Lust en Gratie. Jaargang 11

[p. 11]

Monique Wittig
Plaats van handeling

Sinds Les fruits d'or (De gouden vruchten, 1963) baseerde Nathalie Sarraute haar werk op zulk ander materiaal dan in de roman gebruikelijk is dat er nog nauwelijks begrippen bestaan om de substantie van haar romans te beschrijven. Aangezien haar materiaal de wendbaarheid heeft van het gesproken woord, zou ik hier, teneinde een verband te leggen met wat de linguïsten ‘locutie’ noemen, het begrip ‘interlocutie’ (gesprek) willen introduceren. Onder dit door linguïsten zelden gehanteerde begrip versta ik al datgene wat zich tussen mensen afspeelt die met elkaar spreken. Het omvat dus ook al die zaken die buiten het eigenlijke praten om gaan. Afgeleid als ‘interlocutie’ is van het begrip ‘interrumperen’, ofwel iemand onderbreken, een handeling die veel meer omvat dan taal alleen, bedoel ik met ‘interlocutie’ alles wat verbonden is met het spreken: de nevenverschijnselen van het spreken (pauzes, overdadigheid, weglating, toon, intonatie) en de effecten die daarmee te maken hebben (tropismen, gebaren).

Vanuit dit perspectief bezien kan men Sarraute's personages opvatten als gesprekspartners: nog anoniemer dan Kafka's K. vervullen ze dezelfde rol als Plato's Georgias, Crito, Euthyphro. Net als zij uitsluitend opgeroepen door de dialoog en vanuit dezelfde filosofische noodzakelijkheid verdwijnen ze na het vervullen van hun taak weer in het niets, als meteorieten of voorbijgangers op straat. Ook dergelijke passanten zijn niet meer of minder reëel dan romanpersonages en we geven hun alleen een naam vanuit de behoefte van onze innerlijke verbeelding. Maar wat in Sarraute's werk veel belangrijker is dan de gesprekspartners, die voor de lezer gewone personages, gewone proposities zijn, is haar filosofische onderwerp: de locutie en interlocutie. De schrijfster zelf noemt dit, met betrekking tot de roman, l'usage de la parole - het gebruik van het woord. In tegenstelling tot de linguïstiek, die de taal slechts vanuit één analytisch standpunt beziet, hoeft de roman zich wat dit betreft geen beperkingen op te leggen. Deze kan immers oorzaak, gevolg en acteur in een enkele beweging samenvatten. Het fenomeen dat Sarraute in de literatuur heeft geschapen, heeft tot nu toe nog geen naam

[p. 12]

gekregen, in de wetenschap noch in de filosofie.

Allereerst wil ik erop wijzen dat Sarraute de problemen van personage, perspectief en dialoog, zoals ze die in L'ère du soupçon (Het tijdperk van de argwaan, 1956) aan de orde stelde, heeft opgelost door het taalgebruik tot het enige thema van haar werk te verheffen. Hoewel het personage qua vorm al een totale gedaantewisseling had ondergaan, bleek het toch nog een te grote ballast voor de tekst. Deze vorm is in Les fruits d'or geheel verdwenen. Hetzelfde geldt voor het universum van ruimte en tijd, een universum dat in fictie een pregnante rol pleegt te spelen (beschrijvingen van plaatsen of gebouwen, van de exacte geografische ruimte dus). Had Sarraute zulke beschrijvingen in de romans die aan Les fruits d'or voorafgingen al tot het minimum beperkt, in dit werk heeft zij ze zo abstract mogelijk gehouden: nadere specificaties van de ruimte waarin de gesprekspartners zich bevinden, ontbreken geheel. Het effect hiervan is dat ze zich in elke ruimte kunnen bevinden waar wordt gesproken, of anders wellicht in een mentale ruimte met imaginaire gesprekspartners.

