De Gids. Jaargang 127

[p. 301]

A.L. Constandse | Buitenlandse kroniek

De stille krachten

Voor de krantelezers, televisiekijkers en radioluisteraars moeten de vierentwintig uren van donderdag- tot vrijdagavond 15 en 16 oktober vol spanning zijn geweest. Afgezien van hetgeen hun de Olympische spelen in Tokio konden bieden, werden zij geboeid door drie gebeurtenissen van formaat. Engeland zou een nieuwe regering krijgen, te vormen door de Labourparty, die echter slechts over een volstrekte meerderheid beschikte van vier zetels. In de Sowjet-Unie had Nikita Chroesjtsjow moeten aftreden als algemeen secretaris der communistische partij en als eerste minister. En de Chinese regering was erin geslaagd een atoombom te doen ontploffen. Aangezien zowel de overwinning van de Labourparty als de Chinese kernexplosie waren aangekondigd als ‘hoogst waarschijnlijk’, moest de grootste schok zijn teweeggebracht door de val van Chroesjtsjow. Er waren weliswaar van tijd tot tijd berichten verspreid over zijn eigen wens, ‘het wat kalmer te gaan aandoen na zijn zeventigste jaar’ (dus 17 april) en het schijnt dat hij zelf, bewust van een toenemende oppositie, dan wel genoegen had willen nemen met de functie van ‘staatshoofd’, namelijk van voorzitter van het presidium van de Opperste Sowjet. Maar het werd weldra klaar, ondanks het reppen van vrijwillig aftreden wegens Chroesjtsjows ‘ouderdom en zwakke gezondheid’, dat hij was afgezet door een meerderheid van wat men vroeger het ‘politbureau’ noemde, de hoogste ‘inner circle’, namelijk het presidium van het centrale comité der partij. Of dit comité, de uitgebreide partijraad, zelf het ontslag had bevestigd, leek waarschijnlijk, maar geheel duidelijk bleek dat toen nog niet.

Van betekenis was dit overigens wel. Want in 1957 had Nikita ook een nederlaag geleden in het partijpresidium tegen de groep die werd aangevoerd door de oudgedienden Molotow en Kaganowitsj. Toenmaals evenwel had hij kunnen rekenen op de hoogste legerleiding, onder meer op maarschalk Zjoekow. En de leger-

[p. 302]

leiding had meegeholpen om met vliegtuigen en auto's de verspreide leden van het centrale comité in aller ijl naar het Kremlin te doen vervoeren. Chroesjtsjow was immers secretaris-generaal, hij had als zodanig het recht het centrale comité bijeen te roepen, en de hoogste officieren bleven aldus bij hun optreden binnen de wet. Ditmaal is hij ontslagen door het partijpresidium, dat pas daarna het partijbestuur bijeenriep. Men zou uit deze gang van zaken ook kunnen afleiden dat ditmaal Nikita niet kon rekenen op de legerleiding. Het centrale comité liet hem daarop vallen.

Hoewel het oorspronkelijk vermelde motief tot het ontslag (ouderdom en ziekte) later niet meer werd genoemd, werd in de week na 15 oktober nog geen andere officiële reden aangevoerd. Men kondigde aan dat de gehele affaire nader zou worden behandeld in het voltallige centrale comité, met Chroesjtsjowin de rol van beklaagde. Wel werden in de Prawda lieden veroordeeld die te praatziek waren; impulsieve uitspraken deden zonder eerst het partijpresidium te hebben geraadpleegd; onuitvoerbare plannen maakten; raadgevingen en waarschuwingen van technici en geleerden in de wind sloegen; zichzelf op de voorgrond stelden en hun familieleden onderscheidden met verantwoordelijke functies en politieke opdrachten. Dit alles moest wel betrekking hebben op Nikita, wiens optreden als spectaculair solist hem nu werd ingepeperd, evenals het feit dat hij zijn familieleden in het volle licht der openbaarheid had geplaatst. De wereld kende zijn vrouw beter dan welk lid ook van het partijpresidium, en zijn schoonzoon, de heer Adzjoebei, hoofdredacteur van de Izwestia, had belangrijke diplomatieke missies vervuld, onder andere bij een bezoek aan het Vaticaan en in Bonn. Adzjoebei moest het veld ruimen, evenals zijn schoonvader en met hen niet weinige andere leden van de ‘familie-regering’. Chroesjtsjow, die zozeer het spits had afgebeten in de strijd tegen de persoonsverheerlijking, werd nu met zijn eigen wapen uitgeschakeld.

