De Gids. Jaargang 149

[p. 408]

Maarten Steenmeijer
Macht en onmacht van de verbeelding. Nieuw werk van Manuel Puig

Het is jammer dat het opmerkelijke succes van de film Kiss of the Spider Woman en het toneelstuk De kus van de spinnevrouw (al in twee verschillende opvoeringen te zien geweest) in Nederland tot nu toe nauwelijks geleid heeft tot meer belangstelling voor Manuel Puig, de auteur van de roman waarop film en toneelstuk zijn gebaseerd. De verleden jaar in vertaling verschenen roman De Buenos Aires Affaire (uit 1973) is zelfs nauwelijks gesignaleerd in de schrijvende pers, en dat was met de eerder verschenen vertalingen (Het verraad van Rita Hayworth, De laatste tango en De kus van de spinnevrouw) nog wel het geval. Gezien Puigs succes elders (in Spanje, de Verenigde Staten, Frankrijk en vele Spaans-Amerikaanse landen is hij een van de bekendste Spaans-Amerikaanse schrijvers van dit moment) lijkt er geen andere conclusie mogelijk dan dat Nederland niet gevoelig is voor de eigenzinnige wijze waarop deze schrijver de sentimentele, kitscherige fantasiewereld van zijn personages (gevoed door Hollywood-films, radiospelen, tango's, damesbladen) parodieert én liefheeft. Maar dan is het des te raadselachtiger dat de verfilming van De kus van de spinnevrouw hier zo veel publiek heeft getrokken, want die staat dicht bij de roman.

Inmiddels is er in de landen waar Puigs romans wel gretig aftrek vinden sinds enige jaren een scheiding der geesten opgetreden. Oorzaak: Puigs jongste romans, te weten Maldición eterna a quien lea estas páginas (1980; Engelse vertaling: Eternal Curse on the Reader of These Pages, Random 1983) en Sangre de amor correspondido (1982; Engelse vert.: Blood of Requited Love, Random 1985). Direct na het verschijnen van eerstgenoemde roman was duidelijk dat er iets aan de hand was: sommige recensenten onthaalden Maldición eterna a quien lea estas páginas als Puigs beste roman, andere waren diep teleurgesteld en suggereerden zelfs dat er dubieuze motieven ten grondslag lagen aan deze roman: Puig moest van zijn uitgever snel met een ‘opvolger’ komen van Pubis angelical (1979). Zelfs al zou dat waar zijn - wat zeer de vraag is - doet het ertoe?

Relevanter zijn de inhoudelijke argumenten waarmee de teleurgestelde critici de laatste twee romans van Puig te lijf zijn gegaan. Die kunnen grofweg als volgt worden samengevat: Puig schrijft geen verhalen meer, geen fictie, maar beperkt zich nu tot het transcriberen van gesprekken uit de werkelijkheid.

Deze kritiek komt niet uit de lucht vallen. Puig heeft er geen geheim van gemaakt dat veel uit zijn laatste twee romans echt gezegd is (maar dat gold ook al voor een gedeelte van Pubis angelical). Maldición eterna a quien lea estas páginas is gebaseerd op gesprekken die de schrijver in New York heeft gevoerd met een Amerikaanse loner, met het potlood in de hand (de Amerikaan wilde er geen recorder bij hebben). Puig, die Mexico City om gezondheidsredenen had moeten verlaten en naar New York was getrokken, voelde zich bijzonder eenzaam in de grote Amerikaanse stad. Iedere dag ging hij in zijn eentje naar het zwembad. Zijn aandacht werd daar getrokken door een man die daar ook elke dag kwam: een gezonde Amerikaan van begin dertig, iemand die alles mee leek te hebben. Maar het vreemde was dat de man ook altijd alleen was.

Ze raakten in gesprek en Puig stelde tot zijn verbazing vast dat de man zeer ontevreden was met zichzelf. Hij verafschuwde het Amerikaan te zijn, bewonderde mensen die vreemde talen spreken, had marxistische ideeën en wilde schrijver worden, want een schrijver is immers iemand die weet wat hij wil. Beide mannen hadden dus een zeer geïdealiseerd beeld van elkaar.

