De Gids. Jaargang 149

[p. 474]

Auteursrechtelijk leven
Laurens van Krevelen
Honderd jaar Berner Conventie

In De Gids van november 1853 schreef de destijds bekende rechtsgeleerde M. des Amorie van der Hoeven, in zijn artikel ‘De regten van schrijvers’, ervan overtuigd te blijven ‘dat het regt der auteurs op hunne geschriften een regt, en de verkrachting van dat regt een diefstal is.’ Zijn bondige en heldere betoog was een reactie op een boek dat een vooraanstaande advocaat uit die tijd, mr. Evertsen de Jonge, over het auteursrecht had gepubliceerd, en waarin deze, blijkens de kritiek van Des Amorie van der Hoeven, op een verwarde wijze het conventionele en uiterst behoudende standpunt verdedigde ten aanzien van de rechten van auteurs en uitgevers. Des Amorie van der Hoeven pleitte daarentegen voor de volledige erkenning van die rechten, en voor het sluiten van internationale verdragen op het gebied van het kopijrecht.

In die jaren was de auteurswet van 1817 van kracht, die een zekere bescherming gaf aan de handel in gedrukte exemplaren van werken van Nederlandse auteurs. Nederland was toen een auteursrechtelijke piratenland, al kwam daar enige verbetering in toen in 1855 een tractaat met Frankrijk werd gesloten, in 1858 gevolgd door een tractaat met België en in 1862 met Spanje. Maar erg veel betekenis hadden deze verdragen nog niet voor een verandering van de praktijk. De fundamentele discussies in Frankrijk en Duitsland over de noodzaak van een behoorlijke bescherming van de rechten van auteurs sijpelden in Nederland maar voorzichtig binnen, en het duurde tot 1881 dat een moeizaam stapje werd gezet in de richting van een wat betere wetgeving. De Auteurswet van 1881 muntte niettemin uit door haar formalisme en haar protectionistische inslag, onder andere door de vereiste registratieprocedure, waarmee buitenlandse rechthebbenden op een afstand konden worden gehouden. Dat deze wet in feite al achterhaald was toen zij in 1882 in werking trad, bleek duidelijk uit de tekst van de in 1886 gesloten internationale Berner Conventie, waarbij een soort statenbond voor het auteursrecht werd geschapen. Nederland hield zich echter jarenlang afzijdig van die nieuwlichtersconventie.

Het was te verwachten dat de kortzichtige afzijdigheid van de Nederlandse regering bij de Berner Conventie steeds meer kritiek zou uitlokken; dat bleek duidelijk uit de boeiende pleidooien pro en contra in De Gids van september 1896. Namens de voorstanders van Nederlandse aansluiting bij het moderne internationale auteursrecht schreef de jurist en journalist L.J. Plemp van Duiveland; diens tegenstander was de vooraanstaande rechtsgeleerde J.D. Veegens. Veegens betoogde dat ‘de verouderde leer van een zoogenaamden intellectueelen eigendom’ geheel onhoudbaar is. Bovendien achtte hij een internationaal auteursrecht niet erg zinvol, want ‘voor nadruk van nederlandsche boeken in het buitenland heeft men niet te vreezen’. Daarentegen merkte hij op: ‘De nadeelen, die voor Nederland uit het prijsgeven der vrijheid van vertaling en uit- of opvoering van elders verschenen werken zouden voortvloeien, zouden door geen enkel voordeel worden opgewogen.’

Daartegenover hield Plemp van Duiveland een gedreven betoog ten gunste van het internationale auteursrecht; hij verzuchtte: ‘Laten onze letterkundigen toch eindelijk eens spreken - in hun eigen belang en in dat van hun land.’ Hij vervolgde: ‘Dra zal Nederland de eenige slaper zijn, die eens, met schrik ontwakend, de beschaafde wereld zal nastaren als zij al lang voorbij gegaan is en niet meer kan worden ingehaald.’

