De Gids. Jaargang 149

Jan Peter Nauta
De Peruaanse literatuur: een tegenstrijdige totaliteit?

De synthese van een dubbele frustratie

De Peruaanse literatuur uit de eerste helft van deze eeuw kent als twee voornaamste verschijningsvormen het kritisch-realistisch proza en de avantgarde-poëzie. De eerste is een poging van de middenklasse om haar positie in een veranderende maatschappij te definiëren en om tevens Peru, als natie, te definiëren. De tweede is een poging om de mogelijkheden en grenzen van het individu en van de kunstenaar te verkennen.

Beide verschijningsvormen leveren een aantal schitterende resultaten op. Met name de essays van José Carlos Mariátegui (1894-1930) en de poëzie van César Vallejo (1892-1938) hebben een blijvende invloed uitgeoefend, ook buiten Peru. Maar ook moet vastgesteld worden dat de menselijke en maatschappelijke aspiraties waarvan deze literatuur uitdrukking is, niet verwezenlijkt werden. De revolutionaire hervormingen op sociaal, economisch en politiek gebied die door Mariátegui en de zijnen werden verkondigd in het beroemde tijdschrift Amauta, waren onaanvaardbaar voor de heersende klasse. De maatschappelijke en culturele herwaardering van het Indiaanse deel van Peru werd nagestreefd in de indigenistische beweging, een strijdbare stroming in de literatuur en in de sociale en historische wetenschappen, maar de op centralisme en ‘blanke’ cultuur gebaseerde machtsverhoudingen werden niet aangetast. De individuele en sociale waarden van vrijheid en solidariteit, zoals we die vinden in de poëzie van bijvoorbeeld Alberto Hidalgo of César Vallejo, kregen geen kans in tijden van militair-politieke dictatuur en economische onderdrukking.

En zo eindigen de aspiraties van beide verschijningsvormen van de Peruaanse literatuur uit die tijd in een historische periode die geen vruchtbare grond biedt maar slechts een woestijn waarin men kan roepen en trachten te overleven. De criticus Alejandro Losada heeft dit proces ‘de synthese van een dubbele frustratie’ genoemd: in plaats van een optelsom met een positieve uitkomst lijkt het resultaat op nul uit te komen.

De jaren vijftig: periferie en centrum

Het panorama waarmee de Peruaanse schrijver in het begin van de jaren vijftig wordt geconfronteerd is weinig hoopgevend. De pogingen tot sociale en democratische hervormingen zijn mislukt en het land gaat gebukt onder de dictatuur van generaal Odría; er heerst een economische crisis als gevolg van de terugval van de export na de Tweede Wereldoorlog; de oligarchie verrijkt zichzelf met buitenlands kapitaal en het land wordt steeds afhankelijker van een enclave-economie in de steden, vooral de hoofdstad Lima. In deze omstandigheden kan men twee hoofdstromingen binnen de literatuur onderscheiden: het neo-indigenismo en de literatura urbana (stadsliteratuur).

Kenmerkend voor het neo-indigenismo (zowel in proza als poëzie) is het feit dat de aandacht van de schrijver zich verlegt van de beschrijving van uiterlijke omstandigheden naar een doordringen in de geestelijke, mythische wereld van de Indiaanse bevolking. José María Arguedas (1911-1969) was verreweg de belangrijkste representant van deze stroming, zoals hij dat ook was van het klassieke indigenismo, sa-

[p. 395]

men met Ciro Alegría. Zijn roman De diepe rivieren (1958) illustreert deze etappe. Een andere belangrijke schrijver is Eleodoro Vargas Vicuña (1924), wiens verhalen vanaf de bundel Ñahuín (1950) een bijna poëtische verwerking van de taal en gedachtenwereld van de Indiaanse boerenbevolking bieden.

De poëzie van Mario Florián (1927), die nativistisch genoemd wordt, is een herschepping van de inheemse literatuur, eerst nog met enkele avantgarde-kenmerken, maar al spoedig zoekt Florián een synthese tussen de orale traditie en traditionele Spaanse versvormen. Het feit dat zijn poëtische produktie zich uitstrekt over een periode van veertig jaar, geeft aan hoezeer periodisering in de Peruaanse literatuur een hachelijke zaak is.