Soms breekt een gesprekspartner het gesprek af, laat de conversatie verder voor wat ze is en verdwijnt met onbekende bestemming. Soms is er wel sprake van een ‘hier’ en een ‘daar’; bij Sarraute corresponderen deze begrippen echter niet met verschillende plaatsen maar met een discrepantie in de taal: die mensen daar en deze mensen hier spreken niet dezelfde taal. Het perspectief, verre van eenduidig, wisselt snel en voortdurend, al naar gelang de tussenkomsten van de gesprekspartners. Met behulp van deze methode worden er veranderingen en variaties in betekenissen opgeroepen. Het is het ritme van het schrijven dat door het zogenoemde vertoog en zijn nevenverschijnselen wordt opengebroken, dat de veelvuldigheid en beweeglijkheid van de gezichtpunten zowel produceert als versterkt. Deze veelvuldigheid verdient daarom zoveel nadruk omdat zij een psychologische, ethische en politieke interpretatie van de personages voorkomt, ja zelfs tegenwerkt. Daar komt nog bij dat de schrijfster zich met geen van de gesproken vertogen, zelfs niet met een innerlijke dialoog of innerlijk vertoog identificeert en evenmin een favoriete gesprekspartner (zoals Plato's Socrates) introduceert. Zo dwingt zij de lezer zich achtereenvolgens met alle gezichtspunten, als tijdelijke mogelijkheden, te identificeren, zoals in Martereau. Het gevolg, aldus Sarraute, dat:

[p. 13]

le lecteur sans cesse tendu, aux aguets, comme s'il était à la place de celui à qui les paroles s'adressent, mobilise tous ses instincts de défense, tous ses dons d'intuition, sa mémoire, ses facultés de jugement et de raisonnement.

de lezer, steeds aandachtig en op zijn hoede, alsof hij in de schoenen staat van degene tot wie de woorden zijn gericht, zijn verdedigingsmechanismen en intuïtie, zijn geheugen en beoordelings- en denkvermogen ten volle mobiliseert.^1.

Ik zou hier graag nader willen ingaan op de substantie van de tekst zelf, op het ritme, de sequenties en de manier waarop die zich ontwikkelen, op het gebruik van woorden als geïsoleerde woorden, zoals die zich over de gesprekspartners verspreiden, op de spectaculaire wendingen van de tekst wanneer verschuivingen in perspectief optreden, op de gesproken sequenties, op de cliché's die als het ware met een dirigeerstok rond een woord zijn georkestreerd, en ten slotte op de geboorte en contrapuntische ontplooiing van een tekst. Net als een klassiek Grieks koor geeft de tekst van Sarraute commentaar op de wederwaardigheden van het vertoog. Alleen is haar commentaar niet tragisch maar sarcastisch. Op een dynamische manier slaagt zij erin in één enkele beweging alle elementen bijeen te garen, mee te nemen en tot de tekst zelf te maken.

Ik moet me hier evenwel beperken tot de meer filosofische kant van haar werk. Vandaar ook dat ik Plato noemde, hoewel Sarraute's gesprekspartners, in tegenstelling tot die van Plato, geen afgeronde filosofieën te berde brengen.

Het gebruik van het woord, zoals dat in het leven van alledag gebeurt, is een handeling die de eigenlijke taal verstikt en daarmee ook het ego, waarvoor het een kwestie van leven of dood is om datgene wat de essentie van de taal uitmaakt zo zorgvuldig mogelijk te verhullen en te verbergen. Wat onbewust wordt opgemerkt en vervolgens verstikt, zijn de woorden tussen de woorden, de woorden die voorafgaan aan ‘vader’ en ‘moeder’, aan ‘jij’ en ‘de wederopstanding van de doden’, aan ‘structuralisme’ en ‘kapitalisme’. Wat door alle soorten taalgebruik wordt gesmoord, of het nu de taal van de straat is of die van de studeerkamer van de filosoof, is de eerste taal (waarvan het woordenboek bij benadering een idee geeft). Dit is de taal waarin de betekenis zich nog niet heeft voorgedaan, de taal die ons allen ter beschikking staat, die ons allen toebehoort en die een ieder op zijn eigen wijze kan oppakken, gebruiken

