De Gids. Jaargang 127

[p. 71]

A.L. Constandse | Buitenlandse kroniek

Het andere Eurafrika

In Assoean zal de dag van 14 mei lang in de herinnering blijven voortleven. De bouw van een stuwdam was nu zo ver voorbereid dat de loop van de Nijl kon worden omgelegd, opdat in de eigenlijke bedding een dijk kon worden vervaardigd, waarvan de basis bijna een kilometer breed moest worden en de hoogte iii meter. Geen piramide kon daarmee worden vergeleken. En de held van het feest was geen Egyptische farao, maar een gewezen mijnwerker uit de Oekraïne, opgeklommen tot eerste minister van de Sowjet-Unie. Hoewel Egyptische arbeiders het kolossale werk uitvoerden, waren de technische leiders ervan ingenieurs uit de Sowjet-Unie, die ook - op krediet - vele van de benodigde machines en transportmiddelen had geleverd. Toen in 1954 het plan was ontworpen voor de constructie van de hydro-elektrische installatie, die door het scheppen van een kunstmatig meer tegelijk de irrigatie mogelijk zou maken van enorme onvruchtbare gebieden, had men er geen vermoeden van dat de Russen eens bij de uitvoering van het plan betrokken zouden worden. In 1954 schenen de relaties met Groot-Brittannië sterk te zijn verbeterd. De Britse troepen verlieten de zone van het Suezkanaal, aan de Engelse voogdij was definitief een einde gekomen. Kolonel Nasser legde dan ook zijn plannen voor aan de regeringen te Londen en Washington, opdat zij hem de technische en financiële middelen zouden verschaffen om de Assoean-dam te bouwen. De toekomst van miljoenen was ermee gemoeid. Maar de Angelsaksers beschouwden op dat ogenblik Nasser als een ‘security-risk’ en zij weigerden hem ter wille te zijn. In de zomer van 1956 volgde dan de nationalisatie van de particuliere Frans-Britse maatschappij die het Suezkanaal exploiteerde. Een der argumenten daarvoor was, dat de Egyptische regering met de baten van de kanaal-exploitatie hoopte de Assoean-dam te kunnen bouwen. Men herinnert zich het gevolg: de Frans-Britse militaire actie, die mislukte door de huivering van de Verenigde Staten zich in dit wespennest te steken en door de dreigende belangstelling van Moskou; de tegenslag voor Israël,

[p. 72]

dat zich met de Fransen en Britten had geassocieerd; het morele succes van de Sowjet-Unie; het aftreden van de Britse premier Eden, wiens ondermijnde gezondheid voldoende aanleiding verschafte voor zijn heengaan; het geschokte prestige van Frankrijk dat was verwikkeld in de guerrilla met de Algerijnse nationalisten; en ten slotte het aanbod van de Sowjet-Unie, om de bouw van de Assoean-dam mogelijk te maken.

Door het hoofd van degenen die de ceremonie van 14 mei hebben meegemaakt, moet dit alles wel zijn heen gegaan. Er was geen vertegenwoordiger van de Atlantische wereld te bekennen. De Sowjet-premier Chroesjtsjow was de ‘ster van de dag’. Hij was zo verstandig alle eer voor het werk aan de stuwdam te gunnen aan de Egyptenaren en aan president Nasser. Deze laatste werd begiftigd met de onderscheiding van ‘held van de Sowjet-Unie’ en de Orde van Lenin. De stuwdam, aldus Chroesjtsjow, werd een wonder, verwerkelijkt door het Egyptische volk. ‘Hij is tevens het symbool van de samenwerking tussen de Sowjet-Unie en de Verenigde Arabische Republiek (Egypte) en een voorbeeld van de hulp die door de Sowjet-Unie wordt verschaft aan de bevrijde landen.’ Hij verzweeg elke aanduiding van het feit, dat in het land van Nasser de communistische partij verboden is en zeide dat hij Nasser een ‘kameraad’ noemde. Tijdens zijn verblijf in Egypte liet hij niet na, zijn solidariteit te betuigen met de Arabische wereld. Hij gispte het feit dat Israël water aftapte van de Jordaan ter bevloeiing van zijn woestijnen; hij keerde zich in de gewone propagandistische termen tegen het ‘imperialisme’; hij laakte de Britten, die bommen wierpen op Jemenitische troepen en dorpen in het grensgebied van Aden (in Zuid-Arabië) ter bescherming van hun protectoraten langs de Arabische kusten. Genoeg om voldoening te verschaffen aan Nasser, die had gezegd: ‘Het Egyptische volk zal nooit de inspanning vergeten die gij persoonlijk hebt verwerkelijkt, noch de zorg die gij zelf hebt getoond om dit project tot stand te brengen. Het zal nooit de broederlijke samenwerking met de Sowjet-Unie vergeten.’