Als literaire stroming (niet als individuele cultuuruiting) lijkt het neo-indigenismo een eindpunt gevonden te hebben in de romans van Manuel Scorza (1928-1983). Van een romancyclus in vijf delen is vooral het eerste deel, Tromgeroffel in Rancas (1970), het bekendst geworden en het hoogst gewaardeerd. Scorza keert hier enigszins terug naar het vroege, strijdbare indigenisme, waarbij hij gebruik maakt van recentere literaire technieken uit het magisch realisme.

Op dit moment bestaat de indruk dat de indigenistische literatuur, na in diverse vormen op nationaal niveau een rol van betekenis te hebben gespeeld, zich ofwel heeft teruggetrokken in een bijna letterlijk marginale positie (de ‘provinciale’ literatuur in de Andes), ofwel deel is gaan uitmaken van de narrativa popular, die verderop ter sprake komt.

Een tweede stroming die in de jaren vijftig opkomt is de literatura urbana (stadsliteratuur). Hoewel hierin zowel proza als poëzie een plaats hebben, zijn de critici geneigd de dichters uit deze tijd bij de sociale poëzie onder te brengen, en de stadsliteratuur vooral te beschouwen als stadsproza (narrativa urbana).

De eerder aangeduide sociale en economische ontwikkelingen, in combinatie met een sterk gevoel van onmacht en frustratie, leidden tot een proza dat op negativistische en subjectieve wijze de problematische realiteit van de grote stad beschrijft. Lima, dat in die tijd al uit zijn voegen begint te barsten door de omvangrijke migratie vanuit het binnenland, wordt het decor waartegen enkelingen of marginale groepen uit het proletariaat en de middenklasse worden geportretteerd. Kenmerkend is de chaotische en onbeheersbare wijze waarop deze realiteit zich aan personages en schrijver voordoet.

Met deze verandering van maatschappijvisie - die in schril contrast staat met de vermenging van idylle en sociaal protest uit het indigenisme - gaat een verandering in literaire stijl gepaard. De nieuwe literaire technieken, die dan in Peru bekend worden, zoals wisseling van perspectief, monologue intérieur en nietchronologische presentatie van de gebeurtenissen, bieden de schrijver een middel om uitdrukking te geven aan zijn gevoel van verwarring. Tegenover een chaotische realiteit dient een kunstwerk gezet te worden waarvan de structuur niet meer afhangt van zijn referent maar dat zijn eigen onafhankelijke, schijnbaar chaotische structuur kent.

Zo bezien is het volkomen begrijpelijk hoe in deze tijd Mario Vargas Llosa zich kon ontwikkelen. Zijn eerste publikatie, de verhalenbundel Los jefes (in Nederlandse vertaling opgenomen in de bundel De jonge honden van Miraflores), verscheen in 1958 en was niet de eerste publikatie binnen deze stroming. Wel is Vargas Llosa uiteindelijk degene geworden die de nieuwe verworvenheden tot de uiterste consequenties doorvoerde. Als voorbeeld van de narrativa urbana kunnen nog twee auteurs worden genoemd: Enrique Congrains Martín (1932) en Julio Ramón Ribeyro (1929).

Congrains Martín heeft zijn bekendheid te danken aan één roman: No una, sino muchas muertes (1957, Niet één, maar vele doden). Vrij algemeen wordt dit boek beschouwd als een mijlpaal; de beschrijving van een infrahumane wereld op de vuilnisbelten langs een smerige ri-

[p. 396]

vier zet de toon voor een serie andere werken. Maar die heeft Congrains aan anderen overgelaten, zelf heeft hij niet meer gepubliceerd.

Ribeyro, daarentegen, schrijft nu al meer dan dertig jaar aan een oeuvre dat hem tot de belangrijkste verhalenschrijver van Peru maakt. Zijn eerste verhalenbundel, Los gallinazos sin plumas (1955, De gieren zonder veren), behandelt nog personages uit de krottenwijken, maar daarna verplaatst zijn aandacht zich naar de gefrustreerde middenklasse. De onbekendheid van Ribeyro in het buitenland (ondanks vertalingen in het Frans en het Duits; in het Nederlands verscheen in 1964 onopvallend zijn roman Verslag van een zomer) heeft ongetwijfeld te maken met het feit dat zijn rustige, uitgebalanceerde stijl en zijn schijnbaar intranscendente onderwerpen, zoals de hopeloze strijd en de berusting van de enkeling in wat als noodlot wordt ervaren, weinig aanspraken in een tijd waarin van de Spaans-Amerikaanse literatuur werd verwacht dat zij de hemel zou bestormen en de aarde veranderen. Grotendeels in de marge hiervan werkt Ribeyro, sinds lang woonachtig in Parijs, door aan zijn verhalen. In 1977 verschenen drie verzamelbundels onder de veelzeggende titel La palabra del mudo (het woord van de stomme).

