De Gids. Jaargang 158

[p. 109]

Klaus Siegel
De avontuurlijke binnenwereld achter het oersaaie bestaan

Je kunt de auteur Dittberner geen groter onrecht aandoen - en je eigen lezersintellect niet ergerlijker beledigen - dan door het hierna volgende verhaal te lezen als een aardige en vermakelijke anekdote. Twee gekke mannetjes hebben het over een gek oud vrouwtje. Een lang uitgevallen Carmiggeltse Kronkel in een dialoogvorm zoals we die van Stan Laurel en Oliver Hardy kennen. De dom ogende slimmerik geeft aan en de slim ogende dommerik begrijpt niet waarover het eigenlijk gaat.

Als je in de computer met Nederlandse bibliotheekbestanden de naam Dittberner intikt, ontdek je dat het de redacteuren van de Nederlandse uitgeverijen niet gelukt is over hun eigen speurneus heen te springen. En toch hebben sinds de destijds dertigjarige Hugo Dittberner twintig jaar geleden met zijn min of meer autobiografische Das Internat. Papiere vom Kaffeetisch debuteerde, een groot aantal romans, verhalenbundels en vooral poëziebundels het licht gezien en valt er in Duitsland een groeiende schare bewonderaars rond zijn werk te constateren. Je hoeft niet lang te gissen wie de liefhebbers van zijn subtiele proza en poëzie zijn: een hele generatie intellectuelen die zich tot hun schaamte na de veelbelovende, een nieuwe tijd, nieuwe moraal en nieuwe Europeaan aankondigende jaren zestig in hun schuimrubbergestoffeerde fauteuils hebben geëtableerd. Men voorziet door het lezen van Dittberner in zijn behoefte om om de oren te worden geslagen door een leeftijdgenoot die nog niet met een buikje in de kussens is weggezakt.

De enige mij bekende echo in Nederland is een tweetalige privéuitgave door de vertaler van Dittberners dichtbundel Passierscheine uit 1973, en dat terwijl er in Nederland toch heel wat dames en heren in mantel- en krijtstreeppak met weemoed terugdenken aan hun uniseks paardestaart van die tijd, en zich afvragen of er dan niets meer is om (eventueel subtiel en in het geheim) tegenaan te schoppen. Dat kan de indruk wekken dat Dittberner een sociale hervormer of wereldverbeteraar zou zijn. Niets is onjuister. Zijn werk heeft geen

[p. 110]

ideologisch uitgangspunt, alleen maar een boodschap: kijk eens goed om je heen. Hij signaleert alleen en ziet het niet als zijn opgave van schrijfkunstenaar te bewerkstelligen dat zijn lezers dan gaan handelen. Een aanzet tot denken is voor hem genoeg.

Zijn prozadebuut in 1974 deed de Duitse kritiek onmiddellijk de oren spitsen. Dit was een nieuwe toon: de taal van alledag, vastgelegd met de precisie van een bandrecorder. Het betrof weliswaar een oud onderwerp: de liefde, en die gold halverwege de jaren zeventig als passé, of de schrijver moest allerlei aberraties vlezig over zijn manuscript uitsmeren. Nu durfde iemand over romantische rechttoe-rechtaan-liefde te schrijven, niet omdat hij een prude pen hanteerde - de zinnelijkheid fonkelde uit zijn boek -, maar kennelijk omdat hij in dat godgeklaagd verouderde verschijnsel geloofde. Liefde en zinnelijkheid zijn, naast niet-sentimentele weemoed, centrale thema's van Dittberner gebleven. Ook in het hierna volgende verhaal valt een knipoog naar de Liebestod niet over het hoofd te zien.

In het debuut viel ook meteen de vorm op. Het autobiografische relaas vormde de ene handelingsdraad en het moeizaam noteren daarvan door een auteur (de Papiere vom Kaffeetisch) de andere. In het laatste hoofdstuk vallen ze samen: de dertigjarige ex-internaatbewoner weet eindelijk wat hij wil worden, en hij is het als het ware ongemerkt geworden: schrijver. Bij Dittberner is de transparante constructie het waarmerk van zijn meesterschap geworden. Geen moeizaam geworstel met vertelniveaus of gekunsteld gegoochel met de tijd. Let er eens op hoe organisch de jaren vijftig in Vallen in het heden zijn geïntegreerd. Constructie, idee, inhoud en toon harmoniëren bij Dittberner overtuigender dan bij de meeste van zijn tijdgenoten. En zoals niet alleen ik heb geconstateerd: er valt wat dat betreft een doorgaande en (wat een genoegen is) opgaande lijn te constateren. Steeds sterker worden zijn openingen, die de lezer onmiddellijk het verhaal in sleuren. Steeds rijker zijn narratieve mogelijkheden, die variëren van de traditionele aanpak uit het perspectief van de babbelende alwetende verteller, de in medias res-aanpak en de Duitse variant van de stream of consciousness, het Gedankenreferat, tot - zoals in Vallen - een klassieke maar o zo frisse dialoog. Ook Dittberners vermogen zijn publiek emotioneel of juister uitgedrukt ‘lichamelijk’ bij de protagonisten te betrekken groeit bij iedere nieuwe publikatie. Dat is een des te grotere kunst omdat de lezer zich veelal niet met de hoofdfiguren kan identificeren tenzij hijzelf zich toevallig juist in een scharnierpunt van zijn leven bevindt. Dittberner gaat overigens niet altijd uit van mensen. Hij kan ook voorwerpen als het ware ontbloten door er voor de afwisseling eens echt op te letten, ze niet met de blik

[p. 111]

op te nemen, waarmee we er in feite ziende blind dagelijks naar kijken. Wat dit betreft doet hij natuurlijk aan Henk Hofland denken. In het titelverhaal van Wie man Provinzen erobert (1986) staat er ineens een dikke dure Mercedes met een stadsnummerbord voor een huisdeur in een dromerig provincieplaatsje. Niemand komt de auto ophalen... hoe zal het aflopen? Meestal in zijn werk niet zo goed. Bij nader inzien vertoont het lot van de mensen die zijn proza bevolken grote gelijkenis met de figuren die we uit de klassieke oudheid kennen. Alleen wordt hun fatum niet bepaald door de goden maar door de geest van onverschilligheid in de laatste drie decennia van onze eeuw, die hij als een ijzig meer onder het dunne oppervlak van het alledaagse voor zijn figuren en voor ons op de loer laat liggen.