Tot meerdere ere van Chroesjtsjow strekte, dat hoge gasten in Assoean aanwezig waren. Maarschalk Aref van de republiek Irak (die ook werd vereerd met de titel van ‘held van de Sowjet-Unie’) prees de Russen wegens hun hulp aan ‘de derde wereld’ en aldus indirect aan het ideaal der Arabische eenheid ‘die zal worden verwezenlijkt met de hulp van Allah’. En El Sallal, de president

[p. 73]

van de Jemenitische republiek, protégé van Egypte, verwikkeld in een grensoorlog met de Britten in de streek van Aden, deed ook een duit in het zakje. Hij zag in de stuwdam van Assoean een bewijs van de Arabische wedergeboorte, waaraan de Sowjet-Unie had medegewerkt. Later op de dag kwam de president van Algerije, Ben Bella, die al de gast van Chroesjtsjow was geweest in de Sowjet-Unie en nu terugkeerde uit Tsjechoslowakije. En ook hij onderstreepte wat de stuwdam betekende als symbool voor een Arabische renaissance.

Men kan achteraf betreuren, dat de Anglo-Amerikanen de gelegenheid hebben laten voorbijgaan en de kans hebben gemist, de mooie rol van Chroesjtsjow te spelen. Maar in Washington heeft men te laat ontdekt dat hulp aan de ‘niet-gebonden’ derde wereld propagandistisch lonend is. Men heeft er aan die steunverlening te veel politieke voorwaarden willen verbinden. De Britten verkeren in een bijna tragische situatie. Zij zijn de eersten geweest die ernst hebben gemaakt met de dekolonisatie, en zij hebben daarbij de conflicten en de guerrilla's vermeden waarmee Fransen, Belgen en Portugezen zijn geconfronteerd. Zij hebben gepoogd de vroegere koloniën rijp te maken voor onafhankelijkheid, hun een bevredigende economische basis te verschaffen door hen te verenigen in omvangrijke federaties, zoals in Maleisië. De protectoraten aan de Arabische kusten, van Koeweit tot Aden, zijn indertijd verlengstukken geweest van de onder voogdij geplaatste gebieden en vorstendommen van Brits-Indië. Vandaar werden zij bestuurd. Zonder Britse bescherming zouden zij na 1947 - toen India en Pakistan onafhankelijk werden - zijn opgeslorpt door Irak (dat Koeweit begeert), Saoedisch Arabië (dat aanspraak maakt op de sjeikdommen van de Perzische Golf) en door Jemen (dat de gewesten rond Aden wenst te annexeren), en er zou een einde zijn gekomen aan het voortbestaan van feodale vorstendommetjes, die slechts als archaïsche ‘enclaves’ bestaan door de steun van Groot-Brittannië. Vandaar dat de Britten daar worden beschuldigd van imperialisme, kolonialisme en het op de been houden van kleine middeleeuwse despoten.