1. Nathalie Sarraute, L'ère du soupçon. Gallimard, Paris, 1956, blz. 144.

[p. 14]

en betekenis kan geven. Deze eerste taal is het sociale verdrag dat ons verbindt, het exclusieve contract (het enig mogelijke), een sociaal contract zoals Rousseau zich dat droomde - waarin ‘het recht van de sterkste’ een contradictio in terminus is, waarin vrouwen noch mannen, rassen noch onderdrukking worden vermeld, waarin kortom over niets anders wordt gesproken dan wat, woord voor woord, taal kan worden genoemd. Op grond van dit pact zijn we allen vrij en gelijk, want anders zou een pact helemaal niet mogelijk zijn. Iedereen heeft leren spreken in het besef dat woorden kunnen worden uitgewisseld en dat de taal zich juist ontwikkelt bij de gratie van absolute wederkerigheid. Immers, als dit niet zo zou zijn, wie zou er dan zo gek zijn om te willen gaan praten? De enorme macht die, zoals linguïsten hebben aangetoond, gepaard gaat met het naar eigen inzicht gebruiken van woorden, met hun hele rijkdom aan klanken en betekenissen, behoort ons allen toe. Als gemeenplaats is taal tegelijkertijd een gemeenschappelijke ruimte, waarin je je in alle vrijheid kunt wentelen en waarin je, in één klap, via woorden, de nabije ander dezelfde vrijheid kunt geven, een vrijheid zonder welke er geen betekenis zou zijn.

Par toutes leurs voyelles, par toutes leurs consonnes (les mots) se tendent, s'ouvrent, aspirent, s'imbibent, s'emplissement, se gonflent, s'épandent à la mesure d'espaces infinis, à la mesure de bonheurs sans bornes.

Met al hun klinkers en medeklinkers rekken (woorden) zich uit, ze openen zich, ademen in, raken verzadigd, raken vol, zwellen op en verspreiden zich over een eindeloze ruimte, over een grenzeloos geluk.^2.

Taal is een paradijs, gemaakt van zichtbare, hoorbare, voelbare, eetbare woorden:

quand le fracas des mots heurtés les uns contre les autres couvre leur sens... quand frottés les uns contre les autres, ils le recouvrent de gerbes étincelantes... quand dans chaque mot son sens réduit à un petit noyau est entouré de vastes étendues brumeuses... quand il est dissimulé par un jeu de reflets, de réverbérations, de miroitements...

wanneer de botsing van woorden hun betekenis verloren doet gaan... wanneer ze door hun onderlinge wrijving een douche van vonken produceren, die hun betekenis aan het oog onttrekt... wanneer de betekenis van elk woord is gereduceerd tot een onooglijke kern omringd door uitgestrekte mistige ruimten... wanneer de betekenis ervan schuilgaat achter het spel van weer-

2. Nathalie Sarraute, Disent les imbéciles. Gallimard, Paris, 1976, blz. 130.

[p. 15]

quand les mots entouré d'un halo semblent voguer suspendus à distance les uns des autres... quand se posant en nous un par un, ils s'implantent, s'imbibent lentement de notre plus obscure substance, nous emplissent tous entiers, se dilatent, s'épandent à notre mesure, au-delà de notre mesure, hors de toute mesure?

spiegelingen, echo's, flitsen... wanneer woorden worden omringd door een halo en lijken te zweven, op afstand van elkaar opgehangen... wanneer ze zich een voor een in ons nestelen, zichzelf inbedden, langzaam onze meest duistere substantie opzuigen, ons volledig vervullen, zich verspreiden, zich uitzetten naar onze maat, onze maat te buiten gaan, alle maat te buiten gaan?^3.

Maar zelfs als het sociale contract iedereen twee rechten garandeert: de volledige en exclusieve beschikking over de taal en, in overeenstemming met hetzelfde recht, de mogelijkheid van het op gelijkwaardige basis uitwisselen van woorden met elke gesprekspartner - want juist de mogelijkheid van uitwisseling garandeert de wederkerigheid - dan blijken deze twee soorten verhoudingen tot de taal toch niets met elkaar gemeen hebben. Het lijkt bijna alsof er plotseling niet één maar twee contracten bestaan. Op basis van het ene, expliciete contract - het contract waarin het ‘ik’ juist een menselijk wezen wordt omdat het de beschikking heeft over taal, waarin het beoefenen van de taal constitutief is voor het sprekende ‘ik’ - is het ‘ik’ tegenover de woorden een hèld (héros - héraut, Hérault, erre haut), aan wie de wereld, die het naar believen vormt en misvormt, toebehoort. Iedereen stemt ermee in dit recht aan het ‘ik’ toe te kennen: het is een universele overeenkomst. Hier hoef ik me niet te houden aan plichtplegingen, hier kan ik mijn voeten op tafel leggen, ben ik almachtig, of, zoals Pinget in Baga zegt: ik ben de roi de moi - ik ben mijn eigen koning. Maar in het andere, impliciete, contract is het juist andersom. Zodra er een gesprekspartner op het toneel verschijnt, blijken de polen ineens omgedraaid:

