Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2007-2008

[p. 206]

Henriette Roland Holst-prijs 2008
Advies van de commissie van voordracht

Met clichés over dat zij lang en vaak heeft vergaderd en het moeilijk had, wil de Commissie u niet lastigvallen, maar zij wil u wel kort laten weten waar de moeilijkheden lagen. Zij heeft veel gesproken over de beide criteria die het betreffende reglement stelt voor het verlenen van de naar Henriette Roland Holst vernoemde prijs. Deze prijs is bestemd voor ‘een in druk verschenen en in de Nederlandse taal geschreven werk van proza, poëzie of toneel, dat zowel uitmunt door sociale bewogenheid als door literair niveau’. Wat is sociaal bewogen? En wat is literair niveau?

Sociaal bewogen kan een thematiek betreffen dicht bij huis of ver van ons bed. Het kan over huiselijke problemen gaan, over de gevolgen van ziekte of armoede. Over zaken die verder in het verleden liggen, bijvoorbeeld de nasleep van de Tweede Wereldoorlog. Of verder over de grenzen, over de wereld buiten de landsgrenzen. Uit de omgang van de schrijver met het onderwerp - en met de mensen die dat onderwerp vertegenwoordigen - moet blijken dat het thema de schrijver aan het hart gaat én dat de schrijver de lezer bij het onderwerp weet te betrekken.

Nog stekeliger dan sociaal bewogen bleek het criterium van het literaire niveau. Dat betekent op zijn minst dat je bij het lezen niet struikelt over onhandige zinnen, vergissingen of overbodige beelden. De jury vond het ook niet mooi als een schrijver steeds dezelfde toon of hetzelfde ritme gebruikt, of probeert effect te bereiken door hamerslagen. Literaire stijl is een middel tot uitdrukking van sociale bewogenheid. Het is een literaire kwaliteit als een schrijver in staat is een eenheid van stijl en onderwerp tot stand te brengen.

Met overwegingen als deze had de jury natuurlijk geen sluitende omschrijving van het soort boeken dat concreet voor de prijs in aanmerking zou komen. De juryleden hebben ieder een aantal boeken voorgesteld, elkaars voorstellen gelezen, erover gepraat, en zijn na veel wikken en wegen tot een voorstel gekomen.

Wat is meer ideaal dan een kandidaat die zowel essayist als dichter is? Het spreekt niet vanzelf dat beide kwaliteiten in elk werk tot uitdrukking komen, maar een dichter in hart en nieren kan niet anders dan literair zijn in een essay. De ideale kandidaat is een literaire essayist.

De door de jury uitverkoren schrijver wordt al lange tijd gefascineerd

[p. 207]

door Oost-Europa. Tot bijna twintig jaar geleden zat daar een lange en nagenoeg ondoordringbare muur omheen en leek ‘het Oostblok’ ver weg. Sinds een aantal jaren is het ijzeren gordijn verdwenen en is dat ‘werelddeel’ in zekere zin dichterbij gekomen. Sterker nog, de bewoners kunnen nu grotendeels bij ons vrij in- en uitreizen.

Schrijven over dat gebied achter dat voormalige gordijn is dus schrijven over nabije zaken. Voor zover het nog niet dichtbij en vertrouwd is, is het nuttig, zo niet noodzakelijk over Oost-Europa te schrijven en het op die manier dichtbij te bréngen. Want het zijn onze buren in de wijk, bij wie lange tijd een dicht gordijn voor de ramen hing. Hún toekomst is nu ónze toekomst geworden. Wat veraf leek, blijkt zeer nabij te zijn.

De schrijver die ons hart raakte heeft zijn sporen verdiend, zowel door sociale bewogenheid als literaire kwaliteit. Hij promoveerde in de Slavische talen en Oost-Europakunde, werkte als journalist, regisseur, acteur, vertaler, docent en radiomaker. Hij publiceerde achtereenvolgens een roman, een dichtbundel, een verhalenbundel en in 2001 weer een dichtbundel, De moed om te falen. Toen verlegde hij zijn koers naar Oost-Europa. Wat volgde was een fascinerend boek over een reis door Polen, dat in 2004 verscheen: Alle dromen van de wereld. Dat was het jaar waarin o.a. Polen de oude gordijngrens overstak. Hij vertaalde een groot dichter uit datzelfde land (Czesław Miłosz), en in 2006 kwam er een prachtig verslag uit van een reis langs dat voormalige grensgordijn: De grensganger (Meulenhoff/Manteau). De colonneweg die hij als zijn leidraad nam, is nu nauwelijks meer te vinden. (Vorig jaar verlegde de auteur overigens opnieuw zijn koers, naar een andere fascinatie, naar Midden-Amerika, met de roman Noem het middernacht, waarin opnieuw een gordijngrens verschijnt: die tussen de Verenigde Staten en Mexico.)

We hebben het hier natuurlijk over Johan de Boose. Hij sloeg met zijn boek De grensganger door middel van taal gaten in die voormalige gordijngrens. Hij probeerde die grens als het ware opnieuw zichtbaar te maken en zo de grenzen in onze hoofden op te ruimen.

In De grensganger is het Johan de Boose die reist en schrijft, maar het is de grens die de hoofdpersoon is. De Boose verbergt zijn sympathieën en afkeer niet, maar is blijkbaar in staat zijn gesprekspartners zoveel ruimte te geven dat ze ook minder gewenste dingen vertellen. Zo schildert hij zorgvuldig het portret van voormalig grensbewaker Magnus, die zich niet schaamt voor de liefde waarmee de grens in het oog werd gehouden, of van de verbitterde eigenaar van hotel ‘het Duitse Huis’, die terugver-

[p. 208]

langt naar het oude Oost-Duitsland. De Boose kiest goede gesprekspartners en brengt hun geschiedenis tot leven aan de hand van veelzeggende anekdotes. Zo laat hij zien hoe het verleden door de veranderingen heen aanwezig bleef. In het midden van de Oost-Duitse driekleur, schrijft hij, stond het winkelhaakmotief. Dat betekende, dat ‘er bij de Wende overal vlaggen met gaten te zien waren.’ Een zin als ‘in de plooien van de tijd blijven altijd resten van een eerdere tijd hangen’ getuigt van een levendig, goed én beeldend taalgebruik.

De Boose liet zich op zijn reis leiden door de boeken in zijn bagage en vervlocht de citaten daaruit op organische wijze met zijn eigen tekst. Hij verliest zich niet in sfeerbeschrijvingen zonder zin; de sfeertekeningen die hij geeft dragen bij aan het beeld van het leven langs het voormalige ‘IJzeren gordijn’. De grensganger is met durf geformuleerd, literair, inhoudelijk interessant en boeiend. Poëzie, precisie en betrokkenheid gaan in De grensganger voorbeeldig samen.

Op grond van al deze overwegingen en indrukken stelt de Commissie van advies eensgezind en met overtuiging voor om Johan de Boose de Henriette Roland Holst-prijs 2008 toe te kennen voor zijn boek De grensganger.

Niels Bokhove (voorzitter)

Evelien Gans

Clara Strijbosch

Het bestuur van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde heeft besloten, overeenkomstig het advies van de Commissie van voordracht, de Henriette Roland Holst-prijs 2008 toe te kennen aan Johan de Boose voor zijn boek De grensganger, Meulenhoff/Manteau, Amsterdam, 2006.