Nu is de Egyptische revolutie wel geen spectaculair geval, maar zij heeft met de invoering van het staatskapitalisme (of staatssocialisme) een einde gemaakt aan feodale voorrechten. Niet alleen Nassers panarabisme, ook zijn antifeodalisme zijn symbolen van deze tijd. Men zou hem een soort Napoleon van de Egyptische

[p. 74]

revolutie kunnen noemen, wiens militaire steun aan buitenlandse regimes tweeërlei doel heeft: ten eerste moeten zulke systemen de invloedssfeer vergroten van ‘de Verenigde Arabische Republiek’ en ten tweede de ideologie ervan verbreiden. Op het ogenblik zijn Irak en Jemen bevriend met Egypte. En dit ondersteunt dus hun aanspraken op respectievelijk Koeweit en het gebied van Aden. Aldus komt Nasser - evenals in 1956 - rechtstreeks tegenover Engeland te staan. Dat Chroesjtsjow poogde te profiteren van deze situatie, spreekt van zelf. Hij waarschuwde wel tegen ‘avonturen’, en de Sowjet-Unie zal niet betrokken willen worden bij een oorlog van Egypte tegen Israël of bij een gewapend conflict van Jemen met de Britten. Als zulke botsingen echter komen, hoopt Moskou de sympathie te hebben verworven van de Arabieren, in wie de Russen waarschijnlijk de toekomstige overwinnaars zien. Het feit dat Ben Bella, ‘de Fidel Castro van Algerije’, hun goedgezind is, versterkt op het ogenblik hun positie.

Men kan zich afvragen waarom de Engelsen vasthouden aan hun bescherming van de sjeikdommen der Arabische kusten. In Londen geeft men op die vraag drie antwoorden. Ten eerste vertegenwoordigen de vorstendommen ‘naties’, wier onafhankelijkheid moet worden verdedigd tegen ‘Arabisch imperialisme’. Ook de Labour-leiding staat op dit standpunt. Ten tweede is de oorlogshaven van Aden (deel van een federatie in Zuidoost-Arabië) onmisbaar voor de Britse vloot. Ten derde is de oliewinning, vooral in Koeweit, van eminent belang voor West-Europa. Het zijn gegronde argumenten voor een imperium. Maar in Moskou hoopt men, dat deze imperiale gedachte over tien jaar verleden tijd zal zijn geworden, en dat het vroeger Britse Oost-Afrika er ook definitief mee zal hebben gebroken. Engeland verloor de controle over Brits-Indië, de Perzische oliegebieden en de zone van het Suezkanaal. Zijn protectie van de Arabische kustgebieden hangt sindsdien aan een zijden draad. Als het - zoals te verwachten valt - ook nog zijn bases verliest in Cyprus en Oost-Afrika wordt de positie van Groot-Brittannië in Aden en Koeweit nog verder verzwakt. De Russen wachten eenvoudig af hoe de ‘derde wereld’ de resten van het Britse imperium zal liquideren. Over de Amerikanen behoeven zij zich niet ongerust te maken: die zijn in het Naburige Oosten en in Afrika spectaculair afwezig.

Intussen gaat het de Russen niet alleen om het Nabije Oosten. Zij werken aan het ideaal van een nieuw Eurafrika, en hun vriend-

[p. 75]

schap met de Arabieren kan hun daarbij van pas komen. Tegenover de idee van een hechte band tussen West-Europa en Afrikaanse ontvoogde landen stellen zij als doel een nauwere binding van Afrika met Oost-Europa. Natuurlijk is dit een politiek op lange termijn. Zij vereist tijd en geduld. Er zijn immers na 1956 perioden geweest dat Nasser in Moskou werd beschouwd als een anticommunistische fascist. De technische bijstand van West-Duitsland - en zelfs die van Israël - heeft in Afrika nadelige gevolgen gehad voor Oost-Europa. Het kan blijken dat de Engelsen voor de Afrikanen toch meer betekenen dan men in Moskou vermoedt. En dan zijn er de Fransen. In hun vroegere ‘zwarte’ koloniën hebben zij nog een grote invloed: generaal de Gaulle heeft hier intelligent gemanoeuvreerd. Het zwakke punt van zijn politiek is dat hij daar steunt op heersende kasten, die in de toekomst misschien worden weggevaagd. Hier rekenen de Russen op sociale revoluties, waardoor de Franse conceptie van Eurafrika op losse schroeven zal komen te staan. Overigens baart generaal de Gaulle aan de Sowjet-Unie geen zorg. Zijn isolement, waarin de generaal zelf een teken ziet van kracht, is een historische antiquiteit, omdat Frankrijk een mogendheid is geworden van de derde rang. Wat het doet of nalaat is niet wereldschokkend, wanneer het optreedt in zijn eentje. En als het twaalf noodlijdende Afrikaanse negerstaatjes aan zich blijft binden, is dat voor Oost-Europeanen ook geen ramp.