Ook in een democratisch bewind kan men niet weinige leiders van regeringen verwijten, dat zij zichzelf op de voorgrond stellen, familieleden benoemen op politieke posten, vrienden en geestverwanten begunstigen, en vrouw en kinderen laten delen in de hun bewezen eer. In de Verenigde Staten en Engeland bij voorbeeld hebben Eisenhower, Kennedy, Johnson en Macmillan in dit opzicht aanleiding genoeg gegeven tot kritiek. En in vele landen komen en gaan met een president of premier tientallen of honder-

[p. 303]

den van hun naaste medewerkers. Maar zelden of nooit verdwijnen zij op de wijze waarop Nikita de laan is uitgestuurd. Een verkiezingsuitslag, een conflict met het parlement, een botsing met de eigen partij bij voorbeeld is een openbare aangelegenheid. In Moskou evenwel besliste een zeer kleine kring, op gronden die men slechts kon vermoeden, over het lot van een ‘sterke man’. Men kan nu natuurlijk wel zeggen dat de tijd van Stalin voorbij is, want het was ondenkbaar dat die afgezet had kunnen worden door het partijpresidium. Ook is het waar dat een collectieve leiding zich heeft gemanifesteerd: de functies van algemeen partijsecretaris (Brezjnjew) en eerste minister (Kosigin) zijn weer gescheiden. Maar hoe beperkt is de kern van die collectiviteit!

Na 15 oktober hebben artikelen in de Prawda en de opstelling der leuzen voor de herdenking van de grote revolutie op 7 november nog wat meer aanwijzingen gegeven voor de redenen waarom Nikita in ongenade was gevallen. Het leek er inderdaad wel op dat de legerleiding ontevreden was geworden. In de Cuba-crisis van twee jaar geleden had de Sowjet-Unie van militair standpunt bezien wel enig prestige verspeeld, al had zij haar reputatie van vredelievende mogendheid versterkt. Het voorgenomen bezoek van Chroesjtsjow aan Bonn was slecht ontvangen door allen die in de Bondsrepubliek een gevaar blijven zien. Het verdrag omtrent het staken van proeven met kernwapens had geen betrekking op ondergrondse experimenten en het was de vraag of de Amerikanen door zulke proefnemingen hun militaire vermogen niet verhoogden. De betere verstandhouding met de Verenigde Staten werd teer en breekbaar geacht. Zij had echter geleid tot verwijdering van China, dat bijna vijandig tegenover de Sowjet-Unie was komen te staan. In 1959 had de Sowjet-regering aan de Chinezen geweigerd de kennis, de middelen en de deskundigen te verschaffen ter vervaardiging van kernwapens. Het bewind te Peking was nu bezig - en dat wist iedereen ook wel vóór 16 oktober - op eigen kracht een ‘nucleaire’ mogendheid te worden. Zou de Sowjet-Unie aldus niet tussen twee stoelen vallen?

Het was de voortreffelijke correspondent van de Franse Monde in Moskou, die de aandacht vestigde op pogingen deze situatie te wijzigen. Onder de gasten bij de herdenking der grote revolutie werden de Chinezen het eerst genoemd. Het beperkte akkoord over stopzetting van bovengrondse kernproeven werd niet meer ‘een belangrijke stap naar internationale ontwapening’ genoemd,

[p. 304]

maar geëist werd ‘strijd voor een volledige staking van alle soorten proeven met kernwapens’. In september nog had het partijpresidium verklaard: ‘Nu wij een machtige industrie bezitten en nu de defensiecapaciteit van het land zich op het vereiste niveau bevindt, stelt de partij zich tot taak om de takken van industrie die verbruiksgoederen voortbrengen, sneller te ontwikkelen.’ Maar op 17 oktober schreef de Prawda: ‘Het centrale comité van de partij en de regering van de Sowjet-Unie namen en nemen alle maatregelen voor de versterking van de defensiecapaciteit van ons land om de onschendbaarheid van zijn grenzen en de veiligheid van de gehele socialistische volkerengemeenschap te verzekeren.’ Dit kon weliswaar een waarschuwing zijn aan het adres der Chinezen en een aanbod om China te helpen verdedigen (zoals trouwens Chroesjtsjow reeds had gedaan) indien de leiders in Peking trouwe vrienden zouden blijven. Maar wantrouwen jegens de Amerikanen kon er evengoed uit spreken.