Plemp van Duiveland is geen roepende in de woestijn gebleken, want de auteurs hebben zich in 1905 inderdaad georganiseerd tot een pressure-group, de Vereeniging van Letterkundigen, die bij de regering aandrong op modernisering van het auteursrecht en op aanslui-

[p. 475]

ting van Nederland bij de Berner Conventie.

De eerste stap was, dat Nederland in 1908 voor het eerst vertegenwoordigd was op de conferentie van de lidstaten van de Berner Conventie. Van groot belang voor het veranderen van het klimaat voor het auteursrecht in Nederland was de indrukwekkende dissertatie van H.L. de Beaufort, Het auteursrecht in het Nederlandsche en internationale recht, die in 1909 verscheen, en waarin de met het auteursrecht samenhangende belangen voor de cultuur in een helder historisch en rechtsfilosofisch perspectief werden geplaatst. De Beaufort richtte enige tijd later het Bureau voor Auteursrecht van de Vereeniging van Letterkundigen op, dat hij zelf jarenlang als directeur leidde.

In augustus 1910 werd een wetsontwerp tot toetreding van Nederland tot de Berner Conventie ingediend, en zonder veel tegenstand aangenomen. Het duurde daarna tot februari 1912 dat het ontwerp voor een bij de tijd en de eisen van de Conventie gebrachte auteurswet bij de Tweede Kamer werd ingediend.

In het nummer van april 1912 van De Gids publiceerde H.L. de Beaufort een voortreffelijke analyse van het wetsontwerp en de tekortkomingen daarvan. De Beaufort typeerde het wetsontwerp als ‘wel geen volmaakte auteurswet, maar toch eene die de vergelijking met vele buitenlandsche schitterend zou doorstaan’. Dat mocht ook wel, meer dan vijfentwintig jaar na het ontstaan van de Berner Conventie. De thans nog steeds vigerende Auteurswet-1912 werd op 23 september 1912 aangenomen, en trad in werking op 1 november 1915 (althans in Nederland zelf; in de koloniën was het wat later).

In 1928 werd er binnen de Berner Conventie onderhandeld over een grote toevoeging bij het auteursrecht, namelijk de erkenning van het zogenaamde ‘morele recht’ van de auteur. Nederland was ditmaal sterk vertegenwoordigd, onder anderen door H.L. de Beaufort, en L.J. Plemp van Duiveland schreef een uitvoerig verslag over de resultaten van de conferentie van Rome in De Gids van september 1928. Hij gaf ook iets weer van de sfeer van het fascistische Rome van toen, waar hij het feest vermeldde dat de deelnemers van de conferentie werd aangeboden in de tuin van Mussolini's paleis (‘hoe geducht wordt hij bewaakt!’). Ook beschreef hij de algemene verwachting van toen, dat de Verenigde Staten spoedig tot de Berner Conventie zouden toetreden - iets wat tot op de huidige dag trouwens nog niet is gebeurd. De usa hebben het nog steeds moeilijk met het opgeven van hun enigszins protectionistische copyright-wetgeving.

De Berner Conventie is later nog enkele malen aangepast, in 1948, 1967 en 1971, en werd in 1952 bovendien gecomplementeerd door een tweede internationale conventie, de Universele Auteursrechtconventie. Deze Universele Auteursrechtconventie, die een lager beschermingsniveau biedt dan de Berner Conventie, werd op instigatie van de usa door de unesco tot stand gebracht. Nederland trad pas in 1967 toe tot deze conventie, vrijwel als laatste land van de ‘ontwikkelde’ westerse wereld, hoewel daarmee de voor Nederland zo belangrijke auteursrechtelijke samenwerking met de usa eindelijk mogelijk werd.