De poëzie: generaties, groepen en enkelingen

Peru is een land van dichters, wordt vaak gezegd, en het is inderdaad opvallend hoeveel poëzie er geschreven wordt. Sinds de jaren vijftig zijn de generaties, groeperingen en individuele dichters elkaar opgevolgd.

Als vertegenwoordiger van de al eerder genoemde sociale poëzie is vooral Alejandro Romualdo (1926) bekend geworden. Karakteristiek is zijn verzet tegen de pure poëzie; daartegenover stelt Romualdo zijn concrete poëzie. De lezer wordt direct aangesproken, de poëzie is een aanklacht tegen de sociale en politieke chaos en wordt tot getuige gemaakt van het historisch proces. Deze kenmerken zullen verder worden uitgewerkt in de volgende generatie, die de reikwijdte van de poëzie in minstens twee opzichten vergroot. In de eerste plaats, onder meer als reactie op de Cubaanse Revolutie van 1959, zetten de dichters de politieke strijd in een breder, Spaans-Amerikaans perspectief. Sommigen, zoals Javier Heraud (1942-1963), trekken de uiterste consequentie en strijden niet alleen met het woord maar ook met het geweer in de guerrilla. En in de tweede plaats, maar nu binnen een meer literair kader, wordt de horizon verbreed door het kennisnemen van vooral de Anglosaksische dichters.

Antonio Cisneros (1942) is binnen de generatie van '60 begonnen, maar heeft zich langzamerhand ontwikkeld tot een dichter die niet meer met één centraal idee kan worden geassocieerd. Zijn poëzie is hecht gestructureerd, doordacht en vol dikwijls subtiele verwijzingen naar historische en culturele omstandigheden binnen en buiten Peru. Hij is ook te gast geweest op Poetry International.

Wanneer in 1973 de bloemlezing Estos trece (Deze dertien) verschijnt, samengesteld door de schrijver en criticus José Miguel Oviedo, blijkt eens te meer dat de indeling van de Peruaanse poëzie in generaties feitelijk onmogelijk is. Verscheidene gelijktijdige groeperingen doen van zich spreken: Hora Cero, Gleba, Estación Reunida. Sterker misschien dan de werkelijke onderlinge verschillen lijkt echter de behoefte zich van elkaar en van de voorgaande poëzie te onderscheiden. Het kosmopolitisme van de generatie van '60 wordt verworpen maar paradoxaal genoeg drinken de dichters zelf uit vele bronnen. Ze vinden elkaar in de verwerping van wat ze als degeneratie zien van een politiek systeem (de dan verlopende ‘Peruaanse Revolutie’), maar kunnen hier geen gemeenschappelijk project tegenover stellen. En zo leidt het ontbreken van een gemeenschappelijk einddoel, in samenhang met een marginale positie en een toenemende sociale en economische crisis, tot een situatie die men kan vergelijken met een labyrint waarin velen rondlopen, enkelen met de hoofden boven de heggen uitsteken en toch niemand het eens is met een ander over

[p. 397]

waar de uitgang zich bevindt.

Een uiterst complex beeld is het gevolg. Er zijn individuele dichters van groot belang, zoals Romualdo en Florián, maar ook jongere, zoals Cisneros, Edgar O'Hara of Sánchez León; leden van oudere generaties die hun eigen weg volgen, zoals Washington Delgado of Pablo Guevara; en vervolgens het toenemend belang van de dichters van buiten Lima, die niet berusten in hun perifere positie.

Het proza: kruispunt van vele wegen

Het is waarschijnlijk geen oversimplificatie te menen dat er aan het huidige Peruaanse proza, ondanks de verscheidenheid, twee tendenties ten grondslag liggen. Ten eerste de internationaal gerichte, moderniteit nastrevende verhalen en romans; ten tweede de binnenwaarts gerichte en naar herstel van autochtone waarden strevende literatuur. Overigens zijn de grenzen dikwijls vaag en lijken beide tendenties voort te komen uit het realisme van de jaren vijftig en zestig.