Puig stelde de man voor om driemaal per week twee uur lang te praten, tegen betaling. Deze gesprekken hebben geresulteerd in Maldición eterna a quien lea estas páginas.

Zo'n opmerkelijke anekdote maakt de verleiding groot de schrijver van gemakzucht of

[p. 409]

van gebrek aan inspiratie te beschuldigen. En misschien was het wel een noodsprong. Maar het resultaat is in ieder geval markant: voor het eerst geen collage van dagboeken, dialogen, monologen, dromen, politierapporten, filmverhalen, wetenschappelijke geschriften, feuilletons, tangoteksten, telefoongesprekken en andere vertelprocédés waarmee de alwetende verteller uitgeschakeld kan worden (Puig probeert dat zo veel mogelijk in zijn werk), maar de beperking tot één daarvan: de dialoog (en aan het slot van de roman een paar brieven).

Nu vormt de dialoog altijd al een belangrijk onderdeel van Puigs romans (denk maar aan De kus van de spinnevrouw), maar nooit op zo'n radicale wijze, zelfs niet in zijn toneelstukken en filmscripts, waar de dialogen altijd onderbroken worden door korte decoraanwijzingen, beschrijvingen van de handeling enzovoort, en hierin wordt altijd vermeld wie aan het woord is. Daar is in deze roman helemaal geen sprake meer van. Maar ook de dialogen zelf zijn veel kaler: er worden nauwelijks verhalen verteld, de associaties van de sprekers zijn niet altijd even gemakkelijk te volgen, het wemelt van de open plekken. Dit maakt Maldición eterna a quien lea estas páginas tot een roman die je veel minder gemakkelijk meesleept dan bijvoorbeeld De laatste tango of De kus van de spinnevrouw. Maar toch is het niet moeilijk ook hier Puigs grote thema te ontdekken: de pogingen van de mens om via de verbeelding de onaangename werkelijkheid te ontvluchten of te compenseren. En ook in deze roman is voelbaar hoe gekleurd en beperkt volgens Puig het verbeeldingsvermogen van de mens is: door opvoeding, door geslacht, door klasse, door nationaliteit. Dit idee is nu echter in een veel minder zoete vorm gegoten, en dat zou weleens de verklaring kunnen zijn voor de deceptie bij veel critici.

De dialogen worden gevoerd door Ramírez (= Puig) en Larry (= de Amerikaan). Het is 1978. Ramírez, een vierenzeventigjarige Argentijn, is door een mensenrechtenorganisatie naar New York gehaald. Hij zat in Argentinië gevangen en is gemarteld. Hij kan of wil zich nauwelijks iets van zijn verleden herinneren. Hij lijkt bijna gevoelloos: voortdurend vraagt hij hoe angst, liefde, woede en geilheid voelen. Hij wordt een aantal malen per week gezelschap gehouden door een vijfendertigjarige werkloze Amerikaan, Larry, die zo een zakcentje verdient.

In de gesprekken laat Ramírez zich kennen als iemand die de dingen mooier voor wil stellen dan ze zijn (vergelijk Molina in De kus van de spinnevrouw), Larry als iemand bij wie dat steeds minder het geval is. In het begin wordt al direct duidelijk hoe de verhoudingen zijn: Ramírez vertelt over een droom, waarop Larry hem voorhoudt dat je alles wat je in je dromen beleeft alleen beleeft. De mensen die je in je dromen ontmoet ontmoeten jou niet. Ramírez negeert Larrys opmerking.

Ramírez laat weinig los over zichzelf. Voortdurend probeert hij de aandacht op Larry te richten: híj moet vertellen. Om diens verhalen aan de gang te houden kruipt hij regelmatig in de huid van een van de personages.