In de periode die volgde op het ontslag van Nikita overheerste dus het vermoeden dat de buitenlandse politiek van de leider te veel onbehagen had gewekt. Maar mocht de Sowjet-Unie wel een andere weg bewandelen? Men kan het zich nauwelijks voorstellen. Mogendheden met kernwapens kunnen zich niet veroorloven een oorlog te riskeren zonder wederzijds zelfmoord te plegen. Als China zulke krijgsmiddelen zelf ook kan aanwenden, zal het zich misschien iets veiliger voelen door het bezit van afschrikwekkende wapens, maar deze te gebruiken is iets anders. Naarmate de Chinezen meer te verliezen hebben (en het vervaardigen van atoomen waterstofbommen veronderstelt een ontwikkelde industrie) neemt de vrees voor oorlog toe. In Peking kan men de Moskovieten nu wel ‘nationaal egoïsme’ verwijten, maar dit is aan de Chinezen evenmin vreemd. En ook zij zullen zich wel twee maal bedenken voordat zij een kernoorlog ontketenen. Wanneer eenmaal is voldaan aan de eisen van de nationale eer, zal China in hetzelfde schuitje zitten als de Sowjet-Unie en de Verenigde Staten.

Bovendien bestond er toch geen twijfel aan dat het presidium en het centrale comité van de Sowjetrussische partij de algemene politiek van Chroesjtsjow hadden onderschreven. En reeds enige dagen na diens val werd het duidelijk dat de ‘massa’ in de Sowjet-Unie zonder geestdrift kennis had genomen van het besluit van de ‘upper ten’ om de toch wel populaire praatvaar aan de dijk te zetten. Na vijf dagen werden rechtstreekse of bedekte hatelijkheden

[p. 305]

aan zijn adres gestaakt. De gewone man herinnerde zich dat sinds enige jaren - het derde partijprogramma getuigde daarvan - een vergroting van de produktie van consumptiegoederen in uitzicht was gesteld en dat de verbeterde internationale toestand zulks zou motiveren. Kwam daar nu weer verandering in? Nikita had ook de lagere kaders van de partij gemobiliseerd om strenger toezicht te houden op het gedrag van de ‘apparatsjiki’, de partijbonzen, en wellicht hadden juist die zich op Chroesjtsjow gewroken. Hij had ook de bureaucraten der economische organisaties aangepakt en rationeler werkmethoden aanbevolen. Zij hadden stellig leedvermaak gehad, toen een van Nikita's stokpaardjes, de extensieve bebouwing der ‘maagdelijke gronden’, onderweg was blijven steken en tot ernstige teleurstellingen had geleid. De vrees bestond dat de conservatieve functionarissen van partij en staatsbestuur erin waren geslaagd hun gevestigde belangen te verdedigen. En in het Kremlin moest men toen rekening houden met het wantrouwen van de gewone burger. Vandaar een kennelijke aarzeling: moest Chroesjtsjow worden gespaard of was het juist gewenst hem weg te wissen uit de herinnering?

Tot voorzichtigheid aangespoord werd het partijpresidium vooral doordat de regerende partijleiders in Oost-Europa en hun geestverwanten in de kapitalistische landen met weinige uitzonderingen (in Nederland bleek de c.p.n. wel met de paleisrevolutie in te stemmen!) sympathie toonden voor Nikita en opheldering vroegen over de redenen tot zijn ontslag. Chroesjtsjow had zich gerealiseerd dat de nationale partijen slechts dan de leiding van Moskou konden aanvaarden indien hun een grote speelruimte werd gelaten om op eigen wijze te ageren of hun land te regeren. Het ‘monolitische’ karakter van het communistische blok was geleidelijk teruggebracht tot een bondgenootschap van landen, die ideologisch nog veel gemeen hadden maar welker systemen gingen uiteenlopen. Zij zagen weliswaar met leedwezen hoe Russen en Chinezen tegenover elkaar kwamen te staan. In de eerste plaats ondermijnde dit het aanzien van het communisme en dus het prestige van elke nationale partij. Zij volgden in dit opzicht ongaarne Chroesjtsjow en het zou hun aangenaam zijn indien het Kremlin op betere voet kwam te staan met Peking. Maar anderzijds moest er niet worden getornd aan de betrekkelijke vrijheid van elke afzonderlijke partij, en aan deze verworvenheid was dan toch maar Nikita's naam verbonden. Na zijn heengaan werd er over hem verrassend veel goeds

[p. 306]

geschreven in Oost- en West-Europa. De leiders van het Kremlin haastten zich de geestverwanten gerust te stellen: naar het Stalinisme zou men in geen geval terugkeren, integendeel. Want het al te persoonlijke overwicht van Chroesjtsjow had hem ertoe verleid, alle communistische partijen in één front te willen verenigen tegen Peking. Juist omdat ieders nationale zelfstandigheid zou worden ontzien, moest dit ook gelden voor de Chinezen, die niet uit de communistische gemeenschap mochten worden verbannen. Dit althans was een der thema's in de Russische vertogen.