Dat realisme werd aangescherpt door een groep auteurs rond het tijdschrift Narración, waarvan de enige nummers verschenen in 1966, 1971 en 1974. Gepoogd werd de literatuur in dienst te stellen van de sociale strijd. Dank zij de inmiddels doorgedrongen bevrijding uit traditionele realistische vormen kon hierbij een perspectiva popular gehanteerd worden, een schrijfwijze die aansloot bij de wijze van uitdrukken van bepaalde sociale groepen.

De bekendste vertegenwoordiger van deze stroming is Gregorio Martínez (1942) geworden, vooral met zijn boek Canto de sirena (1977, Sirenezang). Het is de monoloog van een bewoner van het zuidelijke kustgebied van Peru, waar vrij geïsoleerde gemeenschappen negers wonen, een tot dan toe vrijwel vergeten groep in de literatuur. De fijnzinnige wijze waarop Martínez het orale karakter van de monoloog en de volkswijsheden verwerkt, maakt het boek tot een voorbeeld van hoe ideologische en literaire vernieuwing kunnen samengaan.

Jorge Díaz Herrera (1941) laat zien hoe een al wat oudere thematiek (de frustraties van enkelingen) in een heel eigen vorm gegoten kan worden. Zijn boek Alforja de ciego (1979, Knapzak van een blinde) bevat een aantal, meestal zeer korte, verhalen die vaak meer op schetsen lijken maar waarvan de kracht in de toon zit. Als voorbeeld volgt hier Arte puro (Zuivere kunst).

‘Op vierentwintigjarige leeftijd kwam Mario Tejada tot de overtuiging dat hij geboren was om schrijver te worden, het is niet voor niets dat iedereen in jouw gesprekken je grote vaardigheid bewondert om verhalen te vertellen die in de mond van iemand anders absoluut niet interessant zouden zijn. Hij was er ook van overtuigd dat zijn eigen leven de beste leidraad zou zijn voor zijn voornemens als romanschrijver, en mijn eerste werk zal over mijn kinderjaren gaan en mijn tweede over mijn jeugd en daarna zien we wel, het heeft geen zin zo ver vooruit te lopen, vind je niet? En hij liet zijn baard staan en veranderde zijn haar, zo zie je zelfs uit de verte dat je een schrijver bent. En hij volhardde zo in zijn voornemen, dat het hem onmogelijk was iets te schrijven dat niet met het onderwerp van de roman te maken had. En hij kon zelfs geen brief meer afmaken, geen artikel, zijn cursus Engels, want zonder dat ik er erg in heb blijk ik dingen te bedenken en te schrijven voor mijn roman, die hij tenslotte evenmin ooit afmaakte. Zijn felle redevoeringen in de cafés, of welke gelegenheid zich ook maar voordeed, tegen de pas verschenen roman van de schrijver Marco Renán, die het verhaal vertelde van een arme drommel die terwijl hij probeerde zijn leven in literatuur te veranderen er niet in slaagde te leven zoals het hoorde noch om literatuur te schrijven, namen bijna al zijn tijd in beslag, en om je te bewijzen dat ik die klootzak van een Marco Renán goed ken zal ik je zeggen dat ik hem zowat drie maanden in mijn eigen huis heb onderhouden dus bij mij moet hij met dat gezeik niet aankomen.’

[p. 398]

De door Narración voorgestane ideologische keuze werd natuurlijk niet door iedereen gevolgd. Zo blijken er onder de inzendingen voor een verhalenwedstrijd in 1979 minstens drie groepen te kunnen worden onderscheiden, volgens de jury. Ten eerste het fantastische verhaal, dat dicht aanleunt tegen schrijvers als Borges of Cortázar. Ten tweede een groep waarin het magisch realisme een rol speelt, al of niet in combinatie met folkloristische of populaire elementen. En tenslotte een groep die men neorealistisch kan noemen en waarin de jury sporen van onder anderen Ribeyro aantreft. En, als verrassing bij het openen van de enveloppen met schuilnamen, bleek de eerste prijs gewonnen te zijn door de dichter Washington Delgado...

De Peruaanse criticus Antonio Cornejo Polar noemt de Peruaanse literatuur een ‘tegenstrijdige totaliteit’. Hiermee drukt hij de opvatting uit dat de Peruaanse literatuur van tegenwoordig een complex geheel is, vol elkaar tegelijk bestrijdende en aanvullende stromingen. Duidelijk is in ieder geval dat die literatuur het produkt is van een veranderende natie in crisis en van schrijvers die daarin hun plaats trachten te bepalen.