Disons que ce qui pourrait les faire céder à ce besoin defuite... nous l'avons tous éprouvé... ce serait la perspective de ce à quoi elles seront obligées de se soumettre... cette petite opération... Petite? Mais à quoi bon essayer raisonnablement, docilement,

Laten we aannemen dat ze aan deze vluchtneiging toegeven... we kennen die neiging allemaal... omdat ze bij voorbaat weten waaraan ze zich moeten onderwerpen... aan die kleine operatie... Klein? Maar hoe aanlokkelijk is het om - verstandig, dociel, fatsoenlijk, angstig - te trachten zich achter dit ‘kleine’

3. Nathalie Sarraute, L'usage de la parole. Gallimard, Paris, 1980, blz. 148.

[p. 16]

décemment, craintivement, de s'abriter derrière ‘petite’? Soyons francs, pas petite, pas petite du tout... le mot qui lui convient est ‘énorme’...u ne énorme opération, une véritable mue.

te verschuilen? Laten we eerlijk zijn, niet klein, helemaal niet klein... integendeel, het juiste woord is ‘gigantisch’... een gigantische operatie, een echte rui.^4.

Alleen al dat de ander in zijn eigen woorden gehuld nadert, zorgt ervoor dat het ‘ik’, zelfs nog voordat het een woord heeft gesproken, een mantel toegeworpen krijgt die alles behalve een koninklijke mantel is:

D'elle quelque chose se dégage... comme un fluide... comme des rayons... il sent que sous leur effet il subit une opération par laquelle il est mis en forme, qui lui donne un corps, un sexe, un âge, l'affuble d'un signe comme une formula mathématique résumant een long développement.

Er gaat iets van haar uit... een soort fluïdum... een soort straling, die hem het gevoel geeft een operatie te ondergaan, een ingreep die hem een vorm, een lichaam, sekse en leeftijd geeft, die hem het teken opdrukt van een wiskundige formule, waarin een langdurige ontwikkeling is samengevat.^5.

Nog voordat het ‘ik’ het beseft, is het al gevangen genomen, als slachtoffer van een bedrieglijk contract. Plotseling blijkt dat hij de noodzaak tot wederkerigheid, zonder welke taal ondenkbaar is, ten onrechte aanzag voor de absolute vrijheid. Want deze noodzaak leidt slechts tot overgave, impliceert een overeenkomst die het ‘ik’ uitlevert aan de willekeur van het geringste woord. Dit woord hoeft maar te worden uitgesproken en:

le centre, le lieu où se trouvait l'état-major et d'où lui, chef suprême, les cartes étalées sous les yeux, examinant la configuration du terrain, écoutant les rapports, prenant les décisions, dirigeait les opérations, une bombe l'a soufflé... il est projeté à terre, ses insignes arrachés, il s'est secoué, contraint à se relever et à marcher, poussé à coups de crosse, à coups de pied dans

het centrum, de geheime bunker van de generale staf, waar hij, de opperbevelhebber, met de kaarten van het te veroveren gebied voor zich uitgespreid, de berichten ontvangt, de beslissingen neemt, de operaties leidt, wordt door een bom getroffen... hij wordt tegen de grond geslingerd, zijn insignes worden afgerukt, hij is in de war maar wordt gedwongen op te staan en zich in beweging te zetten, met geweerstoten in de

4. Ibidem, blz. 88-89.

5. Ibidem, blz. 91.

[p. 17]

le troupeau grisâtre des captifs, tous portant la même tenue, classés dans la même catégorie.

rug en klappen wordt hij naar voren geduwd totdat hij is opgegaan in de grijze kudde der gevangenen, allen gelijk gekleed en geclassificeerd in dezelfde categorie.^6