Het duurde overigens tot 1958 dat er in Nederland een universitaire leerstoel in het auteurs- en uitgeversrecht is ontstaan. De eerste hoogleraar - aan de Universiteit van Amsterdam, ook thans nog de enige universiteit waar het auteursrecht een afzonderlijke afdeling vormt binnen de juridische faculteit - was E.D. Hirsch Ballin, die al vanaf 1946 als privaat-docent in Leiden en Utrecht colleges in het auteursrecht had gegeven. Deze leerstoel was aanvankelijk een bijzonder hoogleraarschap vanwege de Koninklijke Nederlandse Uitgeversbond - pas later werd hij omgezet in een ordinariaat.

In de jaren vijftig ontstond er in de uitgeverswereld in Nederland een toenemende belangstelling voor het nationale en internationale auteursrecht, hetgeen samenviel met de sterke expansie van de uitgeversfondsen die vooral gericht waren op de internationale (weten-

[p. 476]

schappelijke) markt; ook op het gebied van de muziek ontstond er in die jaren een veel groter Nederlands belang, zowel door de sterke toename van de toepassing van muziek in het maatschappelijke leven, als door de activiteiten van een sterke exporterende fonografische industrie.

Terwijl de belangstelling voor het auteursrecht sterk is toegenomen bij de uitgevers en de andere exploitanten, lijkt die bij de scheppende kunstenaars en andere auteurs eerder te zijn verflauwd. De meeste auteursorganisaties beperken zich doorgaans tot het analyseren van de onderlinge verhouding tussen auteur en uitgever/exploitant, en verliezen menigmaal de algemene maatschappelijke ontwikkelingen voor het auteursrecht uit het oog. Een veel gehoord bezwaar uit kringen van auteurs is, dat het auteursrecht te ingewikkeld zou zijn geworden, en te zeer een zaak van juridische specialisten. De in 1980 door de Federatie van Kunstenaarsverenigingen uitgebrachte nota Auteurs over recht heeft vooralsnog geen verandering gebracht in de vrij ineffectieve wijze waarop de auteursorganisaties de problemen van het auteursrecht tegemoet treden.

Om het zeer uitgestrekte gebied van het auteursrecht beter te kunnen onderzoeken en duidelijker te maken voor de praktijk, is in 1971 de Vereniging voor Auteursrecht opgericht, als zelfstandige voortzetting van de Nederlandse afdeling van de Association Littéraire et Artistique Internationale (alai), die in 1878 onder erevoorzitterschap van Victor Hugo werd opgericht, en die de stuwende kracht was achter het ontstaan van de Berner Conventie. De Vereniging voor Auteursrecht, die met een groot elan een reeks van studies en rapporten heeft gepubliceerd over vraagpunten, onzekerheden en lacunes van het Nederlandse auteursrecht (in 1977 werd een eigen kwartaalblad opgericht, dat aanvankelijk Auteursrecht heette, en vanaf 1986 Informatierecht wordt genoemd), is uitgegroeid tot de grootste, en vermoedelijk ook actiefste landelijke afdeling van de alai.