Larry daarentegen heeft steeds minder moeite (in het begin liegt hij nog, later niet meer) over zichzelf te praten, over zijn complexen, zijn mislukkingen. Het hete hangijzer in zijn leven is de oedipale band met zijn moeder. Zijn vader, een door het leven lamgeslagen arbeider, is het grootste deel van de dag buitenshuis, waardoor moeder en kind alle gelegenheid hebben een hechte, erotische band te krijgen. Telkens als de vader thuis is, voelt het kind zich verraden door zijn moeder.

Dat zij de band verbreekt als hij volwassen wordt traumatiseert hem. Hij is op een ziekelijke manier achterdochtig. Bij iedere blik die zijn vrouw op een man werpt (of die een man op haar werpt) ruikt hij onraad. Hij is er zelf de oorzaak van dat zijn bange vermoedens bewaarheid worden: hij werkt zich een ongeluk en verwaarloost haar. Als hij op een gegeven moment stiekem luistert als zij met een ander aan het vrijen is, merkt hij tot zijn stomme verbazing dat dit hem enorm opwindt: die twee doen hem denken aan zijn vader en zijn moe-

[p. 410]

der. Het zal duidelijk zijn: de oedipale band met zijn moeder heeft diepe sporen achtergelaten in zijn seksuele belevingswereld. Zijn huwelijk is niet meer te redden. Met zijn huwelijk geeft hij ook zijn academische carrière op. Hij wordt een outsider die de kost verdient met allerlei losvaste baantjes.

Terwijl Larry steeds openhartiger over zijn verleden praat, vindt hij ook een weg om door te dringen in Ramírez' leven: hij krijgt de gecodeerde aantekeningen in handen die deze in de gevangenis heeft gemaakt. Ze onthullen Ramírez' persoonlijke problemen, die weinig te maken hebben met zijn politieke activiteiten. Dat het eerste wat Larry decodeert de woorden malédiction éternelle à qui lise ces pages vormt belooft weinig goeds. Maar voor wie is de malédiction éternelle?

Larry graaft verder in de documenten en weet een universiteit te interesseren voor deze getuigenissen uit de eerste hand van een politiek gevangene. Ondertussen gaat het Larry niet meer om het politieke verleden van de oude man, want hij ontdekt dat dit een dekmantel vormt voor zijn familieproblemen: de conflicten met zijn zoon en zijn vrouw. De confrontatie hiermee roept Ramírez' wraaklust op en dat betekent het einde van hun vriendschap, als je hun band zo kunt omschrijven. De oude man blijft eenzaam achter.

Na de gesprekken is Ramírez dus de verliezer, Larry de overwinnaar. De oorzaak is een platitude: Larry durfde de confrontatie met zijn verleden wel aan, Ramírez niet. De malédiction éternelle geldt dus Ramírez. Aan het slot van de roman komt de sentimentele Puig om de hoek kijken: Ramírez sterft spoedig, vol haatgevoelens, eenzaam; Larry wil zijn academische carrière nieuw leven inblazen, vol goede moed.

Maldición eterna a quien lea estas páginas moet het niet hebben van deze wel erg banale boodschap. Dat het boek toch fascineert is te danken aan het ingenieuze spel tussen de twee mannen. Beiden wisselen waar gebeurde verhalen af met leugens en fantasieën waar ze hun angsten, complexen en verlangens in projecteren; ze kruipen in elkaars verhalen, proberen de ander met afleidingsmanoeuvres af te houden van al te pijnlijke herinneringen, waardoor steeds sterker de indruk wordt gewekt dat de twee mannen vooral met zichzelf praten.

Ook aan Sangre de amor correspondido liggen authentieke gesprekken ten grondslag. Puig, inmiddels naar Rio de Janeiro verhuisd (waar hij nog steeds woont), interviewde voor deze roman een Braziliaanse metselaar. Hij stond model voor Josemar Ferreira, de verteller van Sangre de amor correspondido. Josemar woont in de voorstad Santísimo, vanwaar hij iedere dag met de bus naar Rio trekt om te werken. Hij is er beroerd aan toe: zijn aannemersbedrijfje levert nauwelijks een droge boterham op, terwijl zijn moeder, die bij hem woont, ernstig ziek is. Haar verzorging kost handenvol geld, zo veel zelfs dat het huisje waarin ze met zijn tweeën wonen - het enige dat hij nog heeft - verkocht zal moeten worden. Veel gelegenheid om zich hier druk over te maken heeft Josemar niet, want stemmen uit het verleden malen voortdurend door zijn hoofd.

