Lust en Gratie. Jaargang 11

[p. 113]

Christiane Kuby
Brief over het eindige

Sinds ik Maria van Daalen het gedicht hoorde voordragen, hoor ik het haar voortdurend voordragen, met haar indringende ernstige stem, zie ik haar staan in haar lange gewaad, lang en mager, met haar kortgeknipte blonde jongenskop. En ik hoor haar na afloop zeggen dat dit gedicht haar elke keer zo raakt dat ze het nog steeds moeilijk vindt voor te dragen.

Het is een brief-gedicht: een brief aan wie anders dan de lezer; ik lees het in een mooie grote uitgave, met een opdracht voorin aan ‘de vrouwen in die oorlog, die in Europa woedt’. Ook al is die opdracht weggelaten in de bundel Het Hotel die onlangs verscheen en waarin ‘Brief over het eindige’ is opgenomen, ik kan haar er niet meer uit wegdenken.

Bij de dood van Lucebert schreef Kees Fens dat zijn poëzie ‘heel wat poëzie er omheen heeft weggeschreven’, met name ‘de sonnetten en andere uitingen van klein geluk’.

Maria van Daalen hoort bij zo iemand als Lucebert, ook al schrijft ze heel anders. Het kleine geluk is niet wat haar intrigeert, alles wat concreet is in haar taal, is tegelijk ook metafoor, en haar worsteling geldt het zoeken naar vorm, lichaam, betekenis. ‘Brief over het eindige’ is een kosmisch gedicht, met een dringende boodschap.

Het eindige, de aarde, het lichaam, het leven, het woord, de dood, het woord vinden dat het lichaam zichtbaar maakt, het woord vinden dat nodig is, nodig zijn, aanwezig zijn, een taak hebben. Daar schrijft Maria van Daalen over. Wat een prachtige beelden roept zij op, ook al begrijp je lang niet altijd de samenhang en ontglipt de betekenis ervan je steeds opnieuw. Toch zie je iets, telkens weer. Wat een kracht van het woord. Wat een onbescheiden dichteres. Een dichteres die iets dringends te zeggen heeft, die zich verheft boven de mensen, boven de aarde, om de aarde goed te kunnen zien.

De ‘oude’ dichters, de zieners en profeten, beklommen een berg, om voldoende afstand te scheppen. En daalden af naar de hel. Geen paradijs zonder de hellegang. Oude metaforen. Maria van Daalen leeft hier en nu, en ze doorleeft het opnieuw. Voor de innerlijke noodzaak om zich uit te spreken zoekt zij beelden. Beelden waarbij je lang kunt vertoeven, het

[p. 114]

gloeiende vuur in de aarde, de vuurstorm op de aarde, alles wat de aarde in beweging houdt, en alles wat haar bedreigt. De oerkrachten die het leven beheersen.

In de vijftien regels tellende eerste strofe van het gedicht komt het woord ‘aarde’ zes keer voor: het gaat om die krachten die haar draaiende, en ‘vloeibaar in beweging’ houden, die haar grenzen aftasten en die haar verankeren in het heelal. Het is vanwege deze krachten, en het geloof in het feit dat er niets is wat niet al het geheel in zich draagt, dat de dichteres durft te spreken:

Vanwege één enkele zandkorrel
die inwendig een zuil is van stilte
die één van de vier hoeken van de aarde draagt -

omdat ik het vocht moet uitspreken
voordat het wegsijpelt in de aarde -

omdat de aarde mijn enige betekenis is:

Zo heft het gedicht aan, met een verantwoording, een rechtvaardiging, met een oproepen van datgene wat het spreken zo dringend maakt:

Vanwege... vanwege, en omdat.

Hoe schept Maria van Daalen de nodige afstand, en verheft zij zich werkelijk boven iets of iemand?

Zij kiest het moment waarop het vliegtuig de wolken doorbreekt en opstijgt tot grote hoogte waar stilte heerst.

Steeds dieper raakte het licht achter mijn vleugels
en even verloor ik het bewustzijn,
heel even, precies voordat ik mens werd.

Dat moment, ‘heel even’, dat begin, nog niet mens zijn, nog los van het menselijke, nog naamloos, nog voor-menselijk, is wat zij nodig heeft. Nog geen namen noemen. De weg nog zoeken. Nog niet leven. Nog dood zijn. Zich vereenzelvigen met andere wezens, met steen, met water, zand, aarde, alles is mogelijk. Het is een visioen. Het is ijskoud daarboven in de wolken, de dingen zijn nog gescheiden van hun namen, de taal staat nog los van de dingen, niets valt samen.

[p. 115]

 

Iets dat geen smaak heeft maar koud is

 

als taal in de mond: het is water

 

vlak voordat het zijn naam krijgt.

Vanuit dit nog-niet-zijn, dit prenatale stadium stort de ik zich in de dood. Omdat ze het leven zoekt. Hoe kun je zelf een vorm vinden, je vereenzelvigen met de begrenzing die dat éne lichaam je oplegt?

[...]
O, wolken,
die mij niet dragen, ruimte
uitgespaard tegen het diepste blauw -
zwart: ik tast, even, met het begin van een voet.

Hoe incarneert een mens zich, hoe raakt zij het oneindige kwijt, hoe raakt zij bevriend met het eindige? Dit is de rode draad die door het gedicht en door de hele bundel van Maria van Daalen loopt, en het is dat wat mij raakt in haar schrijven.

