De Gids. Jaargang 149

[p. 762]

H.B.G. Casimir
Woord vooraf bij Het psychofysische probleem

In 1907 publiceerde de grote Nederlandse natuurkundige H.A. Lorentz in dit tijdschrift (De Gids, 71, 11, 303, 1907) de tekst van een voordracht over ‘Het licht en de bouw der materie’. Hij besloot met de volgende opmerkingen:

‘Iets anders dat overweging verdient is de rijke, alle beschrijving te boven gaande organisatie der materie. In een kubieken centimeter der ons omringende lucht liggen zoveel moleculen, dat hun aantal met een twintigtal cijfers zou moeten worden geschreven. Terwijl zij zich rusteloos door elkaar bewegen, telkens en telkens weer tegen elkaar botsende, worden hunne electronen door de tallooze elkaar doorkruisende licht- en warmtestralen in beweging gebracht en zenden zij op hunnen beurt naar alle zijden hunne golven uit. Niet minder ingewikkeld, allicht nog wat meer ingewikkeld zou het beeld zijn, dat een milligram van een eiwitstof ons te zien zou geven, en zoo wordt het, ik wil niet zeggen begrijpelijk maar iets minder wonderbaarlijk, dat uiterst kleine hoeveelheden materie de dragers kunnen zijn van eene tot in fijne bijzonderheden gaande erfelijkheid.

Ook wanneer wij het wagen, onze gedachten te laten gaan over den samenhang tusschen de stoffelijke en de geestelijke verschijnselen, houden wij de fijne organisatie der materie in het oog. Het is ver van mij, geestelijke werkingen tot processen in de materie te willen terugbrengen; het ongelijksoortige kan men niet uit elkaar afleiden. Maar wel kan men de opvatting voorstaan, dat aan elken toestand en elke werkzaamheid van onzen geest een bepaalde gesteldheid en een bepaalde verandering der hersenen beantwoordt. Zal zulk een korrespondentie tot in de kleinste bijzonderheden toe bestaan, dan moet - dit is duidelijk - het aantal elementen waaruit de hersensubstantie is opgebouwd ontzettend groot zijn. Hoe groot het moet zijn, kunnen wij niet zeggen, maar wanneer wij weten dat een milligram materie een aantal atomen bevat, veel groter dan het gezamenlijke aantal letters in alle boeken der Leidse Universiteitsbibliotheek, en aan de rijkdom van gedachten denken, die in de rangschikking dier letters ligt opgesloten, dan gevoelen wij eenigszins dat werkelijk de materieele veranderingen in de hersenen genoeg verscheidenheid kunnen bieden om de afspiegeling te zijn van een hooge en ingewikkelde geesteswerkzaamheid.

Maar ik zou gevaar lopen, de grenzen der physica te overschrijden, wat niet in mijn bedoeling ligt, en door u niet kan worden gewenscht. De natuurkundige, en dit geldt voor ons allen, moet er zich toe beperken, op zijne wijze in het boek der wereld te lezen. Zonder zich te laten terneerdrukken door het besef, dat de diepe zin hem verborgen blijft, gevoelt hij zich in zijne pogingen gesterkt door de overtuiging dat zich binnen de grenzen van het bereikbare, naarmate hij verder gaat, uitgestrekte en onverwachte vergezichten voor hem zullen openen.’

Sinds Lorentz dit schreef, is zowel onze kennis van atomen en moleculen, van hun bouw en van de wetten die hun gedrag beheersen enorm uitgebreid en verdiept. Hetzelfde geldt voor onze kennis van de erfelijkheid en van de

[p. 763]

bouw en de functie van de hersenen. Het is wonderbaarlijk en getuigt van grote visie dat de opmerkingen van Lorentz desalniettemin nog steeds actueel zijn en kunnen dienen als inleiding voor het hierna volgende artikel. Wat de erfelijkheid betreft; we weten vandaag vrij nauwkeurig op welke wijze de erfelijke eigenschappen zijn vastgelegd in moleculaire structuren. En wat de hersenfunctie betreft, zullen de meeste beoefenaren der natuurwetenschappen het met Lorentz eens zijn wanneer hij zegt (we herhalen): ‘(...) wel kan men voorstaan dat aan elken toestand en elke werkzaamheid van onze geest een bepaalde gesteldheid en een bepaalde verandering der hersenen beantwoordt.’ Deze gedachte ligt ook aan het werk van Greidanus ten grondslag. Velen van ons zullen echter niet berusten in de beperking die Lorentz zichzelf oplegt en wél trachten deze correspondentie van geest en lichaam nader te onderzoeken.

Daarbij kan men dan nog twee hoofdrichtingen onderscheiden. De ene richting doet precies datgene wat Lorentz met nadruk van de hand wijst. Haar aanhangers zijn er van overtuigd dat onze geestelijke activiteit en ons bewustzijn uiteindelijk zullen worden herleid tot fysische en chemische processen. De verbluffende resultaten van de moleculaire biologie schijnen vooralsnog deze opvatting te ondersteunen. ‘De materie begint zichzelf te begrijpen,’ schreef Victor Weisskopf aan het eind van een populair boekje. Aanhangers van de tweede richting betogen daarentegen dat onze bewustzijnsgewaarwording zo duidelijk een geheel eigen karakter heeft, dat het onaannemelijk is dat men deze ooit zou kunnen terugbrengen tot de natuurkunde zoals we die - op grond van onze geestelijke activiteit - kennen. Intuïtief deel ik deze gevoelens, maar er hoort moed toe een poging te ondernemen ze een rationele basis te geven: men zal vele uiterst deskundige tegenstanders op zijn weg vinden en bovendien zal een fysicus door neurofysiologen als dilettant worden beschouwd - en vice versa. Dr. Greidanus, van opleiding theoretisch natuurkundige, van beroep jarenlang succesvol vliegtuigbouwer, heeft deze moed opgebracht en heeft naar mijn mening een zeer belangwekkende bijdrage tot de discussie gegeven.

Het zou geen zin hebben als ik zou proberen zijn denkbeelden op mijn manier samen te vatten, maar misschien kunnen de volgende opmerkingen de lezer enigszins op weg helpen. Volgens de opvatting van Greidanus schept de menselijke geest een zekere mate van orde in de talloze processen op atomair niveau die zich in de hersenen afspelen en die volgens de quantummechanica alleen door het toeval worden beheerst. Bekend is Einsteins verzuchting: ‘Ik kan niet aannemen dat onze lieve Heer dobbelt.’ Daarbij aansluitend zou men kunnen zeggen: volgens Greidanus wordt in het menselijk brein niet gedobbeld, of liever, er wordt veel minder gedobbeld dan voor een levenloos fysisch systeem het geval zou zijn. Als natuurkundige kan ik tegen een dergelijke opvatting geen bezwaar maken. Anderen zullen moeten beoordelen in hoeverre ze strookt met wat over hersenprocessen bekend is.

En hiermee geef ik het woord aan Greidanus.