De Gids. Jaargang 149

Jan Klees
Kavafis - op z'n Russisch

Een dichter van het formaat van Kavafis, wiens gedichten in vele westerse talen zijn vertaald, kon ook in de Sovjetunie niet onopgemerkt blijven. In een in 1973 te Moskou verschenen Geschiedenis van de moderne Griekse letterkunde, geschreven door J. Motsjos, is dan ook een aan Kavafis gewijd hoofdstuk opgenomen, met een korte biografie en een keuze uit zijn gedichten in vertaling.

Nu wordt in landen met een stelsel als de Sovjetunie taal en dus ook literatuur als ideologische factor beschouwd, en de literatuur moet dan ook een bijdrage leveren aan de opbouw van de socialistische samenleving. Daarbij heb-

[p. 139]

ben literatuur en literatuurkritiek zich aan de richtsnoeren van de Partij te houden, die het zogeheten socialistisch realisme voorschrijft, dat als volgt is gedefinieerd: ‘Het socialistisch realisme, dat de basismethode van de Sovjetliteratuur en -literatuurkritiek is, eist van de kunstenaar een waarachtige, historisch concrete uitbeelding van de werkelijkheid in zijn revolutionaire ontwikkeling. Hierbij moeten waarachtigheid en historische concreetheid van de artistieke uitbeelding van de werkelijkheid in overeenstemming zijn met de opdracht tot ideologische omscholing en opvoeding van de arbeiders in de geest van het socialisme.’

Kavafis is uiteraard geen Sovjetschrijver; in principe moet echter alles wat in de Sovjetunie op literair gebied verschijnt de ontwikkeling van het socialisme dienen. Om de Sovjetlezer zich niet geheel van de buitenwereld afgesloten te laten voelen worden ook werken van buitenlandse, en zelfs van ‘bourgeois’-schrijvers gepubliceerd. Het werk van deze laatsten wordt dan steeds van passend commentaar voorzien, zodat de lezer beseft dat de arme kunstenaar kind en zelfs slachtoffer van zijn tijd is, en zich, wanneer de omstandigheden het hadden toegelaten, zeker tot het socialisme had bekend. Lukt het niet ook maar enige aanwijzing hiervoor in zijn werk te vinden kunnen, uitgaande van het beginsel dat taal ideologie is, de vertalingen worden aangepast.

Een voorbeeld van hoe een schrijver als Kavafis toch kan verschijnen, zij het in aangepaste vorm, is de vertaling van het gedicht ‘De Satrapie’, dat hier eerst in de vertaling van Warren/Molegraaf, en daarna in een letterlijke weergave van de Russische vertaling van I. Zjdanov volgt.

De Satrapie

Wat een ongeluk dat, hoewel je bent geschapen
voor de mooie en grote daden,
je onrechtvaardig lot je altijd
aanmoediging en succes onthoudt;
dat zinloze gewoontes, kleinheden
en onbenulligheden je belemmeren.
En wat is de dag verschrikkelijk waarop je bezwijkt
(de dag waarop je je liet gaan en bezwijkt)
en je op reis begeeft naar Susa,
en naar monarch Artaxerxes gaat,
die je welwillend aanstelt aan zijn hof
en satrapieën en dergelijke aanbiedt.
En jij neemt ze aan, in vertwijfeling,
die zaken die je niet wenst.
Je ziel zoekt naar iets anders, weent om iets anders:
de lof van het Volk en van de Sofisten,
het zo begeerde, onschatbare Bravo,
de Agora, het Theater en de Kransen.
Hoe zal Artaxerxes je dit kunnen geven,
waar zul je dit vinden in de satrapie
en wat voor leven zul je leiden zonder dit alles.

De Satrapie

Wat een ellende!
Ach, wat een ellende!
Je bent geschapen om grote dingen tot stand te brengen,
Maar, zoals altijd, is het lot onrechtvaardig:
Armoede heeft je verteerd, je wil is verzwakt.
Vreselijk is de dag, waarop je het opgeeft
En om een knieval te doen voor vorst Artaxerxes
Naar een vreemd land, het lemen Susa
Zult gaan, te voet; en om jezelf lach je - huil je en zwijg je.
En hij heerst in alle heerlijkheid
Van - overgeërfde - opvattingen, regels,
Verworven in een gemeenschap van beesten;
Hij begrijpt alles, kan overal inkomen
Met zijn verstand - alsof dat nodig is:
Niet hij, niet hij bestraft heiligschennis,
Niet hij, maar allen: in grote eendracht
Leidt men de afvallige naar het schavot.
Hij kijkt je welwillend aan,
Staat je toe zijn sandaal te kussen.
Je wilt spugen, maar rondom je zijn alleen heiligdommen,
Rondom je alleen oude heiligdommen!
En in je herinnering is de volksvergadering

[p. 140]

 

Kransen, kransen... en een duizendvoudig ‘bravo!’

 

Voor de hoeveelste keer zijn de sofisten uitgefloten;

 

Je hoop, het volk, vreet gratis

 

Op bebloede marmeren pleinen...

 

Wordt zó maar satraap! 't Is je verdiende loon.

 

Grijp het geluk, zolang het met je is;

 

Maak stompzinnige verzen voor Artaxerxes,

 

Vergeet dat je mens was,

 

En dat het volk niet alleen vreet en vuilmaakt!

