De Gids. Jaargang 158

Ton Lemaire
Het recht op stilte

Het is tegenwoordig geen genoegen om met scherpe oren te zijn uitgerust. Zeker in een land als Nederland is stilte schaars geworden, net als schone lucht en schoon water. Het is bijna nergens stil meer. In de Randstad al helemaal niet, maar ook in minder bevolkte delen van het noorden en oosten van het land is er geen plek meer te vinden waar je niet - als is het maar in de verte - auto's en autowegen hoort, tractoren en oogstmachines, kettingzagen en motorgrasmaaiers, bromfietsen en uiteraard de alomtegenwoordige vliegtuigen. Wat is de wereld luidruchtig geworden! Ik stel me voor dat een onsterfelijk waarnemer, die de aarde al millennia heeft geobserveerd - een godheid dus - moet zijn opgeschrokken door de steeds aanzwellende stroom van heidense herrie die de groene planeet sinds de industriële en technologische revolutie is gaan uitbraken.

Natuurlijk, er is door mensen altijd een bepaalde hoeveelheid lawaai voortgebracht. Maar in de loop van de geschiedenis zijn de steden steeds groter en de mensen steeds talrijker en drukker geworden. Bovendien is er in de produktie van lawaai een kwalitatieve sprong gemaakt door de uitvinding van de (ontploffings)motor en later de straalmotor. Sindsdien weergalmt de wereld van de harde en bitse geluiden van motoren en apparaten, die meer en meer de geluiden van de natuur - van wind, water, vogels - en van de menselijke stem overheersen.

Inmiddels lijken veel mensen aan de rumoerige wereld om hen heen te zijn gewend. Hun oren hebben zich ingesteld op het permanente gedruis van een in hoge mate verstedelijkte en gemechaniseerde samenleving. Een nieuwe generatie die in zo'n wereld wordt geboren, weet niet beter of dit rumoer is normaal. Buiten het geraas van het verkeer worden eventuele stiltes onmiddellijk opgevuld door het muzikaal behang van de warenhuizen, de opgewekte consumptiemuziek uit de luidsprekers in de binnenstad, de nooit ophoudende radio's en tv's in café's en restaurants enzovoort. Als we het dan nog te stil vinden, kunnen we altijd nog naar onze walkman grijpen of gewoon een plaatje opzetten. Maar wanneer je je die gewenning nog niet eigen hebt gemaakt, voel je je door het onophoudelijke kabaal en gedruis om je heen geterroriseerd. Ik stel me de hel dan ook voor als een buitengewoon luidruchtige plek: een concentratie van de ergste geluiden van deze wereld, zoals een van dichtbij optrekkende crossmotor, een laagvliegende straaljager en daverende popmuziek. Ik denk dat ik in korte tijd gek zou worden.

Geluidsoverlast is in het algemeen een onderschat probleem. Weliswaar bestaat er een Wet Geluidhinder, maar in de praktijk blijken problemen rond geluidsoverlast toch geen hoge prioriteit te genieten. Hoewel uit onderzoek is gebleken dat kinderen en de nodige volwassenen slaapstoornissen hebben tengevolge van verkeersdrukte, irritaties en schrikreacties vertonen bij (laagvliegende) straaljagers en dat zelfs één op de tien mensen zich geteisterd voelt door geluidsoverlast, kun je niet zeggen dat er een beleid wordt gevoerd dat het probleem bij de wortel aanpakt. Wel worden, zoals meestal, symptomen bestreden: in huizen worden dubbele ramen ingezet en er worden geluidwerende muren opgetrokken bij woonwijken die dicht bij een autoweg zijn gelegen. Maar dat neemt niet weg dat de werkelijke oorzaken van geluidsproduktie blijven bestaan en zelfs toenemen. Want er zullen de komende jaren alleen maar méér auto's en wegen bij komen en het

[p. 107]

luchtvervoer wordt steeds intensiever. Een bestrijding van geluidshinder aan de basis zou een nogal diepgaande verandering van de huidige maatschappij vereisen.

Het zou een veel radicalere ingreep vragen dan bijvoorbeeld de poging om het roken terug te dringen. Sinds een aantal jaren worden er succesvolle pogingen gedaan om het roken in openbare ruimten te verbieden. Tot voor kort was het rijk van de rokers nagenoeg onaangetast. Ongestraft hebben ze met hun dampen generaties niet-rokers het leven kunnen verpesten. Maar die vanzelfsprekendheid van het recht op roken, ook in openbare ruimten, dateert pas vanaf ongeveer het begin van de eeuw. Daarvóór moesten rokende heren zich in rookkamers terugtrekken en zelfs aparte kleding (de smoking) dragen om met hun stank de anderen (dames) niet te hinderen. Maar sindsdien is het aantal rokers enorm uitgebreid en is het roken gedemocratiseerd; de rokers zijn letterlijk de atmosfeer gaan beheersen, met de niet-rokers als lijdzame minderheid. Maar vrij onverwacht is, vanuit de Verenigde Staten, een beweging in tegengestelde richting op gang gekomen en zijn de niet-rokers de schone lucht terug gaan eisen waarvan de rokers hen zo lang hadden beroofd. Het gevolg is dat de rokers, enigszins teruggedrongen naar vroegere posities, zich al een zielige minderheid gaan voelen; het is moeilijk om afstand te doen van zich eenmaal toegeëigende rechten.

