De Gids. Jaargang 149

Dorie Nielen
Leonid Borodin

Het is opvallend hoe stil het is geworden in de hoek van de dissidente schrijvers in de Sovjetunie. In de jaren zestig en zeventig stonden zij volop in de westerse publiciteit: Sinjavski en Daniel, Solzjenitsyn en Andrej Amalrik, om er maar eens een paar te noemen. Hun werken circuleerden in de samizdat en werden in het Westen uitgegeven.

Nu, in de jaren tachtig, horen we niet zo veel meer van niet-officiële schrijvers die in de Sovjetunie wonen. Het is heel goed mogelijk dat er daar ergens in een bureaula meesterwerken op ons liggen te wachten die nu nog niet gepubliceerd kunnen worden. De romans van Boelgakov en Platonov hebben tenslotte ook jarenlang verborgen gelegen.

Dat het wat stil is geworden is niet zo verwonderlijk; veel getalenteerde schrijvers emigreerden uit de Sovjetunie naar het Westen, al dan niet gedwongen. Verder lijkt het erop dat de autoriteiten het geduld met dissidenten verloren hebben. Tegen andersdenkenden wordt harder opgetreden, en dit geldt zeker voor Leonid Borodin. In mei 1982 werd de nu achtenveertigjarige schrijver voor de tweede maal aangeklaagd, nu op beschuldiging van ‘het opzettelijk verspreiden van leugenachtige verzinsels’ en ‘het voeren van anti-Sovjetpropaganda en agitatie’. Het vonnis werd een jaar later uitgesproken: tien jaar kamp streng regime en vijf jaar verbanning.

Leonid Ivanovitsj Borodin werd in 1938 in Irkoetsk geboren. Zijn ouders waren allebei docent. Na de middelbare school ging Borodin aan de universiteit van Irkoetsk studeren. Zijn studie daar was slechts van korte duur: zodra men ontdekte dat Borodin lid was van de verboden studentenclub ‘Het vrije woord’ werd hij van de universiteit gestuurd. Tegelijkertijd werd hij uit de Komsomol (communistische jeugdbond) gezet. Borodin besloot ergens anders te gaan studeren en meldde zich aan op het Banzarov Instituut voor Pedagogie in Irkoetsk. Daar studeerde hij in 1962 af, waarna hij benoemd werd tot directeur van een middelbare school in Serebrjanka in de provincie Leningrad.

Ondertussen zat hij niet stil. In 1964 richtte hij de ‘Democratische partij’ op en in 1965 werd hij lid van de ondergrondse organisatie ‘vschson’: de Pan-Russische Sociaal-Christelijke Bond ter Bevrijding van het Volk. Deze organisatie streefde naar een maatschappij op sociaal-christelijke grondslag, waarin het individu iets te betekenen heeft. Over de ‘vschson’ zegt Arthur Wollants in zijn boek Voor het venster dichtgaat (1977) het volgende: ‘[...] ontstaat er in 1964 een organisatie die resoluut de dialectisch-materialistische ideologie afwijst, het anti-communisme predikt en zich tot op zekere hoogte voedt aan de religieus-personalistische filosofie van de emigrant Berdjajev. Zij recru-

[p. 700]

teert flink wat leden aan de hogere instituten van Leningrad en heeft vertakkingen in Moskou, Irkoetsk, Tomsk en Petrozavodsk. Vergeleken met andere dissidente organisaties is deze vschson een relatief lang leven beschoren, want ze wordt pas opgedoekt in maart 1967, waarna er twee processen volgen. [...] Het militante politieke karakter laat zich al aflezen aan de naam: de Pan-Russische Sociaal-Christelijke Bond ter Bevrijding van het Volk. [...] Men neemt aan dat de bond ± 200 leden telde, die op een militaire wijze waren ingedeeld in secties, pelotons, bataljons et cetera en onderling contact hielden door middel van een piramidaal systeem van cellen ter grootte van drie personen [...]’.

De ‘vschson’ streefde naar de oprichting van een democratische staat waarin het staatshoofd door het volk gekozen wordt en verantwoording schuldig is aan het parlement. In deze democratische staat zou het controle-orgaan, de ‘sobor’ (kerkraad, vertegenwoordigers van de geestelijkheid), vetorecht krijgen tegenover het staatshoofd en het parlement. Ook staan liefde voor Rusland en personalisme hoog in het vaandel.

