De Gids. Jaargang 149

Elisabeth van Elsen
Over liefde en geweld. Isabel Allende en Luisa Valenzuela

Over de vrouwelijke auteurs uit Spaans-Amerika is in ons land zeer weinig bekend. In de jaren zestig ontstond er een enorme belangstelling voor de Spaans-Amerikaanse literatuur, maar er zijn - een enkele uitzondering daargelaten - slechts romans en verhalen van mannelijke auteurs vertaald. Zelfs in Spanje, waar men de werken in de oorspronkelijke taal kan lezen, is de belangstelling voor vrouwelijke auteurs miniem. Is dit werk dan zo oninteressant in vergelijking met dat van de mannelijke auteurs? Is het zo veel slechter, bezit het zo weinig literaire waarde dat het geen aandacht verdient? Of zijn er andere redenen voor de geringe bekendheid?

Een factor die zeker van invloed is, is de situatie van de vrouw in Spaans-Amerika. Het analfabetisme, dat in heel Spaans-Amerika voorkomt, is onder vrouwen altijd veel groter geweest dan onder mannen. De kans dat zij ooit tot schrijven komen is dus veel kleiner. De vrouwen die wel scholing hebben genoten worden veelal belemmerd in hun creatieve en intellectuele ontwikkeling door de traditionele rol die zij in de Spaans-Amerikaanse samenleving vervullen. In deze patriarchale maatschappij is de vrouw in eerste instantie echtgenote en moeder. Haar afhankelijkheid van de man is groot, de hoeveelheid tijd die ze aan zichzelf kan besteden is gering en de wereld waarin ze leeft is beperkt. In dergelijke omstandigheden komen vrouwen minder snel tot schrijven, niet in de laatste plaats omdat ze zich onmogelijk een brede visie op de wereld eigen kunnen maken, iets wat volgens de Uruguayaanse schrijfster Cristina Peri Rossi onontbeerlijk is om een roman te kunnen schrijven.

Een ander facet van een maatschappij die hoofdzakelijk geregeerd wordt door mannen is de discriminatie van vrouwelijke auteurs door de uitgeverijen. Hiervan is zeker tot de jaren vijftig sprake geweest, hoewel de situatie niet in ieder land hetzelfde was. Het was veel moeilijker om als vrouw een werk gepubliceerd te krijgen dan als man. Van deze discriminatie kan men ook nu nog bepaalde landen van Spaans-Amerika beschuldigen.

Verder komen veel vrouwen, omdat de mogelijkheden om te reizen zeer gering zijn, hun land niet uit. Dit betekent dat - mochten ze in de gelukkige omstandigheden verkeren dat ze in eigen land succes hebben - het toch zeer moeilijk voor hen is bekend te worden buiten de grenzen van hun land.

Om een oordeel te kunnen vellen over het werk van de vrouwelijke auteurs is het van belang te weten waar hun proza over gaat en op welke manier ze schrijven. Gezien de positie waarin de vrouw in Spaans-Amerika verkeert, mag het geen opzien baren dat een van de belangrijkste thema's haar rol in de samenleving, het conflict van het vrouw-zijn in een door mannen gedomineerde maatschappij, is. María Luisa Bombal (Chili, 1910-1980), een van de weinige schrijfsters die een zekere faam heeft

[p. 403]

verworven binnen en buiten de grenzen van haar land, behandelt dit thema in haar korte romans La última niebla (1935, De laatste nevel) en La amortajada (1938, De opgebaarde vrouw).

