De Gids. Jaargang 149

Marietta Ioannidou
Elisabeth Moutzan Martinengou: een bijzondere Griekse vrouw in het begin van de vorige eeuw

Het is niet meer dan natuurlijk dat Griekenland, met zijn lange geschiedenis en geschreven taaltraditie, die al vijfendertig eeuwen beslaat, een schat aan literatuur heeft voortgebracht. Niet alleen de namen van Homerus, de geschiedschrijvers, de dichters en de filosofen van de Oudheid zijn over de hele wereld bekend, maar ook veel hedendaagse schrijvers zijn erin geslaagd algemene erkenning te vinden en internationale prijzen te verwerven. Vrouwennamen ontbreken op de lijst van groten van de Oudheid, met als enige uitzondering de bekende lyrische dichteres van Lesbos, Sappho. Maar ook in de Byzantijnse periode, die bijna tien eeuwen omvat, is de inbreng van vrouwen aan de literatuur uiterst gering. De twee bekendste namen zijn die van de hymnendichteres Kassiani (negende eeuw na Chr.) en van de geschiedschrijfster Anna Komnena (twaalfde eeuw na Chr.).

In de achttiende en negentiende eeuw hebben heel wat Griekse vrouwen zich met poëzie beziggehouden. Misschien omdat het gemakkelijker is poëzie dan proza te schrijven wanneer je opgesloten zit in huis, met weinig kennis en ervaringen en met als enige gids je gevoelswereld. Bovendien, in die tijd was het proza geen geliefd literair genre in Griekenland. De weinige romans die geschreven werden waren navolgingen van westerse werken, vooral Engelse en Franse.

Omstreeks 1930 dienen zich in Griekenland een aantal prozaschrijfsters aan met werken die kwantitatief en kwalitatief te vergelijken zijn met die van hun mannelijke collega's. In onze tijd zijn in de Griekse literatuur veel vrouwen actief, al bleef de erkenning voor hen in het buitenland tot nu toe beperkt.

In de vier eeuwen van Turkse overheersing was in Griekenland van geestelijk leven nauwelijks sprake, behalve bij de naar het buitenland gevluchte Grieken en de eilandbewoners die niet onderworpen waren aan de Turken. Vooral de Ionische eilanden Zakynthos en Kerkyra waren centra van cultuur. Daar leefden verscheidenen van de belangrijkste Nieuwgriekse dichters en schrijvers met als bekendsten Solomos en Kalvos. De eerste heet de pionier van de moderne Griekse literatuur te zijn. Het is algemeen aanvaard dat Solomos met zijn poëzie een Europees niveau bereikte en hij was de eerste die niet alleen zijn poëzie, maar ook zijn prozawerken in de ‘dhimotiki’ schreef, de taal die het volk sprak en die de geleerden van zijn tijd verachtten als ‘vulgaire taal’.

Wat onbekend is, is het feit dat in dezelfde tijd, op dezelfde plaats, ook de pionier van de vrouwelijke Griekse literatuur en voorloopster van de Griekse feministische beweging leefde: Elisabeth Moutzan-Martinengou. Zij was een vrouw met grote geestelijke gaven, die streed om haar innerlijke vrijheid te bewaren ondanks de opvattingen van de maatschappij van haar tijd, waarin men vond dat ongetrouwde meisjes opgesloten moesten blijven in huis, geïsoleerd van de buitenwereld, in afwachting van de echtgenoot die hun ouders voor hen zouden uitkiezen.

[p. 128]

Elisabeth werd in 1801 op Zakynthos geboren. Het eiland stond vier eeuwen lang onder de heerschappij van de Venetianen en daarna korte tijd onder die van de Fransen. Tenslotte werden in 1815 de Ionische eilanden uitgeroepen tot ‘Onafhankelijke Staat onder protectoraat van Engeland’. Het volk voelde vanaf het eerste moment dat het Engelse ‘protectoraat’ een nieuwe slavernij was en zo begon een harde strijd voor nationale onafhankelijkheid.

In deze tijd leefde Elisabeth, maar haar bereikte van de woelingen slechts de weerklank door gesprekken met haar vader en de bedienden van het huis. Zelf zat zij opgesloten binnen de hoge muren van het kasteel van de familie Moutzan. Zowel haar vader als haar moeder behoorden tot de meest aristocratische families van het eiland, en het waren vooral deze families die hun dochters in huis hielden tot ze trouwden.