Op basis van het tweede contract, het impliciete, is in het gesprek alles geoorloofd en mag de sterkste winnen: hij verdient het. Recht is niet de meest geëigende term in dit geval, want je kunt alleen de sterkste worden indien je de onbeperkte macht over de ander uitbuit, die de taal verleent. Een macht die des te onbeperkter is omdat zij niet sociaal is erkend. Zo kan de verbaal sterkste een misdadiger worden zonder daarvoor ooit te worden bestraft. Woorden, les paroles,

pourvu qu'elles présentent une apparence à peu près anodine et banale peuvent être et sont souvent en effet, sans que personne y trouve à redire, sans que la victime ose clairement se l'avouer, l'arme quotidienne, insidieuse et très efficace, d'innombrables petits crimes. Car rien n'égale la vitesse avec laquelle elles touchent l'interlocuteur au moment où il est le moins sur ses gardes, ne lui donnant souvent qu'une sensation de chatouillement désagreable ou de légère brûlure, la précision avec laquelle elles vont droit en lui aux points les plus secrets et les plus vulnérables, se logent dans ses replis les plus profonds, sans qu'il ait le désir, ni les moyens, ni le temps de riposter.

kunnen, mits ze min of meer onschuldig en gangbaar lijken, een even alledaags als geniepig en uiterst effectief wapen worden, een wapen waarmee talloze kleine misdaden worden begaan. In feite begaan we zulke misdaden allemaal, zonder dat het slachtoffer dit zelfs maar aan zichzelf durft toe te geven. Want er is niets waarmee we een ander zo snel kunnen treffen op een moment waarop hij er het minst op bedacht is. Vaak ervaart het slachtoffer niet meer dan een onaangename prikkeling of een licht branderig gevoel. En het woord is niet alleen een snel wapen, het is ook een precisie-wapen, dat iemand kan treffen in zijn meest verborgen en kwetsbare plek, waar het in de diepste uithoeken blijft steken, zonder dat de getroffene de wens, de middelen of de tijd heeft om terug te slaan.^7

Met behulp van een enkel woord kan iemand in het gelid gedwongen en weggeleid worden tussen twee heren, zoals de verteller in Martereau overkomt. Het recht dat, volgens het eerste contract, de vrijheid van het ‘ik’ waarborgde, blijkt hetzelfde ‘ik’ aan handen en voeten te binden. Gevleugelde woorden blijken tegelijkertijd knuppels. De taal is

6 Nathalie Sarraute, Disent les imbéciles. Gallimard, Paris, 1976, blz. 42.

7 Nathalie Sarraute, L'ère du soupçon. Gallimard, Paris, 1956, blz. 122-123.

[p. 18]

een valstrik, het paradijs is tevens de hel van het spreken. En dit niet langer vanwege de Babylonische spraakverwarring of het meningsverschil, maar vanwege het ordenen dat de taal doet, het in gelid zetten van een strikte betekenis, een sociale betekenis.

Wat speelt zich af tussen de twee contracten? Hoe kan het gebeuren dat het ‘ik’ zichzelf, op elk willekeurig moment, terugvindt in het stof aan de voet van de troon, niet langer het almachtige subject, niet langer koning? Toen Sartre in het voorwoord van Portrait d'un Inconnu (Portret van een onbekende, 1956) schreef over het ‘va et vient incessant du particulier au général’- de voortdurende slingerbeweging van het bijzondere naar algemene, wat de benadering is van elke wetenschap, dacht hij aan de tropismen, aan deze beweging van het bewustzijn, aan dit signaal waaruit een reactie op één of meerdere woorden blijkt. Wat hij zich daarbij voorstelde, was het bijzondere bewustzijn dat streeft naar het algemene. Maar in werkelijkheid is het juist andersom. Want telkens wanneer ‘ik’ in enkelvoud wordt uitgesproken, dan is ‘ik’, volgens Sarraute, juist het algemene, een ‘oneindigheid’, een ‘wolk’, een ‘wereld’. En slechts één gesprekspartner volstaat om het ‘ik’ van het algemene te doen overgaan naar een eenvoudige enkeling, in een beweging die precies omgekeerd is aan de beweging die aan de wetenschap wordt toegeschreven.