De romans gaan over het droevige lot van de vrouw. In La última niebla mag de hoofdpersoon blij zijn dat haar neef, die jong weduwnaar is geworden, met haar trouwt. Zo niet, dan was zij een oude vrijster geworden die breit voor de armen op het landgoed van haar familie, het lot waartoe haar zusters gedoemd zijn. In La amortajada is Ana María ooit door haar vader aan haar echtgenoot voorgesteld met de woorden: ‘Meisje, geef je aanstaande man een kus.’ Beide vrouwen gaan een liefdeloos huwelijk aan. De ene vlucht in fantasieën waarin al haar dromen over liefde in vervulling gaan. Het trieste is dat zelfs in haar verbeelding de man de centrale plaats inneemt en gezien wordt als degene die de vrouw gelukkig maakt. De ander beseft als ze ligt opgebaard dat het leven van de vrouw altijd om de man draait, terwijl de man erin slaagt zijn passie in andere zaken te leggen - helaas komt dit inzicht te laat om nog iets aan de situatie te kunnen veranderen. Tijdens haar leven benutte ze trouwens de kansen een eind te maken aan haar liefdeloze huwelijk niet. Fernando, die wel van haar houdt, wijst ze af, zoals het een fatsoenlijke vrouw van goede huize betaamt. Ook de echtscheiding die ze waagt aan te vragen zet ze niet door. De advocaat vindt het ongepast en stelt haar man van haar plannen op de hoogte. Als deze haar dan tijdelijk overlaadt met zijn liefde, laat ze zich sussen.

Bombal brengt naar voren dat niet alleen de patriarchale maatschappij, maar ook de vrouw zelf haar geluk in de weg staat. Haar lot is onverbrekelijk verbonden met dat van de man en ze houdt zich aan de regels die gelden binnen haar klasse. Ze bezit niet alleen geen eigen identiteit, los van de man, maar tracht evenmin een bestaan op te bouwen onafhankelijk van hem.

Beide verhalen worden volledig vanuit de vrouw gepresenteerd: er wordt in de eerste persoon enkelvoud geschreven en in lange innerlijke monologen laten de personages hun leven, gedachten en gevoelens de revue passeren. De afstand tussen personage en lezer is klein. Hierdoor zijn de mogelijkheden tot herkenning of identificatie voor de vrouwelijke lezers groot, maar misschien vergt het te veel van het inlevingsvermogen van de mannen.

Toch is het vrijwel onontkoombaar dat er zeer ingetogen wordt geschreven over vrouwzijn, liefde en seks. De vrouwen die schreven behoorden meestal tot die klasse van de maatschappij waar kuisheid, althans voor de vrouw, hoog in het vaandel stond. Wilden ze gelezen worden, dan moesten ze hun tijdgenoten niet choqueren en dus een toevlucht nemen tot lyrische beschrijvingen en sentimentele uitweidingen. María Luisa Bombal gebruikt allerlei natuurbeschrijvingen om de gemoedstoestand en de seksuele verlangens en gevoelens van haar personages onder woorden te brengen.

In de tweede helft van de twintigste eeuw gaat men veel opener over dit soort zaken schrijven. Marta Brunet (Chili, 1897-1967) heeft op dit gebied baanbrekend werk verricht. Ze schreef geen sentimentele damesromans waarin in bedekte termen aan alles wat met liefde, seks en vrouw-zijn te maken had werd gerefereerd, zoals in haar tijd gebruikelijk was. Ze beschreef evenmin stereotiepe rolpatronen tussen man en vrouw. Haar personages hebben een onafhankelijke aard en leiden een eigen leven. Het zijn, met andere woorden, vrouwen die absoluut niet pasten in het beeld dat men in die tijd van vrouwen had. Dit vergde meestal zelfs te veel van de vrouwelijke lezers, ook al omdat haar taalgebruik veel minder bloemrijk is dan men gewend was. Daardoor was het succes dat zij in haar tijd had minder groot dan wij heden ten dage misschien zouden verwachten.

Behalve dat de romans en de verhalen in de loop van de jaren vijftig realistischer en rijker worden in hun beschrijving van de vrouwenpsyche, gaat men zich, naast de sociale positie en de identiteit van de vrouw, ook steeds meer

[p. 404]

bezighouden met de politieke en sociale omstandigheden in de Spaans-Amerikaanse samenlevingen. Veel auteurs, zowel mannen als vrouwen, hebben de politieke en sociale onderdrukking aan den lijve ondervonden en voelen de behoefte over deze ervaringen te schrijven.

