De Gids. Jaargang 149

Maarten Steenmeijer
García Márquez' boek van goede liefde

Op de schrijftafel van García Márquez staan twee pennen. Uit de ene komen druppelgewijs korte, sobere zinnen. De wereld die dit proza oproept wordt beheerst door een sombere apathie. Het leven neemt nauwelijks meer de moeite zich voort te slepen, het staat stil. De andere pen kijkt niet op een woordje meer of minder. Waar volstaan kan worden met een enkele aanduiding trekken gedetailleerde beschrijvingen en uitputtende opsommingen aan het oog van de lezer voorbij. Het gevolg is dat Macondo en omgeving een heel ander aangezicht krijgen. Armoede, geweld, onderdrukking, uitbuiting, ziekte, dood, eenzaamheid, krijgen nauwelijks de kans om werkelijk tragisch te worden in deze sensuele, kleurrijke, bijna vrolijke atmosfeer.

Het eerste en het laatste verhaal uit De uitvaart van Mamá Grande geven dit contrast scherp aan. In het eerste verhaal, ‘Een dinsdagsiësta’, gaan een vrouw en haar dochter met de trein naar Macondo, waar de verzengende hitte het leven verlamt. De zoon van de vrouw blijkt een paar dagen eerder neergeschoten te zijn door een weduwe wier deur hij probeerde te forceren. Een zware straf, zo suggeren de schaarse woorden van de moeder. Zij wil zijn graf bezoeken en vraagt de pastoor om de sleutels van het kerkhof. Aan het slot gaan moeder en dochter op weg naar het kerkhof. Met grote waardigheid weerstaat de vrouw de achterbakse, nieuwsgierige blikken van de dorpsbewoners.

Er wordt nauwelijks een woord gewisseld in

[p. 302]

dit verhaal. De zinnen zijn kort, het taalgebruik is droog. De open plekken laten veel aan de verbeelding van de lezer over. Door deze uiterst secure soberheid is ‘Een dinsdagsiësta’ een van Márquez' indrukwekkendste verhalen geworden.

‘De uitvaart van Mamá Grande’, het laatste verhaal uit de bundel, is precies wat de titel suggereert: de begrafenis van de ‘absolute heerseres over het rijk van Macondo’. Veel voegt het verhaal niet toe aan de titel: in wijdlopige beschrijvingen en ellenlange opsommingen wordt uit de doeken gedaan wie Mamá Grande was, wat zij allemaal bezat, hoe haar ziekbed verliep, wie er uit alle hoeken van de wereld naar haar begrafenis kwamen, et cetera. Het is door deze overdaad een van Márquez' minst memorabele verhalen.

Zo scherp als bij deze twee verhalen is het contrast zelden. In Márquez' romans wisselen de beheerste en de uitgelaten toon elkaar in meer of mindere mate af. Heel markant is dit in Kroniek van een aangekondigde dood: op de eerste pagina wordt op uiterst economische wijze melding gemaakt van de moord waar het boek om draait, op de laatste pagina wordt de moord in al zijn bloedige details beschreven.

Maar een van de twee stijlen heeft bijna altijd duidelijk de overhand. De kolonel krijgt nooit post en Afval en dorre bladeren zijn, hoe verschillend verder ook, geschreven in karig, precies proza, terwijl Honderd jaar eenzaamheid en De herfst van de patriarch veel meer woorden nodig hebben, overigens zonder de breedsprakigheid van ‘De uitvaart van Mamá Grande’ te krijgen.

De nieuwe roman van García Márquez, El amor en los tiempos del cólera (Bruguera, 1985; de Nederlandse vertaling verschijnt dit najaar onder de titel Liefde in tijden van cholera), telt vijfhonderd pagina's, een indicatie voor het antwoord op de vraag met welke pen dit boek is geschreven. En inderdaad: García Márquez heeft flink uitgepakt.

Dat hij niet zuinig is geweest zal verband houden met het decor van het verhaal, want dat is nieuw in het oeuvre van de Colombiaanse Nobelprijswinnaar. Het is nu niet zijn geboortestreek die verbeeld wordt (het in het binnenland gelegen dorp Aracataca en omgeving), maar een niet met name genoemde stad aan de kust die veel wegheeft van Cartagena de Indias, de belangrijkste Caraïbische havenstad tijdens de koloniale periode, die na de onafhankelijkheid van Spanje aan het begin van de vorige eeuw in verval raakte, zonder dat de sporen van de vroegere grandeur overigens helemaal verdwenen. Om dit nieuwe decor te schilderen heeft Márquez kosten noch moeite gespaard: de verschillende wijken, de haven, de huizen, de interieurs, de kleding, alles wordt met een negentiende-eeuwse uitputtendheid beschreven. Het is niet goed mogelijk je te onttrekken aan het gevoel dat het ook wel wat korter had gekund, maar daar staat tegenover dat er zo veel plezier van de beschrijvingen afstraalt en dat ze zo elegant geformuleerd zijn, dat je ze graag voor lief neemt.

