De Gids. Jaargang 127

[p. 381]

A.L. Constandse | Buitenlandse kroniek

Kongo: een hopeloos geval

Nadat Belgische parachutisten ongeveer tweeduizend Europeanen hadden helpen evacueren uit de opstandige Oost-provincie van de voorheen Belgische Kongo, en toen het scheen dat daar het gezag was gevestigd van de centrale Kongolese regering, schreef de New York Times van 26 november: ‘Kongo schijnt op weg te zijn naar de algemene erkenning van het gezag der regering van Leopoldstad. De gloeiende haard van opstand, haat en angst smeult nog, maar de vlammen zijn gedoofd. Een nieuw hoofdstuk begint voor Kongo. Moge het minder tragisch zijn dan het voorafgaande.’ In Brussel was men iets voorzichtiger. Aangekondigd werd dat de parachutisten zouden worden teruggetrokken na het volbrengen van hun humanitaire taak, dat het geenszins in de bedoeling had gelegen om politieke redenen tussenbeide te komen en dat men voorlopig verder zou afwachten. Dit scheen verstandig. Want op 27 november bracht de New York Times een reportage uit Brussel over de terugkeer van Europeanen, overwegend Belgen, op het vliegveld bij de hoofdstad. De verslaggever daar liet een Nederlander aan het woord, die zich ook in Leopoldstad niet meer gerust voelde. ‘Er is in de laatste maanden iets in Kongo gebeurd, zo had hij gezegd. Het is meer dan een politieke worsteling. De inheemsen zijn niet meer dezelfden. Zij schijnen nu alle blanken te haten. Ik ging weg omdat mijn leven in gevaar was. Kongo zal nooit meer worden wat het was.’ De Amerikaanse correspondent citeerde ook nog katholieke zendelingen die spraken van ‘de overweldigende toeneming van rassenhaat jegens alle blanken’. Zij zeiden te geloven ‘dat deze betrekkelijk nieuwe leer onder de inheemsen door geheel Kongo en in alle stammen in de afgelopen maanden intensief gepredikt was’. Een Nederlandse non vreesde dat de theorie van geweldloos verzet (tegen buitenlandse inmenging in elke vorm), die tot nu toe veel aanhang had gehad, door een ideologie van geweld was vervangen.

[p. 382]

Natuurlijk rees de vraag wat er dan was geschied. Van Amerikaanse zijde was men geneigd de rode Chinezen de schuld te geven van de verandering. Maar de Belgische minister Spaak verklaarde in de bewuste week dat er weliswaar veel werd gesproken over de rol der Chinezen in Afrika, maar ‘dat men objectief geoordeeld niet precies wist welke rol dat was’. Velen wezen op de revolutionaire mentaliteit van de regering van het vroeger Franse Kongo in Brazzaville. Zij had in oktober onder andere een lening van twintig miljoen dollar ontvangen van de Chinezen, en zij stond vijandig tegenover het kabinet van Tsjombe in Leopoldstad. Maar aangaande het aankweken van verzet tegen Tsjombe behoefde men de daders niet in China te zoeken. De meerderheid van de Afrikaanse regeringen zag immers in Tsjombes bewind niet veel anders dan een soort stadhouderschap ten bate van belanghebbende Europeanen en Amerikanen. Dientengevolge was hem het recht ontzegd deel te nemen aan de conferentie te Cairo van de ‘niet-gebonden’ landen uit de zogenaamde ‘derde wereld’, waarin de Afro-Aziaten de toon aangaven. En toen hij toch op het vliegveld in Cairo was verschenen, was hij enige dagen - in oktober - de gevangene van president Nasser geweest. Zijn stoottroepen bestonden in Kongo uit blanke huurlingen, in grote meerderheid aangeworven in België, Zuid-Rhodesië en Zuid-Afrika, en deze drieste vechters moesten de zwarte regeringstroepen meeslepen en opzwepen. Wat de negersoldaten aangaat: hun aanvalsdrift en strijdlust waren kennelijk onvoldoende geweest om Tsjombes regering te doen zegevieren. Ook hun vriendschap voor blanken werd twijfelachtig gevonden. Toen in Brussel de Europese vluchtelingen aankwamen, bevond zich onder de belangstellenden ‘een Kongolese diplomaat’. Hij zeide tot de journalisten dat de Belgische actie gerechtvaardigd was, want (wij citeren nu de versie van het Algemeen Handelsblad van 25 november) ‘de Europeanen moesten niet alleen worden beschermd tegen de rebellen, maar ook tegen onze troepen’. Naar het scheen een bevestiging van de stelling dat in de gehele Kongo de haat jegens blanken was toegenomen.