Het is op dit moment, in de tijdsspanne die ligt tussen locutie en interlocutie, dat het conflict zich voordoet. Dan treedt het vreemde gevoel op dat er iets wrikt, van spanning, veroorzaakt door de verschuiving van het specifieke naar het algemene, een spanning die elk menselijk wezen ervaart zodra hij van een ‘ik’ - uniek qua taal, vormloos, grenzeloos en oneindig - plotseling verandert in een niets of bijna niets, in een ‘jij’, ‘hij’ of ‘zij’, in ‘een klein, nogal lelijk kereltje’, in een gesprekspartner. Deze onbarmhartige reductie (een véritable mue - een echte rui) impliceert dat het zo veelbelovende contract niets maar dan ook niets voorstelt. En volgens Sarraute houdt dit in dat niet alleen de sociale betekenis, of de tegenstelling tussen het algemeen en individueel belang, door onophoudelijk druk uit te oefenen bij het uitwisselen van taal - met name tijdens de interlocutie - de oorsprong vormt van het conflict. Nee, Sarraute zet vraagtekens bij het hele systeem. Zij wijst op de fundamentele tekortkomingen in het contract, op de worm in het fruit,

[p. 19]

op het feit dat het contract structureel onmogelijk is. Zij wijst erop dat het ‘ik’ via de taal (als spreker) op het ene moment alle macht in handen heeft om op het volgende moment (als gesprekspartner) van zijn voetstuk te vallen, alle macht te verliezen en te worden bedreigd door woorden die waanzin en zelfs de dood kunnen veroorzaken. De sociale betekenis, de gemeenplaatsen zijn niet de oorzaak van het conflict, maar komen achteraf en worden gebruikt. Het ziet er zelfs naar uit dat ze alleen daarom bestaan: ‘je hoeft alleen maar een gemeenplaats uit de kast te trekken.’ Bovendien kan iedereen over ze beschikken. Iedereen maakt er gretig gebruik van, de zwakken en de sterken, die elk op hun eigen manier het slachtoffer, het haantje, het ideale jonge paar, de zelfverzekerde man spelen, zonder dat er winnaars of slachtoffers zijn. Maar het is het reducerende ‘jij’ dat mensen over één kam scheert, vernedert en etiketteert als:

honteuses et rougissantes dans leur ridicule nudité, esclaves anonymes enchaînées l'une à l'autre, bétail conduit pêle-mêle au marché.

beschaamd en blozend in hun belachelijke naaktheid, anonieme, aan elkaar geketende slaven, vee dat onder veel geloei naar de markt wordt gedreven.^8

Het is ook dit ‘jij’ dat als een boemerang op de agressor kan terugslaan. Dat gebeurt bijvoorbeeld in Martereau, waar de machthebber op zijn beurt alles wat hij heeft, verliest:

tendre faible transi de froid... les gamins lui jettent des pierres.... La face peinte, affublé d'oripeaux grotesques, elle le force chaque soir à faire le pitre, à crier cocorico sur l'estrade d'un beuglant, sous les rires, les huées.

verliefd zwak verkleumd van de kou... bekogelen de straatjongens hem met stenen. ... Met zijn opgeschilderde gezicht, uitgedost in een belachelijk kostuum, dwingt ze hem elke avond de clown uit te hangen, om op het toneel, voor een joelend en stampend publiek, het ‘kukeleku’ van een haan na te doen.^9

Iedere sociale acteur hanteert het wapen van de gemeenplaatsen, in welke situatie hij zich ook bevindt. Want dit is de laag bij de grondse vorm van wederkerigheid, die de grondslag vormt van het ruilcontract. Maar het conflict dat voortvloeit uit de confrontatie tussen de twee soorten van verhoudingen tot de taal (locutie en interlocutie) blijft, niette-

8 Nathalie Sarraute, Martereau. Gallimard, Paris, 1953, blz. 129.

9 Ibidem, blz. 213.

[p. 20]

min, onoplosbaar, vanuit welk standpunt je het ook bekijkt.

De substantie van de romans van Sarraute omhult deze dubbele beweging, deze dodelijke omarming, met gewelddadige, verbeten, hartstochtelijke woorden. Daarom ook zou ik willen beweren dat het paradijs van het sociale contract alleen bestaat in de literatuur, waar de tropismen door hun geweld een tegenwicht kunnen bieden aan elke reductie van het ‘ik’ tot de grootste gemene deler, waar zij het dichtgeweven materiaal van de gemeenplaatsen kunnen open scheuren en daarmee steeds weer kunnen voorkomen dat ze in het systeem van dwangmatige betekenis worden ondergebracht.

Vertaling uit het Engels: Margreet de Boer
Oorspronkelijke titel: ‘The Site of Action, 1984’, in: Monique Wittig, The Straight Mind and other Essays. New York/London, 1992.

[p. 21]

Nathalie S. 1920
N.S. par Arnaud Rykner, 1991