Lust en Gratie. Jaargang 11

[p. 119]

Marlies Groen
Gewoon meedoen met de rest of weggeschreven worden

Is dàt nu nog wel nodig? Deze vraag, die eigenlijk geen vraag is maar een vooronderstelling, wordt altijd weer door de kritiek gesteld als er initiatieven worden ontwikkeld om het literaire werk van vrouwen centraal te stellen, zoals de Feministische Boekenbeurs en de Herfstsalon. Nee, nergens voor nodig oordeelde het Prins Berhard Fonds naar aanleiding van een subsidie-aanvraag: ‘Het bestuur is er niet van overtuigd dat er over het algemeen te weinig aandacht wordt geschonken aan door vrouwen geschreven literatuur.’

Op grond waarvan komt zo'n overtuiging tot stand? Komt het door de aandacht die schrijfsters in de media krijgen? Hun populariteit bij het lezerspubliek? Of hun verkoopcijfers? Van een gefundeerd oordeel kan in ieder geval geen sprake zijn, omdat er geen cijfers voor handen waren. Om die reden heb ik vorig jaar op verzoek van de Stichting IFB een inventarisatie gemaakt van de stand van zaken. Hoeveel aandacht wordt er in de dag- en weekbladen besteed aan het werk van schrijfsters, hoe wordt hun werk verkocht, hoe vaak krijgen zij prijzen en wat is hun aandeel in de literatuurgeschiedenis?

Het oordeel dat aandacht voor vrouwelijke auteurs niet achterblijft bij die voor mannelijke auteurs, wordt niet door het onderzoek bevestigd (zie ook Lust & Gratie, nr. 41). De kwantitatieve aandacht in de dag- en weekbladen blijkt in de loop der jaren sterk toegenomen. Het aandeel van schrijfsters in de produktie is 32% en het percentage van recensies over hun werk is gemiddeld 25%; een reële representatie dus. Dat lijkt mooi, maar daar staat tegenover dat het werk van schrijfsters over het algemeen niet door de hoofdredacteuren of ‘belangrijke’ critici besproken wordt en zowel de plaats als de omvang van de stukken steekt ongunstig af bij die van de mannelijke collega's. Schrijfsters halen hoge scores als het gaat om populariteit gemeten aan verkoopcijfers en de Publieksprijs. Dit staat in schril contrast met de waardering uitgedrukt door de ‘officiële’ literaire prijzen als de P.C. Hooftprijs, prijzen van de Jan Campertstichting en de Kunstprijzen van Amsterdam. Ook de aandacht voor schrijfsters in de literatuurgeschiedenis is te verwaarlozen. Hun

[p. 120]

namen worden nog wel eens genoemd, maar hun werk wordt weggeschreven.

Het rapport is op zichzelf genomen niet erg spannend: het staat bol van de cijfers, staatjes en opsommingen. Zo eenduidig als het cijfermateriaal, zo divers de reacties. De Groene Amsterdammer gebruikt het enthousiast als promotiemateriaal, Diny Schouten raakt erdoor geïrriteerd, Jessica Durlacher vindt de aandacht in de dag- en weekbladen ‘reden tot vreugde’, terwijl H. Brandt Corstius in NRC/Handelsblad van een ‘schandaal’ spreekt.

‘Wie op de hoogte wil blijven van vrou-wenliteratuur, moet zich abonneren op De Groene Amsterdammer’ [De Groene Amsterdammer, 12 januari 1994]. Met deze slogan uit de reclamemebranch zet Erika Mannink de toon voor haar bespreking. Ondanks dat het begrip ‘vrouwenliteratuur’ niet aan de orde is - het is zoals Diny Schouten zegt een ‘linguïstisch monstrum’ - is die zelfpromotie niet geheel onterecht. De Groene Amsterdammer besteedt inderdaad relatief veel aandacht aan het werk van vrouwelijke auteurs.