Van veel meer betekenis is het, dat Frankrijk zijn greep verliest op het door Arabieren geleide Noordwest-Afrika, de Maghreb. De aanwezigheid van Ben Bella in Assoean sprak boekdelen. De Fransen hebben ontzaglijk veel concessies gedaan aan de Algerijnse revolutie, om Ben Bella aan de lijn te houden. Deze heeft deswege de Gaulle hogelijk geprezen, maar hij deed dit vooral uit hoofde van diens antikolonialisme, zijn neutralisme, zijn onafhankelijkheid van Britten en Amerikanen. Hij huldigde de generaal als dienaar van een ‘derde macht’, toen hij in december 1963 zijn tevredenheid te kennen gaf over het ‘Gaullisme’. Maar intussen zoekt hij evenveel hulp in Oost-Europa als in Frankrijk. Groter teleurstelling nog gaf aan de Fransen de Tunesische president Bourguiba. Tegen de afspraken in nationaliseerde deze gematigde en sociaal-conservatief geachte ‘vriend van Frankrijk’ de boerderijen van Fransen, Italianen en Maltezers. Hij kon blijkbaar niet anders, de sociale ontevredenheid en het extreme nationalisme zullen hem wel

[p. 76]

hebben gedwongen tot deze opzienbarende verbreking van beloften. Er waait nu eenmaal door de Arabische wereld een revolutionaire wind.

Daarbij komt dan, dat in de Maghreb een vrij felle agitatie wordt gevoerd tegen Israël, wegens de ‘panarabische solidariteit’. Wat dit betreft doen politici als Bourguiba en Ben Bella niet onder voor Nasser. En hoe verhoudt Frankrijk zich tot Israël? In 1956 was alles koek en ei, want de Franse regering stond tegenover de Arabische nationalisten, die de opstand in Algerije ondersteunden. Sinds de Gaulle besloot zich met de Arabieren te verzoenen, was het twijfelachtig of Israël nog wel op de Fransen kon rekenen. Deze laatsten leverden wel aan de Israëli's de installaties voor een kerncentrale, maar naar hun zeggen alleen voor het opwekken van industriële energie. Op de laatste navo-conferentie in Den Haag ging het gerucht, dat Frankrijk aan Israël de middelen had verschaft om kernbommen te vervaardigen. Dit werd tegengesproken, zoals de Duitsers ontkennen dat hùn geleerden de Egyptenaren helpen om atoomwapens te vervaardigen. Er zijn twee mogelijkheden: de Fransen nemen wel degelijk opnieuw stelling tegen de Arabische wereld, of zij volgen de Russische lijn om - tegenover Britten en Amerikanen - de vriendschap te verwerven van de Maghreb en het Naburige Oosten. Maar zoals gezegd: als ‘cavalier seul’ is de Gaulle voor de Russen niet zo verschrikkelijk interessant.

Blijft de vraag, wat de Oost-Europeanen hebben te vrezen van de met hen concurrerende Chinezen. Het zomerbezoek van Chroesjtsjow volgde op de winterreis van Tsjou En-lai. Deze laatste kwam evenwel met lege handen en zijn anti-amerikanisme was in Afrika niet actueel. Later kunnen de Chinezen zeer wel dienen om te worden uitgespeeld tegen de Russen, die echter op het ogenblik als partners van grotere waarde zijn.

Zo