Het was ijdel te twisten over de vraag of de Belgische militaire inmenging verstandig was geweest of niet. De leiders van de rebellen in de Oost-provincie hadden gedreigd dat zij alle blanken zouden vermoorden indien Tsjombe de opmars van de regeringstroepen naar hun gewest en hun hoofdstad Stanleystad niet zou staken. De Amerikaanse zendeling en medicus Paul Carlson was ter dood

[p. 383]

veroordeeld wegens spionage nadat was ontdekt dat hij een reserveofficier was van de strijdmacht der Verenigde Staten. Over zijn lot werd onderhandeld in Nairobi, de hoofdstad van Kenya, waar premier Kenyatta de Kongolese rebellen probeerde te overtuigen van de wenselijkheid, de executie niet te doen plaatsvinden. Hij zei later goede hoop te hebben gehad ook de veiligheid der andere blanken gewaarborgd te krijgen, op voorwaarde dat de regeringstroepen niet verder zouden oprukken. Maar op 22 november wist niemand of de buitenlandse gijzelaars terechtgesteld zouden worden of niet. Het is waar dat in Stanleystad het neerschieten van waarschijnlijk dertig blanken pas plaatsvond, nadat de Belgische parachutisten bij verrassing boven de stad uit hun vliegtuigen waren gesprongen. Tot de ‘toevallige’ slachtoffers had ook Carlson behoord. Zouden zij en hun lotgenoten niet zijn gefusilleerd wanneer de parachutisten niet zouden zijn aangekomen, terwijl Tsjombe niet kon worden overgehaald zijn opmars te staken? Dat is twijfelachtig en zal overigens niemand ooit weten, want geschiedkundige ontwikkelingen kan men niet later nog eens op een andere manier overdoen om te zien wat er dan wel zou kunnen gebeuren. In elk geval had minister Spaak, die volgens eigen zeggen ‘voor de meest dramatische beslissing uit zijn leven’ had gestaan, nu enige duizenden blanken uit de Oost-provincie het leven gered.

De interventie bewees echter wel dat de vele bemoeienissen met Kongo in de loop van vier jaar weinig positieve resultaten hadden opgeleverd: het was of men nog in 1960 vertoefde. Men achtte toen de Belgen nergens veilig behalve in Katanga, waar zij de inspiratoren waren van het regionale bewind van Tsjombe. De toenmalige Belgische katholiek-liberale regering kon er met reden van worden verdacht niet afkerig te zijn van afscheiding van de provincie Katanga, waarin de Union Minière het economische leven beheerste. In de Verenigde Naties werd dit streven evenwel afgewezen en haar ‘blauwhelmen’ slaagden er ten slotte in hun bijdrage te leveren tot het onderwerpen van Katanga aan het centrale gezag. De katholiek-socialistische Belgische regering, die in 1961 aan het bewind kwam, gaf aan Spaak de vrije hand om met het doel van de Verenigde Naties (warm ondersteund door de Verenigde Staten) in te stemmen. Het uiteenvallen van Kongo zou een aantal niet levensvatbare republiekjes hebben doen ontstaan, die een speelbal zouden zijn geworden van met elkaar wedijverende vreemde mogendheden. Spaak genoot de voldoening dat verscheidene tiendui-

[p. 384]

zenden Belgen weer als zakenlieden, ambtenaren, technici en militaire adviseurs in herenigd Kongo konden terugkeren, zij het niet zonder aanzienlijke financiële offers van de Belgische staat. In juni van dit jaar verlieten de laatste ‘blauwhelmen’ het land, en er scheen een basis te zijn gelegd voor een steviger staatsbestel. Zekerheid had men daaromtrent echter nog niet, want in feite was de centrale regering zwak en werd zij uitgedaagd door oppositionele regimes in de provincie.

