Lust en Gratie. Jaargang 16

[p. 57]

Hélène Gelens
Waar en gelogen
Feit en fictie in lezen en schrijven

In veel hedendaagse teksten zijn de grenzen tussen feit en fictie vervaagd. Allerlei mengvormen van journalistiek en literatuur zijn ontstaan waarin het niet meer onmiddellijk duidelijk is of we te maken hebben met fictie of non-fictie. Is het waar wat er staat? Is het werkelijk gebeurd? In de discussie rond de roman Uitgeverij Guggenheimer van Herman Brusselmans, waarin bestaande personen als personages worden opgevoerd, is regelmatig als argument tegen het verbod van het boek aangevoerd dat de grenzen tussen feit en fictie minder scherp zijn geworden.

De essentie van een feit is lang ‘objectiviteit’ genoemd en die van fictie ‘subjectiviteit’. In de twintigste eeuw is echter het geloof in objectiviteit verloren gegaan. Alleen al door de weergave van een gebeurtenis of situatie in taal verdwijnt de pure feitelijkheid. In het beschrijven van de concreet waarneembare werkelijkheid moet er worden benoemd, en het benoemen is al interpreteren. In een journalistieke tekst, die toch objectief heet te zijn, is aan de adjectieven te zien dat de journalist interpreteert: de lafhartige aanslag, het milde vonnis, de hartelijke ontvangst. Journalisten vermelden altijd meer dan kale feiten: zij zijn niet louter doorgeefluiken van gebeurtenissen en situaties uit de werkelijkheid. Bovendien worden feiten gekleurd onder druk van denkbeelden over die feiten. Lees de berichten ten tijde van de Navo-bombardementen in Kosovo er maar op na. De beeldvorming over de Serviërs, en met name Milosevic, als de slechten en over de bombardementen als de enig mogelijke laatste oplossing is niet feitelijk, maar ideologisch.

Non-fictie zou kunnen worden opgevat als de afwezigheid van fictionele elementen. Maar in de journalistiek zijn feiten niet zo heilig als sommige lezers graag zouden willen geloven. Fictionele middelen zijn toegestaan zolang ze dienen om de werkelijkheid duidelijker weer te geven. Zo werd de bevrijding van Auschwitz een dag na de werkelijke bevrijding nog eens overgedaan en nagespeeld omdat de camera niet tegelijk met de eerste Russische soldaten in het kamp arriveerde.

[p. 58]

Ook over een bekende foto die fotojournalist Robert Capa in het begin van de Spaanse Burgeroorlog maakte van een sneuvelende soldaat, wordt verteld dat deze in scène is gezet. De soldaat acteerde zijn ondergang. Piet Heil schrijft in zijn Werkwijzer voor journalistiek denken en doen hierover: ‘De foto registreerde geen feit, maar bracht een boodschap.’ En: ‘Bij Capa werd de werkelijkheid slechts in de meest strikte zin geweld aangedaan.’ Hier gaat het om gelegitimeerde fictie. De journalist wil het gezicht van de werkelijkheid laten zien, en vindt dat belangrijker dan een strikte registratie van feiten.

Verwachting

Hoewel er geen scherpe grenzen te trekken zijn tussen journalistiek en literatuur, tussen feiten en fictie in teksten, verwacht de lezer van de journalistiek niettemin feitelijkheid; een journalistieke tekst dient de werkelijkheid weer te geven. Van fictie verwacht de lezer geen feitelijkheid. Om geïnformeerd te worden grijpen we eerder naar een journalistieke tekst dan naar een roman. Toch worden we bij het lezen van de romans van bijvoorbeeld Oriana Fallaci en Annie Proulx eveneens geïnformeerd. Zo komen we in Insjallah van Oriana Fallaci het een en ander te weten over de oorlog die in de jaren tachtig in Libanon woedde. Fallaci schrijft voorafgaand aan haar verhaal: ‘De personages in deze roman zijn denkbeeldig. Hun lotgevallen zijn denkbeeldig en de intrige is denkbeeldig. De gebeurtenissen waarop de intrige is gebaseerd, zijn reëel. Reëel is het landschap en reëel is de oorlog waarin het verhaal zich afspeelt.’

Annie Proulx doet voor al haar boeken grondig onderzoek en streeft ernaar dat alles in de setting van het verhaal feitelijk juist is. Voor haar bundel De gouverneur van Wyoming bijvoorbeeld heeft ze de streek doorkruist die ze beschrijft, en zoveel mogelijk historische informatie verzameld over de tijd waarin haar verhaal zich afspeelt: krantenknipsels, advertenties, radioboodschappen, songteksten en volksverhalen. In een interview zegt ze: ‘Mijn verhalen zijn fictie, maar ze moeten kloppen. De historische feiten moeten juist zijn, de dialogen moeten sporen met de tijd en de plaats waarin ze worden gesitueerd.

[p. 59]

De namen, het taalgebruik...’

Informatie-overdracht behoort dus niet uitsluitend tot het domein van de non-fictie. Niettemin lezen we een journalistieke reportage zoals gezegd eerder vanuit de verwachting dat we feitelijk juiste informatie zullen vernemen dan een roman. Het onderscheid tussen feit en fictie, en tussen journalistiek en literatuur, ligt dan ook niet in de tekst zelf, maar in de verwachting van de lezer over die tekst.

