Lust en Gratie. Jaargang 10

[p. 138]

X
• Clarice Lispector

Ik herinner mij waar en wanneer ik de roman Agua Viva voor het eerst las. Het was in de zomer van 1986 en ik bevond mij op een schaduwrijk terras van een buitenhuis aan de Wilde Kust van Spanje. Voor mij strekten zich grillig begroeide okerkleurige rotshellingen uit, met in de naaste omgeving nog een drietal huizen die net met hun oranje daken boven de pijnbomen uitblikten. Rechts van het terras een lange strakke rij cypressen waar de blauwe zeebaai beneden verleidelijk doorheen wenkte. Mijn vrienden lagen daar aan het strand; ik was alleen achtergebleven met een boek. Om mij heen stilte, diepe droge stilte en achter mij een donker koel huis dat slaapt als de bewoners er niet zijn. Zo nu en dan bolde een gordijn op en hoorde ik een verdwaalde vogel even fluiten.

Op die zomermiddag las ik de mooiste en meest intrigerende roman die ik ooit gelezen had. Toen ik rond vijf uur het boek dichtklapte, bleef ik roerloos zitten en had het gevoel mijn omgeving met nieuwe ogen te bezien. Binnen in mij hadden zich kleine aardschokken voorgedaan, maar de wereld buiten mij ademde rustig en ogenschijnlijk onaangetast voort. Alleen de val en de kleur van het licht waren veranderd. De tijd was voortgeschreden.

Clarice Lispector had mij met Agua Viva een wereld van geheimen en tegenstellingen binnengevoerd. Zij had stemmingen en sferen op mij overgebracht die mij tot dan toe onbekend waren geweest en waarvan ik het bestaan niet had vermoed. Ik wierp een nieuwe blik op het alledaagse. Verzoend was ik: op een vage manier verzoend met de wereld om mij heen en mijn bestaan.

De combinatie van de naar tijm geurende hellingen, de pijnbomen, de cipressen en het stille koele huis met een stem in een Braziliaanse roman die spreekt over vroege lauwe ochtenden in Rio de Janeiro, de ogen van een zwarte panter en muziek die uit naburige huizen waait, zal ik nooit vergeten.

Agua Viva is een lange brief van een naamloze vrouw aan haar geliefde van wie zij wil scheiden. Het was Lispectors zevende en tijdens haar leven laatst gepubliceerde roman waarin ze spreekt over de niet te overbruggen kloof tussen haar eigen innerlijke ervaringswereld en de wereld buiten haar. Zij

[p. 139]

kan zichzelf echter niet goed observeren, schrijft zij, zij is ‘het leven dat naar het leven kijkt’. Lispector schrijft poëtisch proza, met als belangrijkste thema het schrijven zelf. Agua Viva is naast de geboorte van een ik-figuur die de navelstreng met een geliefde ander doorknipt, de geboorte van een tekst. Karakterisering en verhaal ontbreken volkomen; beeld is het belangrijkst. Mede door poëtisch proza, de nadruk op het thema schrijven, de ‘monologue intérieur’ en het ontbreken van plot en karaktertekening kan Agua Viva modernistisch worden genoemd. Even makkelijk is het om juist deze roman als een voorloper van de ‘nouveau roman’ aan te wijzen: net als Nathalie Sarraute wil Clarice Lispector niet illustreren en geen enkel verhaal vertellen. Zij streeft naar abstractie in de literatuur en wil de zo goed als onmogelijk over te brengen regels die zich in de geest ontrollen aan de lezer meedelen, ‘daar waar droom gedachte wordt en een enkele lijn zich tot een heel bestaan vormt’ (uit het motto van Michel Seuphor). De vertelster wil dat haar tekst hetzelfde teweegbrengt als de muziek die niet te begrijpen is, Agua Viva zou niet gelezen moeten worden, maar bekeken zoals je vanuit een vliegtuig naar een ver landschap beneden je kijkt. Net als Sarraute wil Lispector zich een weg banen door dat ondoordringbare innerlijke gebied dat mannen en vrouwen gemeenschappelijk hebben, waar het maatschappelijke vertoon geen vat meer op heeft en waar klassen, categorieën en kaders hun geldigheid hebben verloren. Lispector schrijft: ‘Ik ben nog verder verwijderd van datgene wat zich achter de gedachte verschuilt. Genres doen mij niets meer.’ Agua Viva is het resultaat van de paradoxale daad van het schrijven over het onzegbare.

Taal is het middel om de twee ontologisch gescheiden werelden van innerlijk en uiterlijk met elkaar te verbinden. Met haar keuze voor het veelvuldig gebruik van de oxymoron, de stijlfiguur van de onoplosbare tegenstelling, waarin twee aan elkaar tegengestelde begrippen, zoals bijvoorbeeld leven en dood, naast elkaar geplaatst worden, demonstreert Lispector dat de taal grenzen stelt aan haar gebruikers. Bij die grens begint Agua Viva. De vertelster stamelt en wat zij zegt verhult zij in ontelbare paradoxen en oxymoronen, zodat eenduidigheid volstrekt illusoir is. Op deze manier werpt zij een vaak verrassend nieuw licht op uitgeholde begrippen en betekenissen. Zelfs het object stoel verandert in haar bijna magische blikveld in iets anders.

