prachtige houtsnede, over De onaangename geschiedenis van Dostojevski, over alle Fausten, novelles, studies en vouwbladen van Goethe, die bijzonder goed vertegenwoordigd is en iets met de geest van de Wereldbibliotheek te maken moet hebben. Ze liggen op een mooie bladzijde opengeslagen in de vitrines, honderd boeken, honderd lees-avonden maar dan alleen in de winter, als er niet geschaakt of gedamd wordt; zomers is er de moestuin, de ijskar waarmee wordt bijverdiend zodat wij kunnen leren en 's avonds laat Het Vrije Volk als gekoesterde versnapering waarin hij de wereld proeft.

‘Geen Elsschot,’ hoor ik hem zeggen. ‘Zouden ze niet hebben samengewerkt?’ Dat zou hij mij hebben gevraagd en ik weet het antwoord niet, zodat er een stilte valt. Woorden marcheren door mijn hoofd:

[p. 55]

 

Gij spraakt van eerlijk blijven,

 

van recht door 't leven gaan;

 

hebt toen nog eens geglimlacht,

 

en alles was gedaan.

Afgrijzen klimt naar mijn strot als ik merk hoe alleen ik ben en ik haast me naar de tram. Zonder hem, zo onherroepelijk weg. Thuis zal ik me alsnog met behulp van de encyclopedie op al zijn vragen voorbereiden; daarna zal ik de blauwe Elsschot van Van Kampen & Zoon van z'n plank halen en tegen mijn hart drukken voor ik de verzen opsla.