De Gids. Jaargang 127

[p. 387]

Han Lammers | Binnenlandse kroniek

Het stadhuis van Amsterdam staat er al; op de Dam - Het geraamte met de holle ogen - De inwoning van de koningin - De spiegel van betovergrootvader Willem

De maand november heeft een markante fase toegevoegd aan een anderhalve eeuw oud dispuut, om zijn implicaties hoogst pikant, om zijn inhoud illustratief voor de positie van Amsterdam als hoofdstad van Nederland. De paleis-raadhuiskwestie kwam weer tot leven.

Dat gebeurde ter gelegenheid van het verbreken van de relaties, die Amsterdam jarenlang had onderhouden met de architecten Berghoef en Vegter, de plannenmakers voor het nieuwe stadhuis. Het was een scheiding zonder tranen. Niet lang voor de tweede wereldoorlog hadden de bouwmeesters een opdracht van de stad gekregen, zij hadden ontwerpen ter tafel gebracht, maar het ware wilde niet komen. De bezwaren waren rijk geschakeerd, maar dominerend was het verwijt dat Berghoef en Vegter geen aansluiting op de tijd hadden weten te vinden, de eisen van de democratie niet hadden weten te verstaan, en bijgevolg de stad met een anachronisme wilden opsieren. Tot hun verontschuldiging werd aangevoerd dat het vervaardigen van een nieuw stadhuis voor Amsterdam eigenlijk voor iedereen een ondoenlijke opgaaf moest zijn; Amsterdam heeft immers al een stadhuis - het staat op de Dam.

Deze constatering was niet nieuw. Wie het gemeentearchief van de stad bezoekt, kan vaststellen dat eigenlijk sinds de stichting van het Nederlands koninkrijk verschil van mening bestaat over de bestemming van het voormalige raadhuis. In 1808 was het door Lodewijk Napoleon tot paleis gebombardeerd (de man heeft er een ongeriefelijk en gekweld bestaan geleid); de onafhankelijkheid van 1813 bracht het weer in Amsterdams beheer. Dat geschiedde door toedoen van Willem i, die wel begreep dat hij de roerigste stedelingen van zijn gewest beter te vriend kon houden. Aan-

[p. 388]

gezien de koning ook te kennen gaf regelmatig in de hoofdstad (want zo heette Amsterdam in de eerste grondwet) te willen verblijven, ontstond er wel een probleem. Want waar zou hij moeten wonen? Men dacht aan een nieuw paleis, doch dit werd een te kostbare onderneming geoordeeld. En aangezien het stadsbestuur geldelijk ook niet bij machte was het raadhuis weer opnieuw als zodanig in te richten, besloot men de koning het provisioneel gebruik te gunnen. En zo is het, afgezien van enkele juridische verfijningen, waarover straks, tot op heden gebleven.

Intens gebruik heeft het Nederlands koningshuis van het paleis op de Dam nooit gemaakt. Men kan niet zeggen dat de Amsterdammers zich daar rustig bij hebben neergelegd. Zowel in deze als in de vorige eeuw is openlijk en hartstochtelijk geklaagd over ‘het geraamte’ met de ‘hone ogen’, dat ‘het ongeduld gaande maakt van ieder, die zich rekenschap geeft van de bestemming van het gebouw, van zijn hechtheid en van de levenloosheid, waartoe het veroordeeld is’. Zo schreef Alberdingk Thijm (niet de!) het in 1883, en het is sindsdien steeds weer gezegd.

In het begin van deze eeuw, kort voor de eerste wereldoorlog, kwam het ervan dat een stedelijke commissie zich zette tot de bestudering van de vraag of het paleis weer raadhuis zou kunnen worden. Het antwoord luidde positief, maar er werd geen gevolg aan gegeven. De regering meende dat het gebouw rijkseigendom was, en dat er dus niet te praten viel. Die toestand duurde tot 1926. In dat jaar deed het gemeenteraadslid G. van den Bergh het voorstel om de bruikleen van het paleis per 1 januari 1930 op te zeggen. Hij ging dus uit van de feitelijke toedracht bij het totstandkomen van de overeenkomst tussen stad en Willem i, een toedracht die bijna iedereen, en zeker de regering, was of wilde vergeten. De geste van het raadslid had tot gevolg dat een commissie van juristen zich onder leiding van prof. Paul Scholten over het eigendomsvraagstuk boog. De uitslag was, dat het recht aan Amsterdam moest worden toegekend.

De regering bood daarop vijftien miljoen, om de stad in staat te stellen een nieuw raadhuis te bouwen. De burgerij verzette zich hiertegen niet zuinig, vrijwel unaniem oordelend dat Van Campens schepping voor wat goedkope grijpstuivers werd verkwanseld. Op protestbijeenkomsten klonken niet-malse beschuldigingen, de kranten bemoeiden zich met de zaak, en het eind van het lied was, dat opnieuw een stedelijke studiecommissie tot stand kwam. Ook die

[p. 389]

oordeelde gunstig over de mogelijkheid om het paleis zijn oude bestemming te hergeven. Maar commissies kunnen beweren wat ze willen, het waarderen van hun adviezen is een zaak van beleid. Welnu, het beleid van de dertiger jaren was dat men het toch wel hete hangijzer maar niet moest aanpakken. Men bevond zich in een crisistijd, de ‘socialen’ hadden het niet al te zeer op het koningschap begrepen, en een verzoek aan koningin Wilhelmina om op de Dam wat op te schikken zou zeer wel verkeerd kunnen worden opgevat. Mede ten gevolge van diezelfde crisis zag de regering zich genoodzaakt van het oorspronkelijke bod van vijftien miljoen wat of te doen. Zij stelde tien miljoen voor, hetgeen werd aanvaard. Men sprak er daarna weinig meer over, en een internationale prijsvraag werd uitgeschreven voor de bouw van een nieuw stadhuis.