García Márquez heeft nooit een geheim gemaakt van zijn grote liefde voor Cartagena de Indias. Min of meer gedwongen door de grote sociale en politieke onrust die volgde op de moord op de liberale leider Gaitán in Bogotá in 1948 keerde hij de miezerige Colombiaanse hoofdstad de rug toe en vertrok naar de noordkust: eerst naar Cartagena de Indias, twee jaar later naar Barranquilla. Daar was niet alleen de atmosfeer van oudsher veel sprankelender dan in Bogotá, maar ook werden de teugels er in die jaren van repressie veel minder strak gehouden dan in Bogotá. Márquez vond hier aansluiting bij de schrijvers die bekend zijn geworden als de Groep van Barranquilla en schreef in deze jaren tussen de journalistieke bedrijven door zijn eerste verhalen (Ogen van een blauwe hond) en de schitterende roman Afval en dorre bladeren. El amor en los tiempos del cólera is vermoedelijk zo uitgedijd omdat Márquez zich deze gelegenheid om een omgeving waaraan hij zeer dierbare herinneringen heeft in het zonnetje te zetten niet wilde laten ontnemen.

[p. 303]

Het verhaal bestrijkt ongeveer de laatste helft van de vorige eeuw en de eerste drie decennia van deze eeuw, een lang mensenleven. Het is de tijd waarin onder meer de luchtballon, de auto, de bioscoop, de telefoon en de roddelpers geïntroduceerd werden. Ze vormen de onnadrukkelijke achtergrond van de liefdesgeschiedenis van Florentino Ariza en Fermina Daza. Of liever gezegd: van de geschiedenis van Florentino's liefde voor Fermina, die pas op hoge leeftijd beantwoord wordt.

Florentino Ariza is een onecht kind van een van de oprichters van de Compañía Fluvial del Caribe, die het stoombootverkeer op de rivier de Magdalena verzorgt. Hij groeit onder de hoede van zijn zorgzame moeder op tot een zwijgzame, bijna onbeduidende jongen. Fermina Daza is de hooghartige dochter van een door weinig verheffende praktijken rijk geworden nieuwkomer in de stad. Ze spreken elkaar slechts één keer alleen, genoeg voor Florentino om aan niets anders dan aan haar te kunnen denken, genoeg voor het dertienjarige meisje om zich de bevlogenheid van de jongen - die hij, door de omstandigheden gedwongen, per brief overbrengt - te laten welgevallen.

Hun verhouding komt Fermina's vader slecht uit, want hij heeft andere plannen met zijn dochter: zij moet een man trouwen die meer aanzien geniet dan dit schriele telegrafistje. Na veel moeite (hij neemt zijn dochter lange tijd mee op reis) slaagt hij in zijn opzet. Fermina's liefde voor Florentino is in één klap voorbij als zij weer oog in oog met hem staat. Zij beseft dat haar liefde een hersenschim gold, niet de jongen die zij nu pas goed heeft kunnen bekijken. Ze stuurt hem een kort briefje: ‘Toen ik u zag vandaag, besefte ik dat wat er tussen ons bestaat slechts een illusie is.’ Een paar jaar later trouwt ze met een van de meest begeerde mannen van de stad, de arts Juvenal Urbino.

Florentino's liefde boet niets aan heftigheid in. Hij neemt zich voor haar tot de zijne te maken, hoe lang hij daarop ook moet wachten. Om zijn kansen te vergroten maakt hij op bewonderenswaardige wijze carrière en let hij goed op zijn gezondheid.

Na ‘eenenvijftig jaar, negen maanden en vier dagen’ (we herkennen een van Márquez' retorische trucs) worden zijn strijdlust en volharding eindelijk beloond: ze krijgen elkaar. El amor en los tiempos del cólera is Márquez' eerste boek dat goed afloopt.

Dit happy end ligt niet voor de hand. Niet alleen is er wat Fermina betreft nooit sprake geweest van liefde toen ze jong waren, ook liep Florentino de kans dat zijn liefde schipbreuk zou lijden: ruim een halve eeuw van adoratie op afstand maakt de kans op teleurstelling heel groot wanneer de liefde tenslotte beantwoord wordt.

Dat Florentino Fermina voor zich weet te winnen is een huldebetoon aan het geschreven woord. Want het zijn zijn fraaie epistels die Fermina doen zwichten. Florentino vermijdt hierin zorgvuldig iedere zinspeling op hun ‘jeugdzonde’, omdat die wat Fermina betreft gebaseerd was op een vergissing. De brieven zijn geen hartstochtelijke liefdesverklaringen, het zijn bijna filosofische traktaten over de liefde. Ze staan niet in het boek. Terecht, want ze zouden overbodig geweest zijn: El amor en los tiempos del cólera is in deze vorm al een reeks bespiegelingen over de liefde. Want de geschiedenis van Florentino en Fermina is niet de enige vorm van liefde die ter sprake komt. In het eerste deel (het boek telt er zes) lijkt het zelfs alsof het verhaal over een andere liefde gaat: die tussen Fermina en haar echtgenoot, dokter Urbino. De pagina's over hun amor domesticado (gedomesticeerde liefde) tonen Márquez op zijn subtielst. Hij heeft genoeg aan een enkel incident (een maandenlange ruzie om een stukje zeep) of een detail (Fermina's ergernis over Urbino's onuitroeibare gewoonte op de bril te plassen) om tot in de finesses duidelijk te maken hoe hun huwelijksleven was.

