Lust en Gratie. Jaargang 11

[p. 22]

Inleiding

[p. 23]

Désirée Schyns
Wroeten in taal
Inleiding op ‘Het neutrum’

In 1987 bezocht de theatermaakster, schrijfster en hoofdredactrice van het tijdschrift Cahiers Renaud-Barrault, Simone Benmussa, de schrijfster Nathalie Sarraute om met haar te praten over veelomvattende onderwerpen als schrijven, literatuur, theater en menselijke relaties. Benmussa was als zovelen geïntrigeerd door Sarraute. Wie was die vrouw die in L'ère du soupçon in 1956 onomwonden en voortvarend stelde dat schrijvers op zoek moeten gaan naar nieuwe nog onzichtbare gebieden en dat hun ontdekkingen alleen in nieuwe romanvormen geuit kunnen worden.

In haar romans en toneelstukken voert Sarraute geen personages op, maar zij beschrijft een open, grenzeloos en anoniem bewustzijn waarin geen hiërarchieën, kwalificaties en categorieën bestaan. Niet de personages en hun belevenissen, maar sensaties, ongrijpbare, subtiele gewaarwordingen vormen het eigenlijke onderwerp van haar werk: de tropismen.

Aangezien Sarraute al meer dan vijftig jaar met steeds dezelfde inzet en overtuiging werkt aan het minutieus beschrijven van menselijke gewaarwordingen, wilde Benmussa meer weten over de wijze waarop die tropismen functioneren. Zo bestaat er bijvoorbeeld in een gesprek een enorme discrepantie tussen de uiterlijke onzichtbaarheid van een tropisme (de gesprekspartner kan niet vermoeden wat zich in het innerlijk van de spreker of luisteraar voltrekt) en de innerlijke drama's die intussen zijn teweeggebracht. Verder is de ogenschijnlijk banale aanleiding voor de innerlijke bewegingen niet in overeenstemming met de hevigheid ervan. Er is niets gebeurd, maar tegelijkertijd heeft de hele wereld gedurende een halve seconde op de kop gestaan.

Benmussa gaf haar boek de titel: Nathalie Sarraute Qui êtes-vous? In haar boek concentreert Benmussa zich niet op de biografische feiten, maar op het gevoelsleven van haar gesprekspartner. Zo is er een hoofdstuk over Raymond, Sarraute's overleden echtgenoot, dat over gemis en eenzaamheid gaat. Ook komen literaire inspiratiebronnen aan de orde, en vraagt Benmussa naar een kern-

[p. 24]

begrip in Sarraute's werk: de ander, die verantwoordelijk is voor het ontstaan van de tropismen.

Het gesprek met de titel ‘Het neutrum’ is een gesprek over het onpersoonlijke, anonieme gevoelsleven en de individuele beleving daarvan. Sarraute vertelt over het innerlijke terrein dat alle mensen kennen en ervaren, en waarin ieder gangbaar onderscheid dat wij in het dagelijkse leven hanteren, is weggevallen. Als zij schrijft, dan bevindt Sarraute zich in dat ondefinieerbare gebied waar een categorie als sekse geen enkele betekenis heeft. Sarraute gelooft stellig in het neutrale, terwijl nagenoeg alle hedendaagse feministische theorieën nu juist het bestaan van sekse-neutraliteit als illusie hebben ontmaskerd. We zien de schrijfster in het gesprek worstelen, te meer daar Benmussa het niet eens is met de problematische en cliché-matige uitspraak van Sarraute dat vrouwen niet neutraal kunnen zijn; het voorrecht van neutraliteit (en universaliteit) is alleen aan mannen voorbehouden, meent Sarraute. Zoiets kan anno 1994 niet meer in een feministisch tijdschrift worden afgedrukt...

Het is desalniettemin een interessant gesprek om hier in vertaling op te nemen, niet alleen vanwege Sarraute's geworstel, maar vooral omdat het gesprek inzicht geeft in haar schrijverschap en in de tropismen.

Het sociale pantser van mannen- en vrouwenrollen houdt haar alleen maar bezig als katalysator van de binnenwereld, die voortalig is. Gevoelens onttrekken zich aan begrippen als mannelijkheid en vrouwelijkheid, en dit kan bevrijdend zijn.

‘Daar waar ik mij bevind als ik schrijf, bestaat sekse niet’, zegt Sarraute. Zij vlakt zichzelf uit ten gunste van het schrijfproces en probeert metaforen te vinden voor dat wat zich in haar innerlijk voltrekt. Zij kiest met opzet doodgewone beelden om de lezers zo snel mogelijk te kunnen treffen en probeert psychologische etiketten te vermijden. Haat, liefde, angst en jaloezie zijn woorden die zij in haar werk schuwt. ‘Er gebeurt iets innerlijks in het psychische leven dat alleen met behulp van schrijven, door taal kan worden weergegeven’, zegt de schrijfster die zich pagina's lang met de klinker ‘a’ kan bezighouden.

Sarraute is geen politiek geëngageerd kunstenaar. Integendeel, haar experimentele teksten vormen de neerslag van een nauwgezet laboratoriumonderzoek dat bestaat uit het wroeten in taal. Daarmee lijkt zij op die andere, veertien jaar jongere schrijfster, die al decennia lang doorgaat op de ingeslagen weg en niet ophoudt zich te verbazen over het

[p. 25]

‘ontzagwekkende fenomeen’ van het schrijven. Ik heb het over Marguerite Duras wier boeken (met uitzondering van L'amant) net als die van Sarraute (met uitzondering van Enfance) steeds abstracter en complexer zijn geworden en die veel van hun lezers vergen. Beide schrijfsters zijn hoofdzakelijk in hun innerlijk geïnteresseerd dat trillingen produceert waarvan zij het bestaan niet hadden kunnen vermoeden. En beiden worden gedreven door een vorm van wanhoop. Zo schrijft Sarraute in Entre la vie et la mort:

‘Het klopt, wie ben ik eigenlijk? Ik ben niets... Het spreekt vanzelf dat ik wanhopig ben...’

Nathalie Sarraute met Claude, Anne en Dominique, 1933
N.S. par Paul Rykner, 1991