Dat is niet verwonderlijk, want toen zag de toekomst er aanmerkelijk rooskleuriger uit. Als zoon van een arme boer beseft hij al vrij jong dat er in zijn geboortedorp weinig mogelijkheden zijn om zich aan zijn milieu te ontworstelen. Vol goede moed verlaat hij Cocotá. Hij wil terugkeren als een rijk man, waardoor hij een goede partij zal zijn voor zijn vriendinnetje, dat tot een betere klasse behoort dan hij en dus geen toestemming van haar ouders krijgt met Josemar te trouwen.

Vol bravoure laat Josemar de stemmen in zijn hoofd vertellen hoe hij zijn vriendinnetje vlak voor zijn vertrek ontmaagdde. Op dezelfde stoere toon worden zijn andere heldendaden opgediept: de vriendinnetjes die hij er tijdens zijn verkering op na hield, de affaires die hij na zijn vertrek had. Josemar wil vooral duidelijk maken dat het hem nooit aan vrouwen ontbrak. Waar hij ook was, hij kon krijgen wie hij

[p. 411]

wilde. En iedere vrouw die met hem het bed had gedeeld zou hem nooit meer vergeten. Tussenzinnetjes als ‘nietwaar?’; ‘is dat duidelijk?’; ‘ja toch?’ moeten de verhalen kracht bijzetten.

Allengs vermindert het aantal tussenzinnetjes. Steeds duidelijker wordt dan dat Josemar de zaken veel mooier voor wil stellen dan ze zijn. Zijn poging hogerop te komen is jammerlijk mislukt, de enige manier om het troosteloze heden te ontvluchten is terug te blikken naar het verleden. Maar dat moet hij wel ingrijpend veranderen, want zo fraai was het allemaal niet. Alleen zo kan hij worden wat hij nooit is geweest. Het verdraaien van het verleden gaat hem echter steeds minder makkelijk af: de zoektocht naar de verloren tijd blijkt een gevecht tegen de verloren tijd. Deze sinistere strijd is de ziel van de roman, niet het antwoord op de vraag wat wel en wat niet echt gebeurd is.

Josemar is met zijn brallerigheid, die zo dramatisch contrasteert met zijn situatie, een meelijwekkend mens. Dat Puig erin geslaagd is mededogen te wekken mag een wonder heten, want Josemars macho-houding wordt op weinig zachtzinnige wijze verwoord. Sangre de amor correspondido sorteert zo op geheel eigen wijze hetzelfde effect als García Márquez' Het spoor van je bloed in de sneeuw en Vargas Llosa's De jonge honden van Miraflores, twee novellen die eveneens een weinig flatteus beeld geven van het machismo dat toch geen ruimte laat voor een categorische veroordeling. Puig is in zijn roman niet zo mild als García Márquez, soberder dan Vargas Llosa en monomaner dan beide auteurs.

De monomane vormgeving (de denkbeeldige dialogen van Josemar) zal, evenals in het geval van Maldición eterna a quien lea estas páginas, sommige liefhebbers van Puigs oudere werk teleurstellen. De thematiek is echter in essentie nog steeds dezelfde: de grandeur en de misère van de menselijke verbeelding. Grandeur omdat de mens door zijn verbeelding uitgetild wordt boven het hier en nu, misère omdat dit hem meestal geen stap verder brengt of zelfs belemmert. De macht en de onmacht van de verbeelding.

In een van Puigs filmscripts zegt een man over een meisje dat hij in de trein heeft gezien: ‘Ik wilde haar meesleuren naar die donkere, stille hoek achter in de verbeelding, waar het geen zin heeft te proberen iemand mee naar toe te nemen, want er is daar slechts ruimte voor jezelf.’