Romans en verhalen die als thema de identiteit van de vrouw en haar rol in de Spaans-Amerikaanse maatschappij hebben zouden ook in onze samenleving de lezer moeten aanspreken. Het is wel mogelijk dat het beeld van de vrouw dat uit deze werken te voorschijn komt en alle facetten van haar psyche die naar voren gebracht worden, niet overeenkomen met het portret dat men gewend is voorgeschoteld te krijgen. En hoewel dit thema beschouwd kan worden als een specifiek vrouwenthema, kan hetzelfde niet gezegd worden van het aan de kaak stellen van alle vormen van sociale onderdrukking en de politieke omstandigheden in de Spaans-Amerikaanse samenlevingen. Het feit dat deze misschien beschreven worden vanuit een specifiek vrouwelijke optiek mag geen reden zijn dit werk als oninteressant te bestempelen.

Er is evenmin reden aan te nemen dat de literaire kwaliteit van de romans en verhalen van vrouwen beduidend minder is dan die van het werk van mannen. Hoewel ze later dan mannen zijn begonnen met schrijven vanwege hun positie in Spaans-Amerika, die tevens lange tijd een belemmering is geweest voor de publikatie en verspreiding van hun werk, is er in de loop van deze eeuw toch een zekere traditie ontstaan. Sinds de jaren vijftig zijn er steeds meer vrouwen gaan publiceren. Omdat niet alleen het beeld van de vrouw en de thematiek van hun werk zich heeft ontwikkeld, maar ook de manier waarop er werd geschreven, bestaat er voldoende grond te veronderstellen dat er op het gebied van stijl en structuur geen onderscheid meer gemaakt kan worden tussen mannelijke en vrouwelijke auteurs, wel tussen goede en slechte.

Waarom zijn er dan zo weinig romans en verhalen van schrijfsters bekend geworden? Misschien heeft het te maken met het feit dat de meeste critici mannen waren en nog steeds mannen zijn, en dat noch de thematiek, noch het beeld van de vrouw, noch de vrouwelijke optiek van het werk hun aansprak. Misschien werd er in eerste instantie gezocht naar werken die leken op die van Spaans-Amerikaanse schrijvers die zo veel succes hadden. Het blijft in hoge mate speculeren. Misschien was de tijd er tot voor kort nog niet rijp voor en begint men nu pas het belang en de kwaliteiten van het proza van de vrouwelijke auteurs in te zien.

Isabel Allende (Chili, 1942) en Luisa Valenzuela (Argentinië, 1938) hebben allebei hun land vanwege de politieke situatie moeten verlaten. Dit zal er zeker toe hebben bijgedragen dat ze sinds hun vertrek bekend zijn geworden in het buitenland. Allende heeft met haar in ballingschap geschreven debuutroman Het huis met de geesten (1982) wereldwijd succes en van Valenzuela zijn in de Verenigde Staten drie boeken in vertaling verschenen. De politieke en sociale conflicten in hun respectieve vaderland spelen een belangrijke rol in hun werk, zodat deze auteurs er in ieder geval niet van beticht kunnen worden over een typisch vrouwenthema te schrijven.

Isabel Allende heeft twee romans gepubliceerd. Over de eerste, Het huis met de geesten, is in Nederland veel geschreven toen de auteur bij het verschijnen van de vertaling in ons land was. Zes weken nadat het was verschenen werd het reeds herdrukt.

De roman vertelt het verhaal van drie generaties van de familie Trueba. Zolang Clara - de paranormaal begaafde vrouw van de pater familias Esteban Trueba - leeft, komen er in het boek tal van elementen voor die wij in Nederland als exotisch ervaren en met magischrealisme aanduiden, maar die volgens Allende tot de dagelijkse realiteit van Spaans-Amerika behoren. Dit gedeelte van het boek is dan ook rijk aan bizarre personen en wonderbaarlijke voorvallen. Vanaf Clara's dood wordt het boek een realistischer beschrijving van de recente

[p. 405]

geschiedenis van Chili: het regime van Allende, de militaire staatsgreep en het bewind van Pinochet.

Omdat het boek bijna alle ingrediënten van Honderd jaar eenzaamheid (1967) van Gabriel García Márquez bevat, kan er uit de publikatie en de verkoopcijfers van Het huis met de geesten worden afgeleid dat het feit dat een werk lijkt op dat van een zeer succesvol schrijver uit Spaans-Amerika, inderdaad een reden kan zijn om te besluiten een boek te vertalen. Als het daarnaast ook nog de huidige geschiedenis van een Spaans-Amerikaans land in al zijn gruwelijke details navertelt, is succes blijkbaar verzekerd, ondanks het feit dat de roman hierdoor een zeer onevenwichtige opbouw heeft.

