Lust en Gratie. Jaargang 11

[p. 51]

Désirée Schyns
Es ist ja nicht
Het grillige oxymoron

In het oude Griekenland was er veel moed voor nodig om het oxymoron retorisch te gebruiken, omdat deze vervreemde stijlfiguur met haar onverwachte kanten de toehoorders shockeerde.

Het oxymoron duikt in de moderne literatuur vaak op in metafysische teksten die zich bezighouden met het mysterie van het zijn en met de grenzen van de taal. In literatuur waarin het onderwerp wordt gevormd door het feit dat de taal niet in staat is de werkelijkheid en de innerlijke belevingswereld tot uitdrukking te brengen, komt deze figuur die nauw verwant is met de paradox, veelvuldig voor. Het oxymoron spreekt zowel de intuïtie als de rede aan. Het kan complexe gevoelens oproepen - niets kan meer worden gereduceerd tot het ene, tot de nulgraad - en nieuwe betekenissen creëren. Misschien kan het volgende fragment uit Le livre de Promethea (1983) van Hélène Cixous iets laten zien van de grilligheid en ongrijpbaarheid van het oxymoron:

On ne m'avait pas parlé des tempêtes, des rafales au bord de l'abîme, des éclipses de soleil, des soifs à mourir à une main de la source. Jamais je n'aurais imaginé les terreurs dans les joies. L'envie de hurler grâce. La joie est insupportable. Et je ne m'en doutais pas. Je suis fatiguée. Quel bonheur! Promethea tu me fais mal! Je veux t'arracher de ma poitrine, mon coeur! Ne me laisse pas réussir, car je mourrais! Enfonce tes serres ici et ne me lâche pas!

Niemand had mij iets verteld over de stormen, de windvlagen aan de rand van de afgrond, de zonsverduisteringen, het omkomen van dorst op korte afstand van de bron. Ik had me nooit kunnen voorstellen dat vreugde aan angst grenst. Zin om genade te schreeuwen. Vreugde is onverdraaglijk. En ik had er geen vermoeden van. Ik ben moe. Verrukkelijk! Promethea, je doet me pijn. Ik wil je uit mijn borstkast rukken, mijn hart! Zorg ervoor dat het me niet lukt, want dan zou ik sterven. Duw je klauwen hier, en laat me niet los.

Cixous beschrijft haar gevoelens voor haar geliefde, Promethea, en zegt dat er een enorme angst, zelfs ontzetting in vreugde besloten ligt. Vreugde is niet één gevoel, maar een amalgaam. Les terreurs dans les joies. Ook zegt

[p. 52]

zij dat vreugde ondraaglijk is. Het doet pijn. Ze zou Promethea uit haar lichaam willen rukken, ze zou haar hart uit haar borstkas willen rukken, maar vraagt tegelijkertijd aan Promethea om haar niet los te laten. In dit proza zijn allerlei krachten tegelijkertijd werkzaam. Krachten die op het eerste gezicht niet samen kunnen gaan.

Het oxymoron is een soort antithese waarin twee aan elkaar tegengestelde begrippen naast elkaar worden gezet die elkaar logischerwijze uitsluiten, zoals licht en donker, mooi en lelijk, zwart en wit, denken en voelen, hoofd en hart, intuïtie en rede. In de antithese blijven de twee begrippen echter tegenover elkaar geplaatst en versmelten ze niet met elkaar. In het oxymoron is dat wel het geval. De schreeuwende tegenstelling trekt de aandacht van de lezers. Zoals voor het clair-obscur uit de schilderkunst een bepaalde kijkhouding nodig is, vraagt het oxymoron om een bepaalde leeshouding. Als de ogen aan het donker zijn gewend, kunnen ze licht ontwaren. Als de lezers ervaren dat iets wat lelijk is ook schoonheid in zich draagt en omgekeerd, is er iets van de betekenisrijkdom van het oxymoron overgekomen. Er is dus geen sprake van een oorlog van tegenstellingen, maar van een verbintenis. Niet van uitsluiting, maar van versmelting. Twee tegenstellingen lossen niet in elkaar op en verdwijnen ook niet ten koste van elkaar, maar respecteren elkaars verschil. Toekomstmuziek?

