De Gids. Jaargang 149

[p. 171]

[Nummer 3]

J. Goudsblom
Morele beesten. Notities over moraal

We zijn zo gewend over morele kwesties in moraliserende zin te spreken, dat het, wanneer iemand dit niet doet, meteen amoreel of op zijn minst cynisch, machiavellistisch klinkt.

⋆⋆⋆

Cynici voelen zich het lekkerst in het gezelschap van andere cynici. Met idealisten en moralisten kunnen zij moeilijk overweg. Zij vergeten dat zij hun cynisme alleen maar kunnen botvieren binnen een veilige omheining van moraal.

⋆⋆⋆

Moraal en recht: enclaves in een amorele, rechteloze wereld. Het is onzin om te zeggen dat de tijger wel of niet het recht heeft om een hert te doden. Maar het is geen onzin dat de tijger in een dierentuin ‘recht heeft’ op zoveel vlees per dag.

⋆⋆⋆

(Recht: een contaminatie van rede en macht.)

⋆⋆⋆

Het rechtvaardigheidsgevoel van Odysseus: hij plundert een stad en zorgt ervoor dat geen van zijn mannen bij het verdelen van de buit ‘iets te kort komt’ (Odyssee, Boek ix, vs: 39-43).

Er is alle reden om aan te nemen dat ‘zijn mannen’ dit rechtvaardigheidsgevoel gedeeld hebben. Waarom zouden ze niet? De ervaring had hun dit zo geleerd: er is in het leven weinig te halen, maar als je behoort tot het gevolg van een sterke krijger en je daarin goed weet te weren, mag je delen in de buit.

Dit is een elementair, empirisch gefundeerd rechtsgevoel. Het wortelt in, en wordt bevestigd door, de sociale ervaring, de maatschappelijke werkelijkheid.

Bepaalde problemen van het samenleven voor Odysseus en de zijnen werden door deze manier van doen opgelost. Voor de overwonnenen, die voor zover zij de slag overleefd hadden gedwongen waren om te vluchten of in slavernij werden weggevoerd, was deze oplossing onaangenaam, maar er zijn geen aanwijzingen dat ze door hen als onrechtvaardig werd ondervonden - noch dat zij zelf, als de rollen waren omgedraaid, zich anders zouden hebben gedragen. Hun sociale ervaring week niet af van die van Odysseus en zijn makkers, zij deelden hetzelfde morele universum.

⋆⋆⋆

Moraal en recht, al is hun strekking nog zo zachtaardig, dienen, willen ze überhaupt een kans maken, óók te zijn: de moraal en het recht van de sterksten. Zo is het altijd geweest; we kunnen er niet onderuit dit te erkennen. Hierin moeten we Callicles gelijk geven, of we dat nu leuk vinden of niet - uit waarheidsliefde, uit werkelijkheidszin, uit, om met Callicles te spreken, eigenbelang: want illusies zijn in strijd met ons belang.

Natuurlijk is het inzicht van Callicles eenzijdig en gevaarlijk; daar heeft Socrates al op gewezen. Nodig is een synthese van Callicles en Socrates; maar de formule daarvoor moet nog worden uitgevonden.

[p. 172]

⋆⋆⋆

Het zou mooi zijn, als ‘moraal’ en ‘macht’ twee tegenstrijdige dingen waren, het ene goed, het andere kwaad, ‘hoe meer moraal, des te minder macht’. Maar zo eenvoudig is het niet. Er is geen moraal zonder macht, geen macht zonder moraal. Ze komen altijd samen voor, zoals bij Odysseus: plunderen en de buit eerlijk verdelen. Zonder plunderen geen buit om te delen, zonder eerlijk delen geen voortzetting van het plunderbestaan.

⋆⋆⋆

Voor het schenken van weldaden is rijkdom, voor het verlenen van genade is invloed nodig. De machtsbasis van morele deugden.

⋆⋆⋆

De ‘maatschappelijk onbeminden’ waar Bram van Stolk over schrijft in het Maandblad voor Geestelijke Volksgezondheid: zij missen het vermogen om zich bemind te maken, een essentiële machtsbron, die samenhangt met opvoeding, bezit, kennis, uiterlijk.

Een voorbeeld van iemand die geen moeite had om zich wel bemind te maken: Sint-Maarten, die zijn mantel door midden sneed en de helft weggaf aan een kleumende bedelaar. Wat had de bedelaar kunnen doen om zich even beminnelijk te gedragen?