Je kunt je trouwens afvragen wat de oorzaak is van die plotselinge inzet voor rookvrije ruimtes. Heeft het iets te maken met onze obsessie met gezondheid? Met de bescherming van de belangen van het individu, met inbegrip van zijn behoefte aan schone lucht? Maar het is in ieder geval merkwaardig dat dezelfde maatschappij die het roken terugdringt volop doorgaat met lucht, water en aarde te vervuilen en te vergiftigen door het produktieproces en het verkeer. Het realiseren van rookvrije ruimten is haalbaar zonder dat onze produktiewijze of maatschappelijke structuren ook maar enigermate hoeven te worden veranderd.

Om het recht op stilte veilig te stellen zou de gemotoriseerde en gemechaniseerde maatschappij veel grondiger moeten veranderen. Dat recht zou ook ingaan tegen de geest van die maatschappij. Immers, de meeste mensen vrezen de stilte; zij zijn zozeer ingesteld op het lawaai om hen heen dat ze zich niet op hun gemak voelen wanneer ze in een stille omgeving belanden. Ze zijn gewend te leven in een door en door vermenselijkt milieu, waarin alle geluiden door mensen en door menselijke middelen en machines worden veroorzaakt. De stad is bij uitstek zo'n vermenselijkte ruimte. Natuur en wildernis zijn daarvan de tegenpool; vandaar dat ze door diegenen die nog niet zijn verdoofd door mechanische geluiden worden ervaren als een ruimte die een heilzame en helende stilte uitstraalt. Dat wil natuurlijk niet zeggen dat alle geluid er ontbreekt. Er is de wind door de bomen, de roep van vogels, het stromende water, het tikken van de regen en soms het geweld van storm en onweer. Maar er ligt een wereld van verschil tussen deze natuurlijke en de motorische en industriële geluiden. Voor zover er in aangeharkt Nederland nog natuurterreinen resten, kunnen het weldadige oases van stilte zijn binnen een lawaaierige wereld, mits er zich geen autoweg in de nabijheid bevindt of er vliegtuigen overkomen.

Totnogtoe heb ik gesuggereerd dat stilte gelijkstaat aan het ontbreken van hinderlijke geluiden, eigenlijk iets negatiefs dus. Maar ik wil erop wijzen dat echte stilte zeker méér is dan alleen maar de afwezigheid van kabaal, zoals vrijheid ook meer is dan het ontbreken van dwang. Zoals werkelijke vrijheid zelfbepaling is, zo ook is echte stilte zoiets als de volle aanwezigheid van de dingen bij zichzelf en bij de mens. Het wegvallen van overbodige geluiden biedt aan de ziel gelegenheid om zich open te stellen voor de wereld in haar volheid, om te luisteren naar de dieren, de planten en zelfs de dingen. ‘Als de ziele luistert spreekt het al een taal dat leeft, 't lijzigste gefluister ook en taal en teken heeft,’ dicht Gezelle ergens.

Luisteren: dat is de beslissende activiteit, die

[p. 108]

tegelijk passiviteit is, namelijk ontvankelijkheid voor de wereld in haar eigenheid en dus in haar anders-zijn, in haar vreemdheid voor ons. Luisteren betekent een houding en instelling aannemen waarvoor onze luidruchtige wereld al te weinig gelegenheid biedt. Het is immers te passief, te afwachtend, te nutteloos voor een samenleving die door nut, actie en de wil tot beheersing wordt voortgedreven.

Niettemin is het van levensbelang dat de mens in staat blijft te luisteren naar het andere van hemzelf: naar de natuur, de kosmos, de grote stroom van het leven waarvan we zelf deel zijn. Niets is eentoniger en op den duur sterieler dan een wereld waarop mensen volledig hun stempel hebben gedrukt, waarin alles naar de menselijke soort verwijst en de mens dus alleen nog zichzelf ziet en hoort. Wanneer we bereid zijn om te luisteren, dus als we innerlijk stil worden, kan de stilte tot ons gaan spreken en ons dichter bij de kern van zowel onszelf als van de werkelijkheid brengen. Alle grote godsdiensten hebben dit beseft en een plaats voor de stilte ingeruimd. Maar ook de poëzie komt voort uit en voedt zich met de stilte. De dichter wacht luisterend op het juiste woord en om de woorden en zinnen van het gedicht heen hangt steeds de stilte.

Deze ervaring van de stilte, niet als het ontbreken van geluiden, maar als het vernemen van de grondtoon van de wereld en van onszelf, kan een gevoel van geluk geven. Het gevoel namelijk dat ons kleine ik is opgenomen in de immense en geduldige stroom van het leven. Dit geluk van de stilte is in een luidruchtige wereld als de onze moeilijk te vinden. Onze tijd brengt niet alleen vele soorten van storende geluiden voort, maar belemmert ook de grondhouding van het luisteren: hij overstemt de grondtoon van de wereld door het nadrukkelijke ritme van zijn arbeid en zijn obsessie met vooruitgang. Zelfs als er een uitwendige stilte zou optreden, is de innerlijke stilte nog vaak ver te zoeken. Behalve de zorgen van alle dag zijn er immers zoveel vormen van afleiding, amusement en verstrooiing om ons heen dat concentratie en innerlijke verstilling moeilijk te bereiken zijn. Opkomen voor het recht op stilte, in de zin van het terugdringen van hinderlijke geluiden en het bestrijden van geluidsoverlast, blijkt al moeilijk genoeg. Het toekomen aan de mogelijkheid tot echte stilte druist helemáál in tegen de geest van onze maatschappij. Het zou een revolutie van de stilte vereisen.