In deze omstandigheden geschiedde iets waarvan de oorzaken altijd geheimzinnig zijn gebleven: de heer Tsjombe, verjaagd als gewestelijke potentaat van Katanga, keerde in juli 1964 te Leopoldstad terug als... premier van de centrale regering! Eerst was Katanga opgeslokt door Kongo, en nu werd Kongo een veelvoudig Katanga. Weldra verschenen ook weer de blanke huurlingen en adviseurs, die hem indertijd in Katanga hadden gediend, en zich van hem hadden bediend. Tsjombe verklaarde, tot deze noodmaatregel te zijn gedwongen omdat de meerderheid der Afrikaanse staten hem hun bijstand onthielden. Vurig verdedigd werd hij weliswaar door de regering van Madagascar, en enige andere voorheen Franse koloniën vielen hem niet lastig. Op de Gaulle kon hij echter niet helemaal rekenen omdat hij de bescherming genoot van de Amerikanen. In de bewogen laatste week van november volstond de Franse regering met de verklaring, dat zij geen oordeel uitsprak over de Belgische interventie, in het algemeen voor ‘niet-inmenging’ was en ‘bereid bleef een bijdrage te leveren tot de ontwikkeling der jonge Franstalige Afrikaanse landen’. Tsjombe werkte dus nauw samen met al of niet officiële Belgische instanties en met de Verenigde Staten, die kostbare transportvliegtuigen, oorlogsmateriaal, technische adviseurs en financiële hulp tot zijn beschikking stelden.

Wat er met Tsjombe is bekokstoofd in de periode van zijn ‘ballingschap’ en welke stappen er te zijnen gunste zijn gedaan in Leopoldstad, is vrij duister gebleven. Hij zelf bereidde zijn terugkeer naar Kongo voor door in een opzienbarend interview (verschenen in het Brusselse weekblad Pourquoi Pas? in januari 1964) alle schuld aan de vermoording van Loemoemba, het idool der radicale nationalisten, te ontkennen. Maar het was begrijpelijk dat antiwesterse provinciale grootheden, zoals de ‘Loemoembistische’ leiders Gbenye en Soumialot in Tsjombe de man van Katanga en van de Union Minière bleven zien. En als premier in Leopoldstad werd

[p. 385]

Tsjombe dus geconfronteerd met hun rebellie. Hij besloot, versterkt door de materiële bijstand van zijn beschermers, de Oost-provincie gewapenderhand aan het centrale gezag te onderwerpen. De humanitaire actie der Belgische parachutisten ter redding van bedreigde blanken in Stanleystad en Paulis (in welke stad twintig gijzelaars dood werden aangetroffen) was geen onderdeel van deze Kongolese actie. Maar zij had toch volgens Belgische bladen ‘een niet onwelkom politiek gevolg’: toen de rebellen uit Stanleystad vluchtten voor de parachutisten, trokken huurlingen en troepen van Tsjombe de stad binnen, al zouden zij daar niet onbedreigd heersen.