Een aantal onoplosbare tegenstellingen stromen als riviertjes samen in een raadselachtige formule die aan het einde van Agua Viva als een koplamp

[p. 140]

Een aantal onoplosbare tegenstellingen stromen als riviertjes samen in een raadselachtige formule die aan het einde van Agua Viva als een koplamp in de nacht opduikt: ‘X’.

Een nadere beschouwing van dit teken voor het onbekende, niet te ontcijferen geheim, waarin verschillende wegen elkaar letterlijk kruisen, maakt duidelijk dat de vertelster een uitzonderlijk geconcentreerd waarneemster is. De meditatieve blik is eigenlijk de centrale figuur in het boek. Het lange, aandachtige waarnemen maakt dat niets is wat het eerst leek en dat onverenigbare tegenstellingen zich kunnen manifesteren. Iets soortgelijks gebeurt in La passion selon G.H. waarin een vrouw op een zolderkamer uren achter elkaar naar een vermorzelde kakkerlak kijkt die zij in een ladenkastje ontdekte en die zij door een schrikachtige, onverhoedse beweging het springerige leven ontnam. In de kakkerlak verenigen zich schoonheid en lelijkheid, en via dit afstotende en tegelijkertijd aantrekkelijke dier kan de vertelster zich met haar armzalig bestaan verzoenen. In een katholiek ritueel dat verwijst naar het ter communie gaan, eet zij van de witte smakeloze substantie die het dode dier als een spoor heeft achtergelaten.

‘Ik moet mezelf onderbreken om te zeggen dat “X” is wat er in mij leeft. “X” daar baad ik in. Het is onzegbaar. Alles wat ik niet weet ligt besloten in “X”. De dood? De dood is “X”. Maar ook veel van het leven want het leven is onzegbaar. [...] Ik hoop dat je “X” beleeft om een soort sluimerende schepping te ervaren die via de aderen naar boven stroomt. “X” is noch goed nog kwaad. “X” is van alles onafhankelijk.’

In de formule ‘X’ probeert de vertelster het onzegbare en het onpersoonlijke te laten uitkristalliseren. Trillingen van een vioolsnaar klinken erin door, maar zonder melodie, ‘X’ ‘trilt geluidloos’. In ‘X’ ligt het mysterie van het bestaan besloten dat Lispector wil oproepen. Zij beschrijft de ogen van een zwarte panter waarin de vertelster staarde en die haar van binnen verblindden. Deze ervaring noemt zij ‘ongeruste “X”’ teken voor de onuitsprekelijk verwarrende verbintenis met een dier in een kooi. Het begrip bestrijkt een gebied van kunst en leven dat met behulp van beelden, stemmingen en oxymoronen wordt opgeroepen. Naast de oxymoronen ‘geluidloze trilling’, ‘figuratie van het onbenoembare’ of ‘geur zonder parfum’, roept Lispector de sfeer op van het dienstmeisje van de vertelster dat 's ochtens onder het strijken een klagend lied zingt dat haar intrigeert. Als zij vervolgens vraagt hoe het lied heet, zegt de vrouw dat het zomaar iets van haarzelf is en geen naam mag hebben, ‘het is van mijzelf, het is van nie-

[p. 141]

gen zich al begint af te tekenen. Clarice Lispector had kanker toen zij aan Agua Viva werkte en zij laat de vertelster zeggen dat zij ongeneeslijk ziek is. ‘Sterven moet een geluidloze innerlijke explosie zijn. Het lichaam verdraagt het niet meer om lichaam te zijn. En als sterven nu eens de smaak heeft van voedsel wanneer je uitgehongerd bent? En als sterven nu eens genot is, egoïstisch genot?’

De brief is een afscheid, niet alleen van een geliefde, maar ook van het leven. De schrijfster verkent de voorportalen van de dood en bejubelt tegelijkertijd het leven, zij schept zichzelf in taal waarbij zij zich tot een ander richt, maar wil niet gelezen worden. Haar blik richt zich op het verborgene in gesloten kasten, kamers waar nooit iemand meer een voet zet, of een muur waar het water van afdrupt en waar de zon nooit komt. De mystiek geladen sfeer die zij in deze stemmingen oproept, doet denken aan films van Tarkovski, met name een passage uit ‘De Spiegel’ waarin de hoofdpersoon een spiegelkast van binnen bekijkt.

Lispector heeft de ‘X’ omhelst om te ontsnappen aan talige conventies. Zij wil de afspraken die we hebben gemaakt om de ons omringende wereld te benoemen, schenden omdat ‘de werkelijkheid geen synoniem heeft’. Het levende stromende ongrijpbare water van Agua Viva waarvan ‘X’ een miniem onderdeeltje is, is haar antwoord op de taal die in gebreke blijft om innerlijke sensaties te benoemen, op de twijfelachtige ‘condition humaine’ waarbij de mens weet dat zij zal sterven en zich al te bewust is van haar leven, en op een goddelijke macht die veel te groot is voor haar en die geen soelaas biedt. Naast het schrijven rest haar nog een antwoord op het menselijk tekort: vreugde. ‘Ik ga niet dood, hoor je dat, God? Ik heb de moed niet, hoor je me? Dood mij niet, hoor je me? Want het is schandelijk om geboren te worden om op een onbekende plaats en tijd te sterven. Ik word heel vrolijk, hoor je me? Als antwoord, als belediging. Ik garandeer een ding: wij zijn niet schuldig. En ik voel een behoefte om iets te begrijpen zolang ik nog leef, hoor je? want daarna zal het te laat zijn.’

Désirée Schyns