In 1967 werd de ‘vschson’ ontdekt door de kgb. Alle leden werden gearresteerd. Borodin werd ontslagen als directeur van de middelbare school en vastgezet in afwachting van het proces. De zaak kwam in april 1968 voor. Borodin werd veroordeeld tot zes jaar kamp, streng regime. De eerste paar jaar van zijn straftijd zat hij in een kamp in Mordovië. Enige tijd later nam hij deel aan een actie voor de rechten van de politieke gevangenen, waarvoor hij in 1970 veroordeeld werd: de rest van zijn straftijd moest hij uitzitten in de beruchte gevangenis van Vladimir. In de gevangenis begon hij gedichten te schrijven. Van die gedichten zijn er een aantal in het Westen gepubliceerd, onder meer in de emigrantenkrant Roesskaja mysl (‘De Russische gedachte’). In het emigrantentijdschrift Grani (‘Facetten’) verschenen gedichten uit de cyclus ‘Gedichten geschreven in de gevangenis, waar velen dat doen’. In 1973 kwam hij vrij.

Na kamp en gevangenis zette Borodin zijn activiteiten voort. Hij werkte mee aan het samizdattijdschrift Vetsje (‘Volksvergadering’), waarover Wollants schrijft: ‘[...] Ook het tijdschrift Vetsje waarvan Osipov de redactie waarneemt, continueert de idee van de slavofilie als incarnatie van de Russische orthodoxie en wijst iedere toenadering tot het Westen af: Ruslands toekomstig heil ligt vervat in de synthese van de orthodoxie en het leninisme. [...]’

Deze ideeën vindt men in sterke mate terug in de Moskovskij sbornik (‘Moskouse verzamelbundel’), een samizdattijdschrift dat Borodin zelf uit ging geven nadat de Vetsje van Osipov door de kgb verboden was, en in de verhalen en romans die Borodin in de jaren zeventig schreef. Centraal staan de begrippen Goed en Kwaad. Alle verhalen spelen in een wereld waarin begrippen als Goed en Kwaad volledig op zijn kop staan. Het enige waar de helden uit de verhalen nog op kunnen vertrouwen is hun eigen geweten. Maar sommige helden blijken zo beïnvloed te zijn door hun omgeving dat ze ook dat vertrouwen verliezen.

De bundel Povest strannogo vremeni (‘Verhaal van een vreemde tijd’) kwam in 1978 in het Westen uit, bij uitgeverij Possev in Frankfurt. De bundel bevat vijf verhalen.

Het eerste verhaal, ‘Vstretsja’ (‘De ontmoeting’), begint als een traditioneel Sovjetverhaal: de Russische soldaat Kozlov is krijgsgevangen gemaakt door de Duitsers in de Tweede Wereldoorlog, hij moet dwangarbeid verrichten. Op een dag besluit hij te vluchten. Hij overmeestert een van de Duitse bewakers en vlucht samen met een andere Russische krijgsgevangene, Samarin. Het ligt voor de hand te denken dat er nu een spannende vlucht volgt, de Russen zullen moeten rennen voor hun leven, worden achtervolgd door Duitsers maar natuurlijk zoals altijd: de gerechtigheid zal zegevieren en veilig en wel zullen de twee de Russische linies bereiken.

Maar nee, niets van dit alles. Plots neemt het verhaal een onverwachte wending: zodra de eerste rustpauze op de vlucht van de twee ka-

[p. 701]

meraden zich voordoet slaat Samarin Kozlov knock-out en vlucht alleen verder. Wanneer Kozlov bijkomt is hij stomverbaasd en weet niet wat hem overkomen is. Maar hier blijft het niet bij. Het blijkt dat beiden ongeveer langs dezelfde weg vluchten, ze komen elkaar weer tegen en voor de tweede maal wordt Kozlov buitenwesten geslagen.

Dan volgt er een focuswisseling en kijkt de lezer met Samarin mee. Deze heeft vroeger in een kamp gezeten. De commandant van het kamp was een afschuwelijke man die Samarin ooit zwaar gekwetst en vernederd heeft, en Samarin ziet Kozlov voor die kampcommandant aan. Wanneer beiden door de Duitsers op hun vlucht gepakt zijn en op het punt staan om gefusilleerd te worden, beseft Samarin wat een monsterachtige vergissing hij gemaakt heeft.