Haar tweede boek, De amor y de sombra (1985, Over liefde en duisternis), valt binnen de categorie sentimentele damesromans vanwege het portret dat ze schetst van de hoofdpersonen, de relatie tussen hen en de taal en structuur van het werk. De roman vertelt de liefdesgeschiedenis van Irene Beltrán en Francisco Leal tegen de achtergrond van het Chili van Pinochet. Irene is een jonge, aantrekkelijke en vriendelijke vrouw uit de gegoede klasse; Francisco is hardwerkend, eerlijk en oprecht en komt uit een Spaanse, voor het regime van Franco gevluchte familie. Zij werkt als journaliste voor een damesblad en hij als fotograaf voor hetzelfde blad, omdat hij als psycholoog geen werk meer kan vinden. Samen onderzoeken ze de verdwijning van Evangelina Ranquileo, en tijdens dit onderzoek wordt Irene verliefd op Francisco. Als de omstandigheden waaronder Evangelina Ranquileo verdwenen is aan het licht komen, wordt hun leven bedreigd en zijn ze gedwongen het land te ontvluchten.

Het rolpatroon tussen man en vrouw is nogal traditioneel, al geeft Allende er een zekere politieke kleur aan: het is de man die als meester van de vrouw fungeert en haar bewust maakt van de wantoestanden in het land, en na een hoop ellende doorstaan te hebben lijkt het er toch op dat ze lang en gelukkig met elkaar verder zullen leven.

Het verhaal van Irene en Francisco wordt in chronologische volgorde verteld. Regelmatig onderbreekt de auteur haar relaas om de levensgeschiedenis van een personage uit de doeken te doen of ons een blik te gunnen in de geest van een personage om te tonen hoe goed of hoe slecht deze persoon is. Het taalgebruik is bont: er worden veel bijvoeglijke naamwoorden gebruikt, er staan talloze lyrische beschrijvingen in en het bevat veel metaforen.

Wat uit haar werk naar voren komt is dat zij in de eerste plaats een vertelster is. Maar een vertelster die veel overbodige zaken in haar tekst verwerkt en die de lezer bovendien alles kant en klaar voorschotelt. Het boek staat bol van de levensgeschiedenissen van mensen die vaak voor het eigenlijke verhaal onbelangrijk zijn, en van de verhalen die allerhande details bevatten die er voor het verloop van het verhaal ook niet zo toe doen. Zo wordt het verhaal van Josefina Bianchi verteld, een oude actrice die in het huis voor rijke bejaarden zit dat gerund wordt door Irenes moeder. Ook worden de face-lifts en vakanties met jonge minnaars van de moeder uit de doeken gedaan, terwijl ook zonder deze informatie duidelijk is dat zij een oppervlakkige vrouw is die toch vooral jong en aantrekkelijk wil blijven.

De manier waarop Allende vertelt is vrij traditioneel: alles wordt verteld, er wordt weinig aan de verbeelding of het analyserend vermogen van de lezer overgelaten.

Aan de vertaling van Allendes tweede roman wordt gewerkt. Een van de redenen voor publikatie zal zeker het succes van de eerste zijn. We krijgen dan het eigenaardige beeld te zien dat er eerst een boek van een vrouwelijke auteur verschijnt dat zeer veel lijkt op dat van een succesvolle mannelijke auteur, en vervolgens een nogal traditionele damesroman vol zwart-wit personages en stereotiepe relaties. Terwijl er auteurs in Spaans-Amerika zijn die uit literair oogpunt bekeken beter en veel minder ‘typisch vrouwelijk’ schrijven, zoals mag blijken uit de bespreking van het werk van Valenzuela.