Een lege god

Een schrijver kan bovendien anticiperen op de verwachting van de lezer en met deze verwachting spelen. Zo kan hij fictie in een journalistieke vorm gieten en aldus de suggestie wekken een waargebeurd verhaal te vertellen. De schrijver zelf weet dat het om fictie gaat, maar de lezer wordt in onzekerheid gehouden over de manier waarop de tekst kan worden gelezen. Ook in het schrijfproces wordt bepaald of het om fictie of non-fictie gaat. Alvorens te gaan schrijven beoordelen journalisten de gegevens die ze gesorteerd hebben op nieuwswaarde, op vermoedelijke juistheid en op relevantie. Het schrijven begint meestal pas als ze precies weten waarover ze het willen hebben, wat ze in hun teksten aan de orde zullen stellen. Tegen het schrijven van een journalist wordt dan ook anders aangekeken dan tegen het schrijven van een romanschrijver. De schrijver van fictie wordt soms beschouwd als een god in een zelf geschapen wereld. In Insjallah van Oriana Fallaci schrijft ‘de professor’ over de roman waaraan hij werkt: ‘En ik voelde mij als Zeus die op de top van de Olympus aan de touwtjes trekt van zijn marionetten, van de mensen, willekeurig degenen uitpikt die gered en die opge-offerd zullen worden.’ Een god te zijn lijkt vooral een wensdroom van deze verzonnen schrijver, want hij geeft ook toe het niet helemaal in de hand te hebben: ‘Zelfs aan diegene die hem schrijft, bekent een roman niet meteen zijn vele geheimen, onthult hij niet meteen zijn ware identiteit (...) hij houdt talloze prettige dan wel onprettige verrassingen in petto.’

Veel fictieschrijvers zien zichzelf echter niet als een alles bepalende, alwetende god. Veeleer proberen ze tijdens het schrijven als persoon

[p. 60]

afwezig te zijn, hun identiteit tijdelijk af te leggen en open te staan voor de stem van het verhaal. Virginia Woolf noteert in haar Writer's Diary: ‘Als ik schrijf ben ik louter ontvankelijkheid.’ Voor haar was het ‘ongelooflijk belangrijk (...) om onbewust te schrijven’. Het verhaalde moest een eigen stem kunnen krijgen.

Midden in het schrijfproces van een van haar romans, The Years, zegt Virginia Woolf in haar dagboek: ‘Het komt er nu op aan (...) geen moment door te duwen; rustig achterover te gaan liggen en de tere onderbewuste wereld zich met mensen te laten vullen; en niet door te drammen tot het schuim weer op je lippen staat.’

Niet geheel onverwacht identificeert Harry Mulisch zich als schrijver wel met god. Maar het is een lege god, geen persoonlijkheid als Zeus die op de top van de Olympus alle touwtjes in handen houdt. In Voer voor psychologen benadrukt hij de afwezigheid van de persoon van de god-schrijver: ‘Wie bestaat, maakt niets. De schrijver moet leeg zijn, niet-bestaan, zoals de schepper van hemel en aarde.’ De schrijver is geen alleenheerser over zijn verhaal. Het verhaal ontwikkelt zich volgens eigen regels, en dat zijn niet altijd de regels van de auteur. Personages kunnen zich loszingen van hun schepper en die verrassen, niet alleen met onverwachte acties, maar ook met hun persoonlijkheid. Tijdens het schrijven van fictie blijkt er vaak iets raars te gebeuren: de personages nemen het roer over van de schrijver, bepalen de loop van een verhaal, of blijken heel anders te zijn dan de schrijver bedacht had.

Tijdens het schrijven van journalistieke teksten daarentegen houdt de verslaggever de touwtjes van de tekst in handen. De gebeurtenis behoort in de journalistieke tekst niet een nieuw verloop te krijgen, personen dienen in de tekst niet van uiterlijk te veranderen of andere woorden te spreken. Bij fictie wordt pas echt duidelijk waar de tekst over gaat tijdens het schrijfproces. De fictionele tekst ontwikkelt zich in het schrijven, zelfs als de schrijver vooraf materiaal verzamelt.

Dat de wijze waarop literatuur en journalistiek worden gelezen en tot stand komen verschilt betekent niet dat de producten essentieel anders zijn. Het volgende, overigens niet-tekstuele, voorbeeld maakt

[p. 61]

dit duidelijk. In de film Zelig van Woody Allen uit 1983 wordt een dwaas verhaal verteld over Zelig, een man die steeds het uiterlijk, het gedrag en het taalgebruik overneemt van de personen in zijn directe omgeving. Bij de psychiater gaat hij zich gedragen alsof hij zelf psychiater is. Naast een indiaan, neemt hij de gedaante aan van een indiaan. De film begint met een sober tekstblok: ‘De volgende documentaire is dank verschuldigd aan Susan Sontag, Saul Bellow en dr. Bruno Bettelheim.’ De film doet zich voor als een documentaire. Heeft Zelig dan echt geleefd? In een gesprek met Woody Allen oppert de interviewer dat het allemaal bedacht is, een en al fictie. Waarop Allen vraagt waarom dan Susan Sontag, Saul Bellow en dr. Bruno Bettelheim iets over Zelig te melden hebben. Als de interviewer antwoordt: ‘Dat is gefingeerd’, antwoordt Allen slechts: ‘Denk je?’