Het verhaal is zeer boeiend geschreven. Om de twee helden hangt een mysterieuze sfeer, er gebeuren raadselachtige dingen en ook de vertellerstechniek draagt bij tot de spanning van het verhaal. De verteller houdt de lezer in onwetendheid, hij houdt feiten achter de hand en speelt met de chronologische volgorde. Het taalgebruik is helder en poëtisch. Ook de andere vier verhalen van de bundel zijn zeer de moeite waard.

In zijn tweede boek, God tsjoeda i petsjali (‘Een jaar van wonder en verdriet’), dat in 1981 bij Possev uitkwam, schetst Borodin een half-sprookjesachtige wereld. Werkelijkheid en fantasie lopen in elkaar over. De hoofdpersoon is een twaalfjarig jongetje dat met zijn ouders in een dorpje aan het Bajkalmeer woont (Borodin zelf woonde in Irkoetsk, niet ver van het Bajkalmeer). Het jongetje wordt geconfronteerd met een aantal mythische figuren die voorkomen in de heldenverhalen rondom het ontstaan van het Bajkalmeer. Centraal staan de begrippen Goed en Kwaad, zonde en vergiffenis. De personages in het verhaal zijn allemaal tamelijk zwart-wit, ze worden in enkele regeltjes beschreven en zijn psychologisch zwak of helemaal niet uitgewerkt. Het boek is bedoeld voor kinderen en volwassenen. Misschien vinden kinderen het inderdaad een spannend en goed boek, maar als boek voor volwassenen valt het wat tegen.

Borodins tweede roman, Tretja pravda (‘De derde waarheid’), ook in 1981 bij Possev uitgekomen, is aanzienlijk beter geschreven. De roman gaat over twee bevriende tajga-jagers wier leven een totaal verschillende wending neemt. De een, Rjabinin, wordt het slachtoffer van Stalins repressiemaatregelen, de ander, Selivanov, blijft gewoon in het dorp wonen. Na vijfentwintig jaar komt Rjabinin terug uit het kamp. Er is intussen veel veranderd, ook Rjabinin zelf. Hij komt als gelouterd uit het kamp, heeft iets ingetogens, iets sereens over zich gekregen. Hij gelooft niet in een Rode of Witte Waarheid. Hij heeft zijn eigen, derde waarheid gevonden: het geloof in God. Selivanov daarentegen gelooft niet in God, noch in de Roden, noch in de Witten. Hij is gelukkig als hij in de tajga kan jagen en zijn buit kan verkopen. Hij vindt dat de staat van de tajga af moet blijven, de natuur hoort toe aan de dieren en de mensen en niet aan de staat. Selivanov vindt zijn derde waarheid in de tajga.

Het is interessant te zien hoe de rollen plotseling dreigen om te draaien wanneer Rjabinin terugkomt. Selivanov is bang zijn positie als de ‘pleegvader’ van Rjabinins dochter te verliezen. Maar wanneer Rjabinin bij zijn dochter op bezoek komt, blijkt dat zij, en ook haar man, het helemaal niet zo prettig vinden een vader te hebben die vijfentwintig jaar in het kamp gezeten heeft. Ze zijn bang hun eigen positie en alle voordelen die daaraan verbonden zijn te verliezen.

Kort na het verschijnen van ‘De derde waarheid’ en ‘Een jaar van wonder en verdriet’ werd Borodin voor de tweede keer gearresteerd. In de beschuldiging (het opzettelijk verspreiden van verzinsels, anti-Sovjetpropaganda en agitatie) werden hem de Moskovskij sbornik, de bundel ‘Verhaal van een vreemde tijd’ en een aantal artikelen ten laste gelegd. Ook verweet men hem het boek De Goelag Archipel van Solzjenitsyn, evenals het emigranten-

[p. 702]

tijdschrift Posev te hebben verspreid en Solzjenitsyn een gelukstelegram voor zijn zestigste verjaardag te hebben gestuurd.

Op 4 mei 1983, twee weken voordat het vonnis uitgesproken werd, kende de Franse pen-club Borodin voor de bundel ‘Verhaal van een vreemde tijd’ de Vrijheidsprijs toe. De Vrijheidsprijs is een prijs die aan veroordeelde schrijvers wordt toegekend uit bewondering voor hun moed openlijk te zeggen wat zij denken in hun literaire werken.

Maar veel mocht het niet baten. Op 19 mei 1983 werd het vonnis uitgesproken. Borodin kreeg de maximale straf die er voor dit ‘vergrijp’ staat: tien jaar kamp streng regime en vijf jaar verbanning. Gezien zijn zwakke gezondheid is het zeer de vraag of hij deze veroordeling zal overleven.