[p. 406]

Luisa Valenzuela toont ons in haar verhalenbundel Cambio de armas (1982, Wisseling van de wapens) een aantal relaties die minder stereotiep en ook minder romantisch zijn. In het titelverhaal, bijvoorbeeld, wordt het de lezer geleidelijk aan duidelijk dat een kolonel de vrouw die hem oorspronkelijk wilde vermoorden, uit een soort pervers genoegen in een huis opgesloten houdt. Hij heeft haar wil gebroken en haar volledig afhankelijk gemaakt van de seksuele relatie die hij met haar is aangegaan. Dat hij ooit haar beul is geweest wordt lange tijd slechts gesuggereerd door een eigenaardig litteken op haar rug en doordat ze krijst als hij een zweep laat zien.

Daarnaast zijn de karakters van de vrouwen interessanter. Zij zijn meestal vrij en onafhankelijk; zij hebben wel verhoudingen met mannen, maar leiden verder hun eigen leven. Valenzuela's personages zijn ook niet eenvoudigweg in te delen in goed en slecht. In La palabra asesino (Het woord moordenaar) ontdekt een vrouw een onrustbarende tegenstrijdigheid in zichzelf: zij, die zo van het leven houdt, is gefascineerd door dood en geweld. Haar minnaar, die uit de sloppenwijken van New York komt en het overgrote deel van zijn leven in opvoedingsgestichten en gevangenissen heeft doorgebracht, bekent haar opeens dat hij vroeger gemoord heeft. Hij zegt duidelijk dat het nu verleden tijd is. Maar hij vertelt het vlak nadat ze gehoord heeft over de Somoza-kinderen die opgeleid waren om in koelen bloede mensen te martelen en die nu als het graf zwijgen en geen enkele emotie laten zien, maar die het feit dat ze genieten van wreedheden verraden door slechts verminkte lichamen op papier te zetten als hun gevraagd wordt een tekening van een mens te maken. Daardoor vraagt ze zich af in hoeverre wreedheden hem - net als de Somoza-kinderen - nog steeds in verrukking brengen. Later realiseert de vrouw zich dat ze van hem houdt omdat hij een moordenaar is en ze ontdekt het sadisme in zichzelf. Als ze de strepen ziet die de lakens op zijn rug hebben gemaakt, associeert ze die zonder erbij na te denken met striemen van zweepslagen. Zodra ze doorheeft dat het patroon op zijn rug door het beddegoed is veroorzaakt, voelt ze dat zij die striemen graag op zijn rug zou hebben aangebracht met de zweep. Het wordt haar duidelijk dat ze het geweld zoekt: ze vraagt zich af hóe ver ze moet gaan, hóe zeer hij getart moet worden, voordat hij haar te lijf gaat. En ze beseft dat ze nog nooit zo'n intens gevoel als dit in haar leven heeft gehad.

Valenzuela toont ons dat gewelddadige gevoelens op onverwachte wijze in de mens naar boven kunnen komen en stelt de kwestie aan de orde: wat maakt het geconfronteerd worden met geweld in ons los? Herkennen we dan het kwaad dat we heimelijk misschien koesteren? Ook stelt ze de vraag: hoe verminkt is en blijft de geest van iemand die wreedheden begaan heeft? Ze stelt dus iets heel anders aan de orde dan Allende. De Chileense schrijfster vertelt hoe de situatie in haar land is en hoe de politieke onderdrukking in zijn werk gaat, zonder dat ze erin slaagt een diepere betekenis aan het werk te geven door, bijvoorbeeld, na te gaan wát in de mens deze gruwelijke toestand veroorzaakt en hoe diep gewelddadige ervaringen op de menselijke geest inwerken. Valenzuela probeert veel meer het verschijnsel geweld en onderdrukking te analyseren en het in aanraking komen met wreedheden. Dit blijkt vooral uit haar roman Cola de Lagartija. El Brujo Hormiga Roja Señor del Tacurú (1983, The Lizard's Tail, Farrar, Straus & Giroux, New York 1983). In dit boek tracht ze door te dringen in de geest van iemand voor wie geweld, sadisme en onderdrukking de gewoonste zaken van de wereld zijn. Als eenmaal duidelijk is hoe zo'n geest werkt, misschien heb je dan tevens het antwoord op de vraag: hoe schakel je deze geest uit, hoe elimineer je zo'n persoon en maak je een eind aan geweld en onderdrukking?