Vóór lezing valt meteen al in het oog dat de Russische vertaling de helft langer is dan het origineel. En na lezing blijkt dat ook de strekking van het gedicht is ‘aangepast’. Kavafis heeft zelf in nagelaten aantekeningen aangegeven wat hij met het gedicht wilde uitdrukken: ‘De hoofdpersoon is geheel symbolisch, en we moeten hem vooral zien als een kunstenaar of een geleerde die na mislukkingen en teleurstellingen zijn roeping verraadt en naar Susa en Artaxerxes gaat, dat wil zeggen zijn leven verandert en in een andere levenswijze weelde (dit is een soort geluk) bereikt, doch deze kan hem niet bevredigen. Belangrijk is de regel tussen haakjes, omdat die de basis van het gedicht vormt door de aanwijzing dat de hoofdpersoon de moed te snel heeft opgegeven, dat hij de gebeurtenissen overdreef, en overhaast naar Susa vertrok. Het is geen verraad aan zijn land: het is zelfverraad, verraad aan zijn ware roeping.’

In de eerste tien regels van de Russische ‘vertaling’ valt nog wel enige overeenkomst met het origineel te ontdekken - ofschoon hier een andere verklaring voor het vertrek naar Susa wordt gegeven: ‘Armoede heeft je verteerd, je wil is verzwakt’ is een veel materialistischer beeld dan ‘dat zinloze gewoontes, kleinheden en onbenulligheden je belemmeren’. Uit de lucht gegrepen is de toevoeging ‘en om jezelf lach je - huil je en zwijg je’.

Op dit punt wordt de tekst van het gedicht onderbroken voor een verklaring van de heer Motsjos: ‘Waaruit bestaat “het lachen”, “het huilen” of “het zwijgen” van de hoofdpersoon van het gedicht “De Satrapie”? Herinneren we ons een ander gedicht, “De Stad”: volgens Kavafis moet de hoofdpersoon zich in zijn eigen stad waarmaken. Wanneer dat niet is gebeurd, neem dan aan dat het niet is gelukt door een tekort aan kracht of een teveel aan vijanden. De hoofdpersoon van “De Satrapie” vertrekt naar een ander land als verrader van zijn vaderland. Nee, hij kan niet op genade rekenen, en helemaal niet op de bijzondere hoogachting van de satraap. Men houdt wel van verraad, maar niet van verraders. En hoe gemakkelijk de beslissing om in de vlucht zijn redding en heil te zoeken ook leek, zijn vroegere leven in zijn vaderland achtervolgt de hoofdpersoon zelfs zo ver van zijn vaderland als in Susa.’ Een vollediger tegenstelling tot wat Kavafis zelf over zijn gedicht schreef is nauwelijks mogelijk.

Vervolgens wordt in de overige tweeëntwintig regels van de vertaling - een verdubbeling van de elf waarmee Kavafis het gedicht besluit - het beeld van de door de publieke opinie verachte en veroordeelde overloper nog eens met verve geschilderd.

De vraag rijst waarom de vertaling niet dichter bij het origineel is gebleven. Kavafis is immers, door het ontbreken van dubbele bodems en beeldspraak, een ‘vertaalbaar’ dichter. Waarom dan toch een zo grote afwijking van de oorspronkelijke tekst? Welnu, ‘De Satrapie’ is een gevaarlijk gedicht. De Sovjetschrijver die zijn werk gepubliceerd wil zien moet, of hij wil of niet, ‘socialistisch realisme’ produceren, hij moet zich dus naar Susa begeven en zich schikken naar de voorschriften van Partij en Schrijversbond. Wanneer hij dat doet wordt hij ‘welwillend aangesteld aan het hof’, opgenomen in een bevoorrechte klasse, en krijgt hij satrapieën aangeboden in de vorm van de zo fel begeerde zomerhuisjes (datsja's) in het voor schrijvers en kunstenaars gereserveerde dorp Peredelkino bij Moskou, waar de winkels beter voorzien zijn dan die in de stad. Maar zocht hij niet iets anders, het zo begeerde, onschatbare Bravo, de Agora, het Theater en de Kransen? Hier valt

[p. 141]

een vergelijking te trekken met de enkele jaren geleden overleden, niet (of semi-) erkende dichter-zanger Vysotski, op wiens, nergens officieel bekendgemaakte, begrafenis honderdduizenden Moskovieten aanwezig waren, en rond wiens met bloemen overladen graf de mensen zich ieder jaar op de verjaardag van zijn sterfdag verdringen, en wiens niet op plaat of cassette uitgebrachte verzen nog steeds gretig clandestien worden gekopieerd. Hoe zal de Partij je dat kunnen geven...

Een gedicht als ‘De Satrapie’ zou juist in Rusland, waar dichters het aanzien van een goeroe genieten, enorm populair kunnen worden bij schrijvers in gewetensnood door de vrijwel gedwongen keuze voor het regime, en hen een hart onder de riem kunnen steken. Dat ligt uiteraard niet in de bedoeling van een bewind dat de taken van de literatuurkritiek als volgt omschrijft: ‘De kritiek bevordert bij schrijvers partijdigheid, volksheid en socialistische gerichtheid; een duidelijk geformuleerde, partijdige, kritische houding is een wezenlijke voorwaarde: men moet alle pogingen om onder het mom van kunst vijandige, revisionistische en ultra-linkse ideeën te verspreiden vastberaden verwerpen en bestrijden; tevens moet de literaire kritiek actief invloed uitoefenen om de lezers kennis te laten maken met de werken van humanistische en democratische kunstenaars uit kapitalistische landen [...] en die een partijdige waardering geven. Dit is onlosmakelijk verbonden met het voeren van een offensieve politiek tegen de bourgeois-ideologie.’

Het zij de lezer duidelijk dat het lot dat Kavafis in de Sovjetunie beschoren is onder het aldaar heersende bewind onvermijdelijk is.