In schril contrast met de levendige juridische en professionele belangstelling voor het auteursrecht staat de trage en passieve houding van de Nederlandse overheid, zowel bij de handhaving van de auteursrechtelijke belangen, als bij het voeren van wetgevend beleid. De enige politieke partij die tot dusverre het belang van het auteursrecht voor de nationale cultuur en voor de positie van Nederland in het internationale informatieverkeer heeft erkend, is D'66 geweest, die in 1977 een beknopt rapport over deze materie publiceerde, en sindsdien auteursrechtelijke doeleinden meermaals opnam in zijn verkiezingsprogramma's. De overige partijen schijnen het auteursrecht nog steeds op zijn negentiende-eeuws vanuit de kosten (voor overheid en consument) te benaderen, hetgeen ertoe heeft geleid dat er nauwelijks effectieve parlementaire druk wordt uitgeoefend op de volstrekt tekort schietende wetgeving. Wegens de verbijsterende omvang van de piraterij op het gebied van de beeld- en geluidsopnamen wordt Nederland internationaal gezien als een soort Singapore van Europa, een reputatie die ons land anderhalve eeuw geleden ook bezat voor het gedrukte woord. Het is ook onvoorstelbaar hoe laks het auteursrecht door de regering wordt behandeld. Zo zijn de in 1971 aangebrachte veranderingen in de Berner Conventie, die in 1974 door ons land werden geratificeerd, pas in 1985 overgenomen in de Auteurswet-1912; zo heeft het twaalf jaar geduurd om een volstrekt ondeugdelijke regeling voor het toekennen van vergoedingen aan rechthebbenden voor fotokopiëren (waarbij het verbodsrecht aan de rechthebbenden werd ontzegd) vervangen te krijgen door een nieuwe regeling die hopelijk zal werken; uiteraard zijn de oninbaar geworden vergoedingsrechten inmiddels vervallen. Het in tal van Europese landen aanvaarde beginsel van het leenrecht (een vergoedingsrecht voor rechthebbenden voor de met de kopersmarkt concurrerende uitleenactiviteiten van de overheid) is in Nederland nog steeds niet het onderwerp van een serieus te nemen wetgeving geworden. De opzet van een leenrechtstelsel in het kader van de Wel-

[p. 477]

zijnswet doet sterk denken aan de abortieve Auteurswet van 1881.

Om de belangen te bundelen van alle branches en beroepen die in grote mate afhankelijk zijn van het auteursrecht (auteurs, beeldende kunstenaars, componisten, architecten, uitgeverijen, fonografische bedrijven, filmindustrie omroep, softwaremakers, en allerlei andere bedrijvigheden) hebben achttien organisaties zich in 1984 verenigd in de Stichting Auteursrechtbelangen. Deze belangengroep tracht, met het gewicht van een groot aantal bedrijfstakken en beroepen, meer interesse te wekken voor auteursrechtelijke knelpunten bij de regering, de politieke partijen en het publiek. In opdracht van deze stichting is in het najaar van 1985 door het economisch researchbureau van de Universiteit van Amsterdam (seo) een onderzoek verricht naar De economische betekenis van het auteursrecht (het rapport met die titel verscheen in maart 1986), waaruit naar voren komt dat het rechtstreekse belang van het auteursrecht in 1982 overeenkwam met 2,4% van het nationale inkomen van Nederland (dat was in de usa in 1977 2,8%, en in Engeland in 1982 2,6%), een belang dat groter is dan de horeca in Nederland (1,8%) en de chemie (1,9%) - alle reden voor de regering en de politieke partijen om zuinig en zorgvuldig met het auteursrecht om te springen.

De snelle ontwikkelingen op maatschappelijk en technologisch gebied maken een alert en vooruitziend beleid bij de auteursrechtelijke regelgeving noodzakelijk, wil de Nederlandse cultuurgemeenschap een rol blijven spelen in de internationale informatieuitwisseling. Behalve door de studiegroepen en in de rapporten van de Vereniging voor Auteursrecht is over de te verwachten ontwikkelingen veel studie verricht door de Amsterdamse hoogleraar H. Cohen Jehoram (onder andere in zijn boek Kernpunten van intellectuele eigendom en mediarecht, 1984). Een belangwekkende poging tot een nieuwe oriëntatie van de grondslagen van het moderne auteursrecht, waarbij rekening wordt gehouden met de huidige maatschappelijke toepassing van de door het auteursrecht beschermde werken, is uitgewerkt in de door de Amsterdamse advocaat F.W. Grosheide in 1986 gepubliceerde dissertatie Auteursrecht op maat. De steeds meer op de voorgrond tredende mensenrechtelijke component van het auteursrecht wordt scherp geanalyseerd door mevrouw F. Klaver, die Nederland vele malen heeft vertegenwoordigd op internationale auteursrecht-conferenties van unesco en wipo (de organisatie die de Berner Conventie beheert).