Elisabeth kwam al vroeg tot een breuk met haar omgeving, die haar beroofde van het meest elementaire recht van de mens: de vrijheid. Ze ergert zich aan ‘de oude, barbaarse, onnatuurlijke en onmenselijke gewoonte, die de vrouwen gescheiden wil houden van de menselijke samenleving’.

Niet alleen haar persoonlijke slavernij, maar ook de slavernij die de aristocratie van het eiland oplegt aan het volk, roept onrust en verzet bij haar op. Ze wil zich ontwikkelen en vraagt haar vader voortdurend leraren in huis te halen. Hij stemt hier aanvankelijk in toe en zo leert ze van een pope lezen en schrijven. De ene leraar volgt op de andere en Elisabeth leert alles wat haar aangeboden wordt, terwijl ze op eigen gelegenheid met groot gemak Italiaans leert. Ze vertaalt teksten uit het Italiaans en schrijft Aesopische fabels in het Grieks. Haar moeder en haar grootmoeder beginnen haar dit alles te beletten omdat ‘zo'n studie me dwingt m'n handwerk te laten liggen’? zoals ze zelf schrijft. Ze is dan bijna zeventien jaar en haar vader vindt dat de tijd gekomen is om aan trouwen te gaan denken en de studie op te geven. Elisabeth echter voelt niets voor het huwelijk. Ze ziet dat haar moeder een ongelukkig leven leidt, zonder liefde. Hetzelfde geldt voor alle vrouwen die ze kent: zij zijn ‘het vijfde rad’ in het gezin, onderdanig aan hun man. Haar vader en oom zijn het die over alles beslissen en haar grootmoeder is de meesteres des huizes. Haar moeder heeft geen enkele bevoegdheid. Elisabeth verafschuwt het opgesloten te zitten achter de getraliede ramen van haar huis, maar trouwen en slavin worden van een man wil ze ook niet. Ze schrijft in haar Autobiografie: ‘Ik was heel bang voor al die ellende die een getrouwde vrouw kon overkomen, maar het allermeest was ik bang dat het mij zou overkomen dat ik een van die mannen zou krijgen die hun vrouw willen hebben als een slavin en die haar een slechte vrouw vinden wanneer zij zich niet als slavin wil gedragen.’

Door te schrijven probeert ze de psychische crisis die ze doormaakt te boven te komen; drama's, tragedies, vertalingen, essays en gedichten. Ze schrijft dertien werken in het Grieks en zestien in het Italiaans. En ze overweegt steeds vaker dat de enige uitweg is in het klooster te gaan. Daar zou ze tenminste de vrijheid hebben haar studie voort te zetten, te kunnen schilderen en musiceren, zich gelukkig te voelen! In een ontroerende brief aan haar vader en haar oom vraagt zij om toestemming. Hun antwoord is allerminst bemoedigend. Paniek bevangt haar: rust vinden in een klooster gaat niet omdat haar familie dat niet wil; ze trouwt niet omdat ze dat zelf niet wil. Het enige dat haar dus overblijft is: voor altijd in huis blijven. Ze schrijft: ‘Ik zag heel goed dat dit huis me stellig een spoedige en slechte dood zou brengen. Dag en nacht opgesloten, zonder zelfs maar naar de kerk te kunnen gaan, zonder een wandeling te kunnen maken, zonder ook maar enige ontspanning te hebben, zonder hoop te hebben mijn leven te veranderen, zonder andere gesprekken te voeren dan met mijn vader (omdat mijn broer en mijn oom niet met ons, vrouwen, praatten), het waren allemaal dingen die me zo'n groot verdriet bezorgden dat dat me snel het graf in zou sturen.’ In haar wan-

[p. 129]

hoop neemt ze een groot besluit: weg te gaan uit huis, een dramatische vlucht.