In Cola de Lagartija beschrijft Valenzuela de fictieve levensgeschiedenis van de historische figuur José López Rega, de oprichter van de Argentijnse Anticommunistische Alliantie. Deze organisatie is ten tijde van de eerste re-

[p. 407]

geerperiode van Juan Perón (1946-1955) begonnen met het martelen en laten verdwijnen van ‘staatsvijanden’, of te wel tegenstanders van de regeringspolitiek. Als naaste medewerker van Perón oefende hij veel macht uit op het bestuur van het land; tijdens diens tweede regeerperiode (1973-1974) bracht hij het zelfs tot minister van Sociale zaken. Vooral toen Isabel Perón haar overleden echtgenoot had opgevolgd (1974-1976), was López Rega degene die eigenlijk de touwtjes in handen had. Hij deed aan astrologie en zwarte magie en werd daarom door de Argentijnen El Brujo, De Tovenaar, genoemd.

Deze gegevens uit de realiteit vormen één laag van de roman. De tweede is de beschrijving van een aantal gebeurtenissen uit de jeugd van De Tovenaar, die van essentieel belang zijn voor de vorming van zijn karakter en persoonlijkheid, en zijn droom van macht en heerschappij. De derde laag is het verschijnen van Valenzuela zelf als auteur van de biografie en haar worsteling met het personage De Tovenaar.

Hieruit blijkt al dat Valenzuela's werk niet alleen rijker geschakeerd is wat betreft de thematiek en de personages, maar ook wat betreft de structuur. Verder beschrijft ze haar personages veel meer van binnen uit. Ze onthult op indirecte wijze vele facetten van het karakter en de persoonlijkheid, bijvoorbeeld in de dialogen. Daardoor laat ze de lezer zelf ontdekken hoe het karakter van een personage is. Ze maakt ook gebruik van perspectiefwisselingen: de ik-persoon die aan het woord is kan De Tovenaar zijn of diens naaste medewerker De Reiger of Valenzuela zelf.

Dat zijzelf optreedt in het verhaal geeft het boek een extra dimensie. In het tweede gedeelte van het boek vertelt ze over haar worsteling met De Tovenaar en over het feit dat hij niet alleen in haar verbeelding, maar ook in de werkelijkheid haar leven binnendringt: ze ontvangt een uitnodiging voor een feest dat hij georganiseerd heeft. Hierdoor raken realiteit en fantasie met elkaar verstrengeld. Ze toont ons in dit gedeelte ook van zeer nabij dat personages tijdens het schrijfproces min of meer een eigen leven gaan leiden, dat niet meer te controleren is door de auteur. Ze betrekt de realiteit op zichzelf door zich af te vragen welke rol zijzelf speelt in het geheel: wat voor gruwelen maak ik persoonlijk misschien los door over zo'n perverse man te schrijven? En als een van haar vrienden haar aanraadt De Tovenaar op papier te doden om een eind te maken aan alle geweld en onderdrukking, slaagt ze daar niet in. Dit werkt door in de structuur van het verhaal: in het tweede gedeelte schrijft ze over zichzelf in de eerste persoon enkelvoud, nadat ze de beslissing heeft genomen De Tovenaar zijn eigen leven te laten leiden, komt ze in de derde persoon voor. De afstand die ze heeft genomen tot zichzelf is vergroot en de verantwoordelijkheid voor wat er gebeurt ligt niet meer bij haar.

De Tovenaar komt door eigen toedoen om. Met zijn zuster Estrella, die samen met hem in de baarmoeder zat maar besloot verder te leven in haar broers derde testikel, tracht hij een zoon voort te brengen. De Reiger injecteert hem hiertoe met zijn eigen zaad. De bal zwelt op, barst open en hij baart een rivier van bloed. Geweld veroorzaakt geweld. En in plaats van de periode van twintig jaar vrede die zou aanbreken nadat er een rivier van bloed had gestroomd, is de mens slechts een minuut of twintig rust gegund.

Dat het werk van Valenzuela van een heel ander kaliber is dan dat van Allende lijdt geen twijfel. Het is daarom jammer dat de romans van Allende wel in Nederland bekend zijn, terwijl het werk van Valenzuela - en van schrijfsters zoals Cristina Peri Rossi (Uruguay, 1941), dat ook veel authentieker is - tot nog toe onbekend is gebleven.