Na de tweede wereldoorlog bleef de kwestie al evenzeer onaangeroerd. De stadhuisplannen, die dan weer zus, dan weer zo gevarieerd ter visie kwamen, veroorzaakten slechts gemelijkheid. Het stadsbestuur besefte dat een andere koers moest worden gevaren, doch aarzelde met het afschrijven van de oude.

Totdat dan eindelijk dit jaar de relatie met de bouwmeesters Berghoef en Vegter werd verbroken. Die bestuursdaad was voor sommigen het sein om de paleis-raadhuiskwestie opnieuw aan de orde te stellen. Een van de belangrijkste argumenten die de pleiters aanvoerden, luidde dat het koningschap in de laatste tijd dusdanig was gedemocratiseerd, dat inwoning van het staatshoofd in het raadhuis van Amsterdam met geen mogelijkheid meer onwaardig of onelegant kon worden genoemd. Onuitgesproken, hoewel impliciet vertolkt, bleef de vrees dat het paleis, waaraan sinds jaren wordt gerestaureerd, straks meer dan vroeger het verblijf van een hofhouding zal worden. Men begreep dat als dat inderdaad zou gebeuren, in Amsterdam een vorm van societyleven zou worden binnengehaald, strijdig met geest en traditie van de stad.

Al gauw ontstonden misverstanden. Het stadsbestuur meende dat de paleis-raadhuis-voorstanders het hele ambtelijke apparaat op de Dam wilden huisvesten, en dus niet realistisch te werk gingen. Het tegendeel was echter waar, en vermoedelijk hebben de vaderen aan het Binnenhof dat ook wel zeer goed begrepen. Wat de ijveraars voor het raadhuis op de Dam wilden, kwam kort en goed hierop neer: laat het puur representatieve gedeelte

[p. 390]

van het bestuur zich in het paleis afspelen, en bouw voor het ambtelijk apparaat geriefelijke, moderne paviljoens. Desnoods kan op de Dam ook worden getrouwd, eens in het jaar zou er een plechtige raadszitting kunnen worden gehouden, en verder kan het raadhuis dienen voor ontvangsten, concerten en ander feestelijks. Over de eigendomskwestie stapte men luchtig heen; die werd niet essentieel geacht - het kwam immers aan op het gebruik van het gebouw. Dat zou gedeeltelijk aan het koningshuis kunnen blijven, waarvoor een vleugel speciaal kon worden ingericht.

Tijdens een in november gehouden zitting van de gemeenteraad kwam een motie in deze geest ter tafel. De indieners verlangden dat B. en W. met de rijksoverheid in overleg zouden treden om na te gaan of en in hoeverre de stad medegebruik van het paleis zou kunnen krijgen. De burgemeester van Amsterdam, de heer Van Hall, ontraadde aanvaarding van het stuk, en het haalde dan ook slechts 12 van de 45 stemmen. De argumenten van de raadsvoorzitter waren niet indrukwekkend. Ze kwamen in feite neer op het standpunt, dat het tegenover koningin Juliana niet beleefd zou zijn om haar tot inwoning te verplichten. Terwijl het maar helemaal de vraag was, òf de koningin zo iets wel als krenkend zou ervaren. Het zou immers best kunnen zijn dat zij, inziend dat Van Campens bouwwerk een beter en meer intensief gebruik verdient, het Amsterdamse verlangen als zeer natuurlijk zou beschouwen. Haar gevoelens, en die van haar ministers, zouden, om dit te weten te komen, moeten worden gepolst. En daarin hadden burgemeester Van Hall en zijn wethouders zeer kennelijk geen zin. Zij waren er duidelijk op uit om de netelige stadhuiskwestie op de lange baan te schuiven, getuige hun door de raad aanvaarde voorstel om een internationale ideeënprijsvraag voor een nieuw raadhuis uit te schrijven.

Daarmee leek de zaak bekeken. Maar dat was schijn. Want het hernieuwde pleiten voor een meer nadrukkelijke aanwezigheid van de hoofdstad Amsterdam in haar oude raadhuis had voldoende enthousiasme wakker gemaakt. Verschillende grote dag- en weekbladen spraken zich uit voor terugkeer van het paleis naar zijn oude bestemming, in welke vorm dan ook. Het minst vergaand was het voorstel om de burgerzaal en de galerijen weer voor het publiek open te stellen - al was het maar als museum. Maar ook deze bescheiden gedachte was het stadsbestuur nog te dol. Het wachten is nu op de dag, dat het paleis na volledige restauratie

[p. 391]

opengaat. Dan zal men eens te meer kunnen zien wat voor architectonische schoonheid men aan gemeenschapsconsumptie onttrekt. Misschien zullen we dan beleven dat koningin Juliana zelf met een passend voorstel tot gedeeld gebruik komt. Zij kan zich spiegelen aan betovergrootvader Willem, een man die goed begreep dat men Amsterdam het eigen raadhuis niet kon ontnemen.