Ik moet hakken en ik hoor;
een lichaam keert in de diepte.

Waar zijn de grenzen van de ik die grenzeloos wil zijn, die overvloeit, vervloeit met alles wat leeft?

‘Het is een vloedlijn,’ zeg ik, maar hij weigert
de gedachte die heen en weer spoelt
als het kleine ruisen van een oorschelp.

Omdat ik gaandeweg in mijn lichaam -
omdat ik het woord ‘lichaam’ maar niet vinden kan.

Je moet door de poort van de hel, je moet eerst dood zijn geweest. Ergens in de bundel wordt deze dood letterlijk beschreven, de ik gaat liggen in een kuil, luistert ernaar hoe de grond ‘langzaam door merg kruipt’, wacht erop dat het bloeiende gras gaat wortelen in de hoofdhuid. Pas als dat gebeurt, kan er iets nieuws ontstaan, ‘kan de bron van tranen [...] opdrogen’, kunnen ‘de bijen’ ‘ontsnappen uit de schedel’.

[p. 116]

In ‘Brief over het eindige’ kiest de ziel, zo zou ik haar, Leopold en Cheops gedenkend, willen noemen, voor een verblijf in een muur:

Tot stikkens toe gewikkeld in de dood
ben ik de muur waarachter de weg begint,
de weg die zich kromt in mijn lichaam.

Vanuit die plek slaat zij de werkelijkheid gade, door de scheuren van de muur neemt zij de pijn waar, de pijn van de mensen. En hier kom ik tot de kern van het gedicht, de rede waarom dit gedicht opgedragen kon zijn aan de vrouwen in die oorlog, die in Europa woedt: de toon van de strofen wordt die van een oud lied, met veel herhalingen die allemaal net weer iets anders zijn en daardoor het gedicht voortduwen.

Waarom is je dochter.
Waar is je dochter, Leila.
Drie hebben haar meegenomen.
Vijf hebben haar teruggebracht.
Acht.
Hebben haar de hele nacht.
Acht.

Leila, die Hebreeuwse naam voor nacht, roept andere joodse namen op, en plaatst dit gedicht in de traditie van de gedichten na Auschwitz, waarvan de ‘Todesfuge’ van Paul Celan het meest bekende is. ‘Schwarze Milch der Frühe... Dein aschenes Haar, Sulamith.’ Gouden tanden die afgebroken worden, vrouwen die verkracht worden, kinderen met bloedende ogen, en een loodstift die alles zwart maakt.

alles zwart. Rechtsaf:
is dood. Linksaf: ook dood.

Wie de dochters van Leila zijn, in welke kampen zij worden vermoord, valt niet moeilijk te raden. De verschrikkingen hebben nooit meer opgehouden sinds de moord op miljoenen; ‘de oorlog wordt niet meer verklaard, maar voortgezet.’ - Ingeborg Bachmann

En nu vindt de ommekeer plaats in het gedicht van Maria van Daalen. Op

[p. 117]

de laatste herhaling van het woord ‘dood’, tevens eind van een strofe, volgt de grootst denkbare sprong: het loflied op de liefde en de materie, het eindige.

Niets is zo zonder nut als liefde.
Niets is zoveel groter dan het zand dat knarst tussen mijn kiezen.
Wees gegroet, dat wat geen nut heeft,
wees gegroet, zandkorrel, knarsend
en groter al dan ik ben
wanneer ik uiteenval en word uitgestrekt.

Het uiteenvallen, de grond doordrenken met ‘aanrakingen’, de ‘lippen ontvouwen in zand’ wordt hier tot een daad van liefde. Zoals al eerder een ik actief het doodzijn beleefde als opgaan in de grond, zo vindt hier een vereenzelviging plaats met het lijden en de pijn van de vermoorde mensen die de pijn niet meer onder woorden kunnen brengen. De ik wordt nu aarde, wordt het zand onder de handen en de voeten van een meisje dat doodgaat. De ik voelt het, ondergaat wat een ander overkomt, de ik draagt het en ziet het.

Ik tel laarzen.
Ik tel in het morgenlicht één meisje.

De ik is iemand die de dood heeft ondergaan, iemand die vervolgens ziet, met open ogen waarneemt, de ogen niet sluit voor wat er gebeurt en woorden vindt voor wat ze ziet:

[...]
iemand gebeurt het.
Iemand staat op, loopt rond, steekt
dit aan en ontbrandt. Licht.

Tegelijkertijd is ook de vorm gevonden, het is het woord, de incarnatie heeft plaatsgevonden.

Zij staat op, het is
vandaag.

[p. 118]

 

Het is het licht

 

dat ik uitspreek.

Het visioen is tot een einde gekomen. De afdaling is tot stand gebracht, de ziel is mens geworden door te zien en te doorleven wat de ‘duizenden’ in de vlakte is overkomen die ‘tot stikkens toe gewikkeld’ zijn ‘in de dood’. Het onuitspreekbare uitspreken, dat is de taak van de dichter, het afschrikwekkende visioen uitspreken, totdat het eindige, de beperktheid van het eigen ik kan worden aanvaard. En zo sluit het einde van het gedicht aan bij het begin:

Ik ben de muur waarin de weg begint;
ik moet het uitspreken; dagelijks
is aarde mijn betekenis.