Naast De Groene Amsterdammer blijkt ook NRC/Handelsblad de schrijfsters relatief goed te volgen en deze krant ziet hierin eveneens aanleiding de cijfers onder de aandacht te brengen. Het is kennelijk belangrijk om bevestigd te krijgen dat je het ‘goed’ doet. Hugo Brandt Corstius zegt dat ook zonder omhaal: omdat in de NRC meer dan in andere bladen literaire artikelen door vrouwen worden geschreven ‘leest u er hier uitgebreid over’ [NRC/Handelsblad, 18 februari 1994]. Het aantal recensies over boeken van schrijfsters is in de NRC ‘keurig het gemiddelde’.

Brandt Corstius plaatst de uitkomsten van de inventarisatie in het kader van discriminatie. In de huidige situatie waarin de vrouw ‘voor een deel nog steeds’ wordt gediscrimineerd, moet verandering komen, zegt hij. Er is echter één gebied waar discriminatie moet blijven bestaan: de literatuur. De literatuur moet een vrijplaats blijven ‘zoals onze hersenen een vrijplaats horen te zijn’. Hij stelt dat in de literatuur de zogenaamd kansarmen in feite de kansrijken zijn, omdat zij degenen zijn die kunnen verrassen.

Dat een derde van de boeken van schrijfsters wordt besproken in een kwart van de recensies, is op zichzelf geen discriminerende praktijk, maar redeneert Brandt Corstius verder, gezien hun populariteit zouden schrijfsters ‘de helft van het aantal gerecenseerden moeten zijn, maar het is slechts 23%. Dat is het schandaal.’ Wie zegt dat? Het is onzin om populariteit als

[p. 121]

argument voor publiciteit te gebruiken. Al staat Youp van 't Hek een jaar lang boven in de top-tien, dan is dat nog geen reden om recensies over zijn boeken te schrijven. In feite wil Brandt Corstius ook helemaal niet naar een 50/50-representatie. Naar aanleiding van het geringe aantal literaire prijzen voor en boekenweekgeschenken door schrijfsters merkt hij op: ‘Het zou verlammend werken als we gelijkheid over de totale wereldgeschiedenis wilden nastreven.’ Hier gaat iets mis in de redenering. Geringe waardering en (getalsmatige) gelijkheid nastreven zijn twee onvergelijkbare zaken. Bovendien is het vreemd dat Brandt Corstius uitgerekend bij de prijzenverdeling niet van een schandaal spreekt. ‘Het zijn toch altijd de minderheden, de outsiders, de verachten, die voor de mooiste literatuur zorgen.’ Niet bekronen dus ter wille van de instandhouding van mooie literatuur?

De reactie van Diny Schouten komt niet voort uit publicitaire overwegingen van Vrij Nederland. Zij werd uitgenodigd voor een interview omdat zij in het verleden over de positie van literatuur van vrouwelijke auteurs heeft geschreven en er naar te verwachten valt een visie op heeft. Schouten was niet verrast door de uitkomsten, wel verveeld. Zij had zich ook aan het onderzoek geërgerd, ‘omdat er wéér in staat dat het literaire klimaat niet klopt’ - een conclusie waar zij het niet mee eens is, maar die zij niettemin óók zelf trekt. ‘Ik ben er niet van overtuigd dat de jury's van literaire prijzen expres niet naar vrouwen kijken.’ Zij vindt niet dat er ongeacht de samenstelling van de jury's, meer prijzen naar schrijfsters zouden moeten gaan. Evenmin vindt zij dat er - ondanks het geringe aantal vrouwen in jury's, het aantal prijzen dat aan schrijfsters wordt toegekend en hun aandeel in de literatuurgeschiedenis - veranderingsstrategieën nodig zijn. Dat is een opmerkelijke uitspraak omdat zij in 1985 nog haar verontwaardiging over het prijzencircus uitsprak. ‘Wat iemand mij eens zou moeten uitleggen, is waarom van alle onderscheidingen er zo weinig naar vrouwen zijn gegaan. Het kan niet alléén maar komen omdat ze met minder zijn, zouden ze echt slechter schrijven?’