In een artikel over L'Homme Atlantique van Marguerite Duras in Bzzlletin 142 uit 1982, bestudeerde Camille Mortagne de vele betekenissen die het oxymoron kan scheppen. Hoe betekenis kan ontstaan via ‘negatieve’ begrippen, als afwezigheid en dood. Het oxymoron is gekozen om vorm te geven aan de paradoxale en complexe gevoelens en ideeën die aan de tekst ten grondslag liggen. Twee voorbeelden: het personage ‘vous’ moet afwezigheid suggereren, met behulp van zijn aanwezigheid voor een filmcamera. De tekst heeft het maken van een film tot onderwerp. En: het personage moet vastleggen wat verdwijnt. Met het beeld en de tekst probeert Duras afwezigheid te evoceren. Eeuwigheid in vergankelijkheid. De schrijfster probeert in al haar werken de grenzen van het denken tot het uiterste te duwen. Bij de grenzen, aan de afgrond, ontstaan nieuwe, onverwachte betekenissen.

Een tekst waarin het wemelt van de oxymoronen is Agua Viva (1977) van de Braziliaanse schrijfster Clarice Lispector. In dit filosofische en mystieke

[p. 53]

werk is het oxymoron de meest belangrijke stijlfiguur. Op bijna iedere pagina treffen we een paradoxale, op het eerste gezicht niet vertrouwde gedachte aan. De schrijfster wil bijvoorbeeld met haar lichaam het onlichamelijke oproepen:

Ik schilder mijn schilderijen met heel mijn lichaam en op het doek
breng ik het onlichamelijke aan, ik; lijf aan lijf met mezelf.

Het onlichamelijke met het lichaam opbrengen komt in de buurt van het willen schrijven van het onzegbare, het belangrijkste verlangen in de tekst. Clarice Lispector wil het heden, het nu, in alle vergankelijkheid - en alles is in ‘een knipoog’ voorbij - vastleggen. Ze wil vastleggen wat zich onttrekt aan woorden. Ze wil ‘parfum fotograferen’.

Een ander oxymoron is dat zij ‘de geheime harmonie van de disharmonie’ op het spoor wil komen. Zij schrijft ‘wankele woorden neer’ die de luxe vormen van haar stilte. Ze vraagt de lezers om naar de stilte te luisteren. Ze vertelt dat datgene waarover zij spreekt niet het onderwerp van haar woorden vormt, ‘maar iets anders’. Ze vraagt de lezers dat andere op te vangen, alhoewel het haar ontsnapt en het tegelijkertijd haar meest levendige substantie vormt. Zij voelt zich aan de oppervlakte van een lichtgevende duisternis. Ze spreekt over een ‘athematisch thema’ dat ‘chaotisch en geometrisch’ boven komt. Het is een reeks van ‘positiviteit’ en ‘negativiteit’: de vertelster leeft van wat haar ontsnapt. Het thema dat geen thema is, roept stilte op die hoorbaar is.

De volgende oxymoronen houden verband met het creatieve schrijfproces:

Ik ben gekomen om je te schrijven. Dat wil zeggen: bestaan. Nu is het vijf uur 's ochtends. Ik heb nergens zin in. Ik ben puur. Ik wil deze eenzaamheid niet voor jou. Ikzelf bevind me in de scheppende duisternis. Heldere duisternis, lichtgevende stompzinnigheid.

Een schitterend spel met licht en duisternis op het moment dat de nacht in de dag overgaat en de schrijfster in alle eenzaamheid aan haar brief begint. In de brief zegt zij dat ze tegelijkertijd ik en jij is. Het persoonlijke is zelfs in haar visie ‘vernederend’; zij wil zich depersonaliseren. In de tekst is iemand aan het woord die zich grenzeloos openstelt voor alles wat haar omringt en die zich tegelijkertijd bewust is van afbakening, van het ik. Ook

[p. 54]

het kiezen van woorden vraagt al een begrenzing. De tekst roept vragen op over het persoonlijke en het universele, ik en de ander, innerlijk en uiterlijk, leven en dood, het goddelijke en het onzichtbare en de nietigheid van de mens. Lispector had kanker toen ze Agua Viva schreef en wist dat ze niet meer lang te leven had. Het is een afscheidsbrief. Een ode aan het leven dat de dood altijd al vanaf het begin in zich draagt.