De lichtpunten en schaduwen die de zogenaamde informatiemaatschappij vooruit werpt, zullen een geheel ander evenwicht vereisen tussen de belangen van de maatschappelijke groeperingen die bij het auteursrecht betrokken zijn: de verschillende groepen van ‘gebruikers’, de auteurs, de uitgevers en exploitanten, en - last but not least - de overheid. De rol die de overheid hierbij speelt is van cruciale betekenis; zij is immers zowel een ‘grootgebruiker’ als een centrum van het informatiebeleid als een producent of financier van informatie-producerende instellingen. Net als in het financiële verkeer het geval is, is er bij informatie sprake van een immense ‘tertiaire informatiestroom’, die steeds meer bepalend wordt voor de grenzen en mogelijkheden van wat er op de informatiemarkt kan worden aangeboden, en wat de informatievrijheid in feite behelst. De overheid staat allang niet meer ‘neutraal’ tegenover auteursrechtelijke aangelegenheden, omdat zij zelf in alle opzichten een belangrijke partij is. Dat verklaart ook gedeeltelijk het trage en halfslachtige beleid van de laatste jaren met betrekking tot reprorecht, leenrecht, en het naburige recht van uitvoerende kunstenaars en fonogrammenproducenten.

De huidige ontwikkelingen op informatiegebied vereisen een duidelijke politieke keuze om voortaan af te zien van de oudbakken en kortzichtige kostenoverwegingen, en liever te letten op de bijdrage van het auteursrecht aan de internationale concurrentiepositie, zowel in cultureel als in economisch opzicht. Indien het

[p. 478]

auteurs- en informatierecht eindelijk prioriteit krijgt, kan er orde op zaken worden gesteld in eigen land, om zodoende een betere uitgangspositie te scheppen voor de internationale rol die de Nederlandse auteurs en hun uitgevers en exploitanten kunnen gaan vervullen.

Een ander ‘heet hangijzer’ bij de veranderingen die zich aandienen op informatiegebied, is de kwestie van de macht over, en de beheersbaarheid van de informatie, en van de distributie daarvan. Staatscontrole van de informatienetwerken is even verwerpelijk als een monopolistische zeggenschap daarover van internationale financiële conglomeraten. Het publiek enerzijds en de auteurs en uitgevers anderzijds dienen zich evenzeer in te zetten voor de algemene toegankelijkheid van de distributiemiddelen op het gebied van de informatie, vooral nu de traditionele markten langzaam maar zeker afkalven en worden ondergraven door nieuwe technieken die ongecontroleerde vastlegging en reproductie van informatie in de hand werken.

Van grote betekenis voor het voortbestaan van de pluriformiteit en de algemene toegankelijkheid van de auteursrechtelijk beschermde informatie is een gevarieerde, onafhankelijke uitgeversstand. In de komende jaren zal de principiële discussie over de wenselijkheid van een eigen auteursrechtelijke positie van de uitgever gevoerd moeten worden - in het verlengde van de eigen plaats die de filmproducent in 1971 heeft gekregen in het systeem van de Berner Conventie. Met een eigen recht op de uitgegeven werken zullen de uitgevers effectiever kunnen opkomen voor de belangen van de makers van de informatie en voor die van het publiek, ook in de door nieuwe technologieën ingrijpend gewijzigde marktsituaties. Auteurs en uitgevers zullen dan niet meer zo gemakkelijk tegen elkaar uitgespeeld kunnen worden, bijvoorbeeld door de overheid.

Door het Ministerie van Justitie wordt, in samenwerking met de Vereniging voor Auteursrecht en de Stichting Auteursrechtbelangen, op 20 en 21 november 1986 een symposium belegd over het auteursrechtelijk beleid, ter ere van het eeuwfeest van de Berner Conventie. Het is te verwachten dat enkele van de hierboven genoemde onderwerpen daar uitvoerig aan de orde zullen komen. Het zal natuurlijk nog mooier zijn als er metterdaad een op de eisen van deze tijd afgestemd beleid gevoerd zal gaan worden.