De amor domesticado van Fermina en Urbino is een van de vele vormen van liefde die ter sprake komen. Dit is te danken aan het feit dat Florentino's maniakale verliefdheid hem niet verhindert troost te zoeken bij andere vrou-

[p. 304]

wen, steeds beseffend dat zij hem nooit van zijn voornemen Fermina te veroveren af kunnen brengen. Dit betekent niet dat de talrijke affaires die Florentino heeft (en die hij zorgvuldig boekstaaft) afgedaan kunnen worden met de term surrogaat. Florentino denkt op zijn oude dag met weemoed terug aan de honderden vrouwen met wie hij het bed heeft gedeeld en die hem de gelegenheid hebben gegeven vele soorten liefde te proeven: de zelfzuchtige liefde, de anonieme liefde, de zondagsliefde, de weduweliefde, de pedofiele liefde, de berekenende liefde, de platonische liefde, enzovoorts. Maar hoe verschillend ook, alle vrouwen die Florentino's pad kruisen hebben één ding gemeen: ze zijn buitengewoon sensueel en komen daar zonder omhaal voor uit.

Zonder tragiek is El amor en los tiempos del cólera niet. Een van Florentino's vriendinnen moet haar overspel bekopen met haar leven, zijn laatste vriendinnetje pleegt zelfmoord nadat hij haar in de steek heeft gelaten voor Fermina. Maar veel nadruk krijgt deze schaduwzijde van Florentino's rijkgeschakeerde liefdesleven niet: El amor en los tiempos del cólera is een boek van goede liefde. Dat spreekt ook uit de gevoelens van Fermina voor haar overleden echtgenoot. Hij wordt niet afgedaan als de man die haar bijna een leven lang heeft afgehouden van de ware Jacob, zelfs niet als het voorprogramma van de grote liefde. Zij herdenkt hem met veel respect, tederheid en nostalgie, en pas als het rouwproces voorbij is komt er plaats voor Florentino.

Met deze elegante wending suggereert Márquez dat hij een roman heeft willen schrijven waarin het leven de mensen nu eens niet verdoemt tot eenzaamheid, maar zich genadig toont voor hen. De reikwijdte van deze suggestie is echter betrekkelijk. Want hoewel de roman als een sprookje zo mooi lijkt te eindigen, toch weten we niet hoe het Fermina en Florentino verder zal vergaan. Omdat beiden al bejaard zijn, is de kans dat een van hen spoedig sterft niet uitgesloten. Ook is het niet denkbeeldig dat hun liefde de fase van verliefdheid niet overleeft. Maar zelfs al zouden ze nog lang en gelukkig leven, het grootste deel van hun leven is niet bepaald over rozen gegaan. En over die periode gaat El amor en los tiempos del cólera.

Márquez' laatste roman markeert dus geen breuk in zijn oeuvre. Ook nu wordt de mens getekend als een sympathieke stumper, een wezen dat tot niet veel meer in staat is dan aanmodderen. De loop der dingen wint het altijd van de mens, en dat is een tragische gedachte. Het enige optimistische in Márquez' wereld is dat de mens meestal met goede bedoelingen handelt. Maar aanmodderen blijft het. Overigens lijkt de auteur daar nauwelijks tegen in opstand te komen: hij slaat weemoedig en liefdevol gade.

Zoals al is aangestipt is El amor en los tiempos del cólera stilistisch evenmin een vernieuwing. Ook hier weer die afwisseling van fraaie volzinnen (die af en toe een zekere pronkzucht verraden) en kernachtige formuleringen, niet gespeend van humor. Over Juvenal Urbino wordt bijvoorbeeld gezegd: ‘Hij was een volmaakte echtgenoot: nooit raapte hij iets op, nooit deed hij het licht uit, nooit deed hij de deur achter zich dicht.’ Met name in de spaarzaam gedoseerde dialogen laat de sobere Márquez zich zien. Door hun beknoptheid hebben ze eerder het karakter van aforismen die de spreker typeren dan van dialogen.

Het grootste verschil met de vorige romans is misschien dat er zich in El amor en los tiempos del cólera nauwelijks bovennatuurlijke verschijnselen (geesten, tenhemelvaringen, et cetera) voordoen. Maar die hebben nooit tot de kern van Márquez' wereld behoord.