Voordat de Belgische regering besloot tot haar inmenging, is zij van verscheidene kanten gewaarschuwd dat dit wel eens ‘het begin van het einde kon zijn der Belgische aanwezigheid in Kongo’. In vele Afrikaanse landen en in de gehele Arabische wereld is Spaak beschuldigd van ‘agressie’ en in de Verenigde Naties genoten deze critici de steun van de communistische landen. Zo werd het voorval een episode in de koude oorlog. Op zichzelf echter was het niet van zo grote politieke betekenis. Het feit dat de actie plaatsvond na consultatie en met toestemming van Tsjombe had daartegenover wel politieke gevolgen. De man die de reputatie had de beschermeling te zijn van buitenlandse machten, compromitteerde het humanitaire karakter van de Belgische interventie. Hij was er niet in geslaagd de rust en eenheid te verwerkelijken die Kongo zo nodig had. In de burgeroorlog zijn de laatste week van november aan beide zijden tien maal zoveel negers gedood als blanken. En mag men afgaan op de door ons geciteerde berichten over de toeneming van de rassenhaat, dan moet een groeiend aantal zwarte Kongolezen aan de blanken hebben verweten dat hun inmenging mede schuldig was aan de wrede onderlinge moordpartijen.

Als Tsjombe, die in Afrika en Azië slechts door weinigen werd geaccepteerd, oude en nieuwe vormen van rebellie niet kon onderdrukken, dan kwamen zijn beschermers te verkeren in een soortgelijke positie als de Amerikanen in Zuid-Vietnam: terwijl dezen officieel de wettelijke machthebbers steunden om de eenheid en onschendbaarheid van hun land te verwezenlijken, werden zij in feite betrokken bij een burgeroorlog. Niemand had het recht te zeggen dat Spaak in deze omstandigheden anders en beter had kunnen handelen. Maar het waren de omstandigheden die vol gevaren waren voor België. En des te meer aangezien dit in de koloniale periode heeft nagelaten uit de vele stammen en gewesten doelbewust één

[p. 386]

natie te scheppen, en evenmin de inheemse kaders vormde die de administratie, de economie en het leger hadden kunnen leiden. De Belgen hadden erop gerekend dat zij zelf nog zeer lange tijd in Kongo de leiding zouden behouden en zij hadden bitter weinig gedaan voor de opvoeding tot onafhankelijkheid. Inderdaad bleken buitenlandse deskundigen op alle terreinen onmisbaar. Dit echter bleef meer een reden tot wrok dan tot dankbaarheid. Niet zelden hebben ‘jonge volken’ zich in een chaos gestort. Maar dit betekent nog niet dat zij dan gelukkig waren met de orde die vreemdelingen in hun land poogden te scheppen, vooral niet in een periode van onstuitbare dekolonisatie.

Zo kunnen Europeanen en Amerikanen weinig goeds meer doen in de ogen der nationalistische Afrikanen. Iedere objectieve waarnemer moet erkennen dat de wreedheid der Kongolezen in dit tijdsgewricht schokkend is. In januari 1962 beschuldigde Tsjombe zelf er het centrale leger van ‘op onvoorstelbare wijze te moorden’. En de vele soorten van rebellen, ook Tsjombe zelf toen hij in de oppositie was, kenden weinig mededogen. De ‘oude volken’ hebben nochtans bij hun pogingen om een stabiel staatsbestel in het leven te roepen, eveneens hun vaak bloedige revoluties en burgeroorlogen gekend, en dan (men denke aan de Franse omwenteling) weinig waardering gehad voor buitenlandse bemoeienis. In Kongo is nu blijkbaar de afkeer van vreemdelingen, als zij blanken zijn, zeer toegenomen. En men kan zich moeilijk voorstellen dat in zulke omstandigheden er voor Europeanen in Kongo nog een toekomst van betekenis is weggelegd. Het is kennelijk daarom dat Spaak zijn besluit, hoezeer hij zich daartoe ook verplicht voelde en hoe onvermijdelijk ook zijn ingrijpen was, pas heeft genomen na lange aarzeling.

Zijn partijgenoot Glinne beweerde overigens uit Leopoldstad te hebben vernomen, dat België steun heeft verleend aan de aanval der regeringstroepen op Stanleystad. Toen daarop de blanken in gevaar kwamen, heeft de Belgische reddingsactie Tsjombes troepen begunstigd. Deze laatste hebben in de Oost-provincie op hun beurt een schrikbewind ingesteld. Is het wonder dat men in Brussel ongerust is over de gevolgen daarvan?