Zo beschrijft ze haar vertrek: ‘Toen brak tenslotte de avond aan; al eerder had ik alles wat ik geschreven had in een tas gedaan met wat munten die mijn ouders me als nieuwjaarsgeschenk hadden gegeven. Daarbovenop en boven op mijn schrijfwerk had ik wat kleren gelegd die ik nodig had... Heerseres der wereld, Koningin der engelen, Moeder van Hem die mij gemaakt heeft, van mijn Schepper, aan U geef ik me nu helemaal over; bedek mij, bescherm mij tegen elk gevaar, leid mij op de weg der waarheid. Nu ik dit zelf doe om aan de dood te ontsnappen zult U zien met welk een moed ik hem tegemoet zal gaan als mij misschien iets overkomt waardoor ik zou vrezen voor mijn eer. Vastbesloten droeg ik een eenvoudige zwarte jurk, deed een eenvoudige hoofddoek om, nam de tas mee en ging het huis uit zonder dat iemand het merkte. Wat vreemd! Hoewel ik mijn hele leven nog niet alleen buitenshuis was geweest, hoewel ik, nu ik wat ouder geworden was, slechts heel sporadisch uitging en dan altijd in gezelschap van mijn ouders, hoewel het toen vier jaar geleden was dat ik buitenshuis geweest was, behalve een à twee keer per jaar 's nachts voor het avondmaal in een kerk in de buurt, hoewel het dus in totaal vier jaar geleden was dat ik buitenshuis geweest was, voelde ik, alleen op straat, geen enkele angst.’

Het blijft desondanks bij deze vluchtpoging - zoals in veel autobiografische geschriften moet de lezer min of meer gissen naar het hoe en waarom van essentiële gebeurtenissen. Elisabeth keert nog dezelfde nacht naar huis terug, zonder dat iemand haar afwezigheid heeft opgemerkt, met gevoelens van verlichting en teleurstelling tegelijk: de enige keer in haar leven dat ze overeenkomstig haar eigen wil durfde handelen werd ze verslagen. Het enige dat haar nu restte was zich schikken in haar lot en naar de wil van haar familie. Zo stemt ze erin toe te trouwen met de man die haar ouders voor haar zullen uitkiezen. De kandidaat-bruidegom wordt gevonden; het is de edele Nikolaos Martinengos. Het duurt echter tien maanden voordat het huwelijk plaatsvindt, omdat de bruidegom veel eisen heeft op het punt van de bruidsschat en er onderhandelingen nodig zijn.

Elisabeth wacht rustig op het einde van deze lange onderhandelingen en het daarop volgende huwelijk, maar ze schrijft verbitterd dat in plaats van het gelukkigste meisje van de wereld te zijn, haar hart geen enkele blijdschap voelt. (Autobiografie, p. 107)

Uiteindelijk wordt het huwelijk voltrokken en de autobiografie van Elisabeth Moutzan-Martinengou eindigt op 26 juni 1831 met de belofte dat ze, als ze oud wordt, het tweede deel van haar leven zal beschrijven met haar ervaringen van het samenleven met deze onbekende man die haar echtgenoot werd. Helaas kwam haar einde veel eerder; een jaar later, toen ze een zoon ter wereld bracht, overleed ze, eenendertig jaar oud.

Haar verlangen haar werk gedrukt te zien werd niet vervuld. Zij raakte in vergetelheid en haar manuscripten bleven ergens vijftig jaar onaangeroerd liggen. In 1881 gaf haar zoon, de dichter Elisabethios Martinengos, haar autobiografie uit, zij het fragmentarisch. Hij liet die passages weg die betrekking hadden ‘op familie-omstandigheden, op haar eerste jeugdindrukken, en haar sympathieën en antipathieën ten aanzien van bepaalde personen’, met andere woorden de boeiendste gedeelten van de autobiografie, daar waar Elisabeth haar hart liet spreken. Haar andere werk is nooit gedrukt en ging zelfs volledig verloren.

In 1947 schreef de geleerde Dinos Konomos uit Zakynthos in zijn tijdschrift Bladen van de Ionische eilanden dat hij de manuscripten van Martinengou had gevonden en ze zou uitgeven. Maar de aardbeving en de brand die het eiland in 1953 teisterden deden het huis van Konomos en de ongeveer dertig manuscripten van Elisabeth in vlammen opgaan.

In 1954 bereidde K. Porfyris een tweede uitgave voor van de Autobiografie, maar hij kon geen uitgever interesseren voor het boek. In 1956 publiceerde hij in eigen beheer de Auto-

[p. 130]

biografie van Elisabeth Moutzan-Martinengou, de vrouw ‘die wilde spreken en die men de mond gesnoerd heeft’, zoals de bezorger in de inleiding van de uitgave schrijft.

De Autobiografie is een getuigenis van een vrouw die een eenzame strijd voerde tegen de barbaarse gewoonten van haar tijd, die zich door studie ontwikkeld had, ondanks het verzet van haar omgeving, die als eerste in Griekenland probeerde haar stem te laten horen over de bevrijding van de vrouw. Het is een tekst die actueel blijft omdat, zoals Porfyris schrijft, ‘de problemen alleen van gedaante wisselen, maar in wezen onopgelost blijven’.