De Gids. Jaargang 127

[p. 379]

Huug Kaleis | Jean-Paul wil geen boordje dragen, of: la difficulté d' être Sartre

Om een ingewikkelde zaak te vereenvoudigen, zou men kunnen stellen dat de verklaring voor Sartres weigering van de Nobelprijs, dat ook de tragiek van Sartre die bij deze gelegenheid aan het licht kwam, besloten liggen in het beeld dat een oude foto van hem te zien geeft: te midden van de keurige pakken van oudere lycéens valt daar de slordig gezeten gestalte van hun filosofieleraar op, wiens anders-zijn nog onderstreept wordt door de afwezigheid van een boordje en een stropdas. De jonge Sartre weigerde toen al - en had, innerlijk te weinig overtuigd, uiterlijke middelen nodig - te zijn wie hij was: toch wel een ‘bourgeois’, krachtens zijn opvoeding en zijn positie in de maatschappij. Zo weigert nu de negenenvijftigjarige Sartre te zijn wat hij ondertussen geworden is: een welhaast ‘klassiek’ schrijver, ernstig gelezen door twee generaties, eerst die van de oorspronkelijke Gallimard-uitgaven, nu die welke gretig de duizenden ‘livre de poche’-heruitgaven afneemt. Maar wat baat hem zijn opstandigheid tegen de feiten? Evenmin als de boordloze dracht ongedaan kan maken dat men tot op zekere hoogte een ‘bourgeois’ is, kan het afzien van de Nobel-prijs uitwissen dat men als schrijver in zekere zin ‘arrivé’ is.

‘Sartre n'aime pas Jean-Paul’, las ik boven een recensie van zijn laatste boek. Is het daarom dat hij, als existentiefilosoof, zo bijzonder nadrukkelijk verkondigde dat de mens in complete vrijheid zijn eigen lot kiest? Zijn leven is er de illustratie van dat men er maar gedeeltelijk aan kan ontsnappen. Hij was een geleerd bleekneuzig jongetje, dat niet met andere kinderen mocht spelen, voorbestemd een typische ‘homme d'esprit’ te worden; hij koos zich echter als ‘homme d'action’, als een man van de politieke daad nog wel, als revolutionair en verdediger van communistische denkbeelden. De tragiek van Sartre is echter dat hij dit eerst na 1945 werd: nadat hij ‘Spanje’ gemist had, nadat hij zich tijdens de Duitse bezetting onledig gehouden had met het doen opvoeren van Les mouches en het maken van fietstochtjes door Frankrijk samen met Simone de Beauvoir, terwijl Nizan, Jean Prévost en Saint-Exupéry vielen in de actieve strijd tegen de vijand, en Malraux, kolonel van de Maquis, en al lang geen communist meer, door de S.S. gemarteld werd. Men

[p. 380]

kan zich wel kiezen, op de abstracte gronden van een knap sluitend filosofisch systeem, als ‘homme d'action’; is men er echter niet voor geboren, mist men de juiste instincten ervoor, dan is die keuze gedoemd weinig opportuun en weinig vruchtbaar te zijn. Sartre werd dan ook pas marxist en revolutionair in de tijd van de gedepolitiseerde welvaartstaat, van de drooglegging van politieke hartstochten door de economie, in een tijd ook waarin revoluties alleen nog in onderontwikkelde gebieden aan de bekende historische noodwendigheid konden beantwoorden. Het weldoorvoede Europa van de welvaart kan zich de luxe veroorloven zijn verlate revolutionairen naar hun culturele verdiensten te waarderen en, vertegenwoordigd door de heren van de Zweedse Academie, kent het dan ook aan de revolutionair Sartre de Nobel-prijs toe; het heeft niet eens de behoefte hem door deze erkenning ongevaarlijk te maken, want hij was het al. De woorden die hij zich als wapen koos, en die hij ‘des pistolets chargés’ achtte, brachten slechts loze knallen voort die zonder abruptheid konden overgaan in de algemeen geapprecieerde letterkundige welluidendheid van Les mots.

Hij moet het voorwaar niet leuk gevonden hebben, dat men voornemens was zijn weerbarstig hoofd met de lauwerkrans van Nobel te versieren: het betekende het echec van de Sartre die hij wilde zijn, de strijder in een maatschappij die hem zou miskennen en verwerpen, zoals dat met Stendhal was geschied, met Baudelaire en Lautréamont, met alle groten, alsof dáár zelfs de bevestiging van hun grootheid zou liggen. Bekroond te worden, gelijk Sully Prudhomme en Mauriac, was misschien wel hetgeen hij het meest vreesde. In La force des choses onthult zijn vriendin dat hij met ongerustheid en een zekere wroeging reageerde op zijn groeiende beroemdheid. En zelf - met hoeveel ernst? - heeft hij gezegd: ‘Puisque j'ai perdu mes chances de mourir inconnu, je me flatte quelquefois de vivre méconnu.’ Miskend te willen zijn, is wel een vreemde wens.

Sartre is een buitengewoon begaafd mens: hij bezit een puissant brein, hij is een groot schrijver, een helder essayist en een van de grootste dramaturgen van na de oorlog. Bovendien is hij een eerlijk man die zich durft in te zetten. Maar juist daarom kijken we wat verbaasd en ook wel spijtig naar het schouwspel dat hij ten beste geeft: dat van een man die, in de illusie dat hij echt vrij zou zijn, hardnekkig blijft ontkennen dat hij is wie hij is.

Het lijkt me erg moeilijk om Sartre te zijn!