Tussen 1985 en nu is er niks veranderd waardoor deze tegenspraak verklaard zou kunnen worden. Verderop in het gesprek blijkt dan ook dat Schouten tòch vindt dat er te weinig aandacht is voor het werk van schrijfsters en ‘natuurlijk’ wint zij zich er wel over op dat vrouwelijke auteurs verdwijnen in de literatuurgeschiedenis. ‘Maar’, voegt zij er gelijk aan toe, ‘dat ligt aan vrouwen zelf.’ Omdat vrouwen zich intellectueel niet genoeg profileren, zijn ze onvindbaar. Als er meer vrouwen in besturen, jury's en

[p. 122]

redacties plaats zouden nemen, dan verandert de situatie vanzelf. Dus toch een veranderingsstrategie? Nee, dat niet. Het punt is dat zij ‘te weinig intellectuele vrouwen [ziet] die zoveel ambitie en werklust hebben dat zij zich manifesteren’.

Hoewel Diny Schouten het expliciet ontkent, suggereert zij impliciet toch dat mannen over schrijvers schrijven en hun prijzen toekennen, en dat vrouwen dat voor schrijfsters zouden kunnen doen als ze zich meer in het voetlicht zouden plaatsen; deze inconsistentie in haar redenering heeft nu juist alles te maken met de door haar gepropageerde profilering. Als een vrouw zich profileert, of erger nog zich feministisch noemt, en zegt zich sterk te willen maken voor een verontachtzaamde groep, dan zegt Schouten: ‘pogingen om te bewijzen dat het werk van vrouwelijke schrijvers in heden en verleden niet erg serieus genomen werd, overtuigen mij niet voldoende: daarvoor zijn er te veel “erkende”, serieuze schrijverschappen van vrouwen om uitzonderingen op de antivrouwelijke regels te zijn.’ De inzet van vrouwelijke literatuurhistorici of -critici om te doen wat altijd is nagelaten, blijkt in de praktijk op verzet van haar kant te stuiten. Nee, die ambitieuze en werklustige vrouwen moeten ‘gewoon meedoen met de rest’. Uitgerekend dat kun je nauwelijks een ambitie noemen.

Liever niet strijdbaar lijkt ook het adagium van Jessica Durlacher te zijn. In haar bespreking over de discussie in Lust & Gratie nr. 41, [Vrij Nederland, 2 april 1994] zegt zij naar aanleiding van het eerste gespreksonderwerp, de receptie in dag- en weekbladen: ‘Reden tot vreugde, zou je denken, maar de aanwezige schrijfsters zijn geenszins onder de indruk. Het gesprek heeft vanaf de start een strijdbare en wat verongelijkte toon; de score is immers nog niet gelijk aan die van de mannen.’ Nee, juigen deden ze niet en onder de indruk waren ze al helemaal niet. Erica van Boven constateert zakelijk ‘als je puur naar de aantallen kijkt, dan is de aandacht reëel te noemen. Er is sprake van eerlijke aandacht.’ Daarmee is het onderwerp getalsrepresentatie van tafel verdwenen. De ‘verongelijkte toon’ is de verlezing van een matter-of-fact-constatering; ontevredenheid over ongelijke score is helemaal niet aan de orde. Naar aanleiding van Lidy van Marissings nuchtere conclusie [door Durlacher als ‘smalend’ opgevat] dat ‘toegenomen aandacht voor literatuur van vrouwen overeenkomt met het marktmechanisme’, roept Durlacher: ‘Maar, zou ik luid willen tegenwerpen: als het marktmechanisme die kant opgaat, wat al een opmerkelijke verandering is, dan kun je er donder op zeggen

[p. 123]

dat ook in het “instituut” dingen zullen verschuiven.’ Je kunt er donder op zeggen dat er door marktmechanisme of populariteit helemaal niks verandert anders was dat al lang gebeurd. Dat is wat Erica van Boven ook uiteenzet, maar Jessica Durlacher wìl niet lezen. Hoewel zij zegt het onderwerp ‘belangwekkend’ te vinden, komt zij niet verder dan een opsomming van uit hun verband gerukte citaten om per gesprekspunt op te merken ‘ook daarover is men ontevreden’.

Gelukkig maar. Is ontevredenheid met de stand van zaken in de literatuur niet dè motor achter elke vernieuwing. In ieder geval is één ding duidelijk naar voren gekomen: uit tevredenheid gewoon meedoen met de rest levert helemaal niks nieuw op.