Er scheen nog vóór de herdenking van de Russische revolutie een basis te zijn gevonden voor een compromis tussen de partijen der verschillende landen, met opoffering van Chroesjtsjow. Niettemin was de periode van diens optreden van enorme betekenis geweest en de invloed daarvan was niet meer uit te wissen. Hij had een eind helpen maken aan persoonlijke tirannie en hij had de burgers een grotere mate van individuele veiligheid doen waarborgen. Hij had het spook van de oorlog naar de achtergrond gedreven en het ideaal van algemeen welzijn versterkt. Hij had de partij, al bleef deze de exclusieve macht behouden, dichter bij het volk gebracht. En hoe geruststellend de nieuwe topleiders in het Kremlin dan ook betoogden dat er in de algemene lijn niets was veranderd, de manier waarop Chroesjtsjow was afgezet liet een gevoel na van onzekerheid en onbehagen, van vrees voor oncontroleerbare stille krachten.

Men kan derhalve begrijpen dat de Italiaanse en de Franse communistische partij zich weinig ingenomen toonden met de uiteenzettingen welke de nieuwe topleiders in Moskou over de gang van zaken verschaften. Men kreeg de indruk dat het overigens Brezjnjew en Kosigin weinig interesseerde, hoe de bestuursleden van verwante partijen in het Westen over het ontslag van Chroesjtsjow dachten, maar dat zij geenszins onverschillig stonden tegenover de mening van partijleiders die in Oost-Europa en China regeerden. Het zag er op 7 november in Moskou naar uit alsof het ‘socialistische kamp’ was hersteld, al waren de Albanezen dan niet vertegenwoordigd. De aanwezigheid van de Chinese eerste minister Tsjou En-lai werd symbolisch geacht voor veronderstelde pogingen om de Russisch-Chinese betrekkingen te verbeteren. In de Britse Observer heeft Crankshaw (een ‘Rusland-kenner’ met gezag) de opmerking gemaakt dat de contacten slechts de Russische en Chinese regeringen betroffen en niet de partijen. Maar dat is een

[p. 307]

kanttekening die weinig ter zake doet. Want de gehele twist tussen Moskou en Peking was slechts in schijn ideologisch, in wezen een tegenstelling tussen staatsbelangen. En in het begin van november scheen dus de opvatting versterkt, dat Chroesjtsjow wel degelijk mede had moeten wijken, omdat hij te uitgesproken anti-Chinees was geweest. Nu China kernwapens heeft, moet het omzichtig worden behandeld.

Merkwaardig was in dit verband de geringe invloed die de wijzigingen in de Sowjet-Unie hebben gehad op het verloop van de verkiezingen in de Verenigde Staten. De oorzaak daarvoor kan men zoeken in het feit dat de Sowjetrussische regering onmiddellijk na het heengaan van Chroesjtsjow in alle hoofdsteden ter wereld liet weten, dat de buitenlandse politiek van de Sowjet-Unie in genen dele zou veranderen. Met andere woorden: dat het streven naar vredelievende coëxistentie met niet-communistische staten zou worden voortgezet. Misschien heeft men in Washington aangenomen, dat dit betekende dat de Russen zich niet op sleeptouw zouden laten nemen door de Chinezen, en dat zullen zij inderdaad ook niet doen. Maar het kan de Amerikanen niet onverschillig laten of bij toekomstig overleg de Sowjet-Unie zich genoodzaakt zou zien, ruggespraak te houden met het bewind in Peking, ten einde zich daarvan niet verder te verwijderen. President Johnson heeft echter geen blijk gegeven van enige verontrusting over deze mogelijkheid. Dit zou immers hebben betekend, dat hij koren zou hebben gedragen naar de molen van Goldwater, zijn fel anti-Russische mededinger. Hij wenste de Amerikaanse kiezersmassa, zozeer vatbaar voor angst en onlustgevoelens, te doordringen van zijn onwrikbare waakzaamheid, maar ook van zijn koele kalmte en zijn bereidheid een oorlog te voorkomen die voor de Verenigde Staten een vorm van zelfmoord zou zijn, evengoed als voor elke andere deelnemer aan zo'n krachtmeting. Deze houding heeft Johnson een imponerende overwinning bezorgd. Het zou de moeite waard zijn te weten of hij ook geneigd zou zijn met Peking te praten, nu dit bezig is een ‘kernmogendheid’ te worden. Logisch zou zulk een bereidheidwel zijn.