⋆⋆⋆

Moraliseren - een poging om macht uit te oefenen, meestal op een bedekte manier, zonder expliciet naar machtsmiddelen te verwijzen. Het mooiste argument voor de moralist is de ander te wijzen op zijn eigen bestwil, de meest onverbiddelijke sanctie.

⋆⋆⋆

Het akelige aan moraliseren is het docerende en kleinerende ervan. Je wordt toegesproken als een kleuter, met een boodschap die je best zelf had kunnen bedenken, ja die je in de meeste gevallen al lang en breed kende.

Want dit is kenmerkend voor morele waarheden: het zijn er eigenlijk maar weinig, ze zijn in de kern heel eenvoudig, en we hebben ze van jongsaf aan uittentreure gehoord.

We weten dat ze waar zijn, en dat we degenen die ze verkondigen niet genoeg kunnen wantrouwen.

⋆⋆⋆

Moraliseren: als jij dat doet tegen een ander, is dat voor die ander onaangenaam. Hij zal jou daarom niet aardig vinden. En als jij er prijs op stelt wel aardig gevonden te worden, zul je daarom zelf ook maar liever niet moraliseren.

Zo raakt het moraliseren in diskrediet. Niemand wordt graag moraliserend toegesproken. En van de weeromstuit houden de meeste mensen, en vooral juist de aardigste, er niet van zelf te moraliseren.

⋆⋆⋆

Cultuur en moraal, daar moeten we het van hebben. De cultuur is het meeromvattende: alles wat we van anderen geleerd hebben. De moraal is een onderdeel daarvan: de manieren waarop we geleerd hebben met anderen rekening te houden.

Het behoort tot de opdrachten van de cultuur om na te denken over de moraal.

⋆⋆⋆

‘Cultuur’ kun je in het meervoud zetten (‘de culturen der mensheid’), ‘moraal’ niet. (Het Engels is, als zo vaak, flexibeler: ‘morals’ doet meteen al denken aan verscheidenheid.)

⋆⋆⋆

‘L'art pour l'art’ is óók een moraal, een moraal van kunstenaars: stelregels voor het leven van en de omgang met kunstenaars.

⋆⋆⋆

‘Moraal’: een geheel van omgangsvormen, met rechtvaardiging. ‘Moraliseren’: het rechtvaardigen van de omgangsvormen.

⋆⋆⋆

[p. 173]

Een brood kopen, een brood stelen, een brood vorderen en om een brood vragen (bedelen): vier soorten omgangsvormen, vier manieren om met de bakker om te gaan. Ze blijken bij nadere analyse meer overeenkomsten te vertonen dan je op het eerste gezicht zou denken.

Het verschil tussen stelen en vorderen bijvoorbeeld zit hem vooral in de graad van heimelijkheid of openheid. Iemand die over de machtsmiddelen beschikt, kan het bezit van anderen vorderen; hij kan een tiende van de oogst eisen, of een derde, of zelfs alles - zolang de boeren zich erbij neerleggen, is dit zijn heerlijk recht.

⋆⋆⋆

Oordelen, dat is meedoen in de krachtmetingen van de oordelaars.

Niet willen meedoen, oordeel-onthouding, heeft onvermijdelijk iets conservatiefs: het betekent de dingen laten zoals ze zijn, de heersende verhoudingen aanvaarden. Wie zwijgt stemt toe.

⋆⋆⋆

‘Moraal’ is een vervelend woord. We zouden moeten beginnen met proberen de moraal wat leuker te maken, het geweten wat aardiger. Een streng maar opgewekt geweten, een superego met gevoel voor humor, hoe krijgen we dat voor elkaar?

⋆⋆⋆

‘Wederzijds verzekerde zelfbeheersing’ - dat is net iets te veel gezegd. Het hoogst bereikbare is wederzijds verwachte zelfbeheersing, ‘mutually expected self-restraint’ (m.e.s.). We raken hier de grondslag van iedere moraal. Mensen houden zich in, in de verwachting dat anderen dat ook zullen doen. De eigen zelfbeheersing en die van anderen vullen elkaar aan.

⋆⋆⋆

De kernvraag: wat je van andere mensen kan en mag verwachten, en wat je daar zelf tegenover kan en moet stellen.

⋆⋆⋆

Alle kwesties hebben meerdere kanten, hun voors en hun tegens. Het jammere is dat in discussies bijna altijd één partij zich opwerpt tot woordvoerder van de voors, en de andere van de tegens. Daardoor word je onvermijdelijk in een van beide kampen gedrongen. Ongenuanceerd denken leidt tot onduidelijkheid.

⋆⋆⋆

Er is geen recht mogelijk zonder voorrecht, geen oordeel zonder vooroordeel, geen waarde zonder voorwaarde. Voorrecht en vooroordeel zijn de voorwaarden voor recht en oordeel.

⋆⋆⋆

Recht, geld, moraal - allemaal ‘manieren waarop mensen proberen problemen van het samenleven op te lossen’. Deze formulering kan verhelderend werken, maar ze lost niets op. De dingen zijn nu op een gemeenschappelijke noemer gebracht; vandaar kunnen we weer gaan zoeken naar wat ze onderscheidt.

⋆⋆⋆

Beschaving: het inperken van ‘wilde’ affecten, ook de zogenaamde morele impulsen, de spontane verontwaardiging, het verfoeien van degenen die de regels overtreden. Matiging, ook in het moraliseren.

⋆⋆⋆

‘De goeden moeten onder de kwaden lijden.’ Zo gaat het vaak, ja. Maar het omgekeerde komt ook veel voor: ‘De goeden profiteren van de kwaden.’ De aardige officier, die zijn mannen niet afbeult, ontleent zijn gezag aan de strengheid van zijn collega's. Hij zit in de luwte; daar kan hij zich zonnen in zijn populariteit.

⋆⋆⋆

Het werk van Nietzsche is één lange polemiek tegen de morele visie op het menselijk bestaan, waarvan ons hele denken doordrongen is. Van jongs af aan hebben wij leren geloven dat de

[p. 174]

christelijke deugden van nederig, braaf, oprecht, opofferend zijn ergens uiteindelijk beloond zullen worden.

Dit geloof heeft Nietzsche willen ontmaskeren als het produkt van priesterlisten en -bedrog. In plaats van de ‘ware wereld’ van de gelovigen stelde hij de wereld zoals die ‘werkelijk’ is: een harde wereld van strijd om de macht, waarin de sterken over de zwakken zegevieren en aan hen hun wil opleggen. De christelijke versie van het menselijk bestaan is een perversie. De zwakken hebben zich aaneengesloten en de sterken aan zich onderworpen; de morele visie op het bestaan is de rechtvaardiging van deze verstoorde machtsverhoudingen, ze behelst de Umwertung aller Werte.

Maar zo eenvoudig is het niet. De morele visie berust niet uitsluitend op bedrog. Ze is, net als Nietzsches omkering, gevormd uit een combinatie van waarnemingen en bedenksels, van zin en onzin. Het wereldbeeld van moralisten bestaat uit wanzin, en juist daarom is het zo moeilijk te weerleggen.

⋆⋆⋆

Wat Nietzsche zich in Zur Genealogie der Moral niet heeft afgevraagd is, waarom er tegenover de beide woorden ‘slecht’ en ‘kwaad’ (‘böse’) maar één woord ‘goed’ staat.

Het antwoord zou wel eens, heel nietzscheaans, kunnen zijn dat de ‘slaven’ weliswaar bereid waren om zich in het negatieve af te zetten tegen de ‘kwade’ heren, maar dat zij zich in het positieve maar al te graag met diezelfde heren identificeerden. Wat was er mooier dan ‘goed’ te zijn, net als de heren? Verheerlijkten niet de nederigste christenen hun heiland als een koning?

⋆⋆⋆

Complementair aan het gevoel voor schuld is de koestering van een als rechtvaardig ervaren wraakbehoefte, de rancune, het ressentiment.

Het zich te kort gedaan voelen kan een even diepe, bijtende ondertoon geven aan het bestaan als schuldgevoel.

De vereffeningsdrang, het griefgevoel.

⋆⋆⋆

Macht corrumpeert, onmacht ook.

⋆⋆⋆

Ooit een moralist ontmoet die niet ‘ergens’, ondanks alles, toch wel eens even een heel klein beetje naar zichzelf toe redeneerde?

⋆⋆⋆

Mensen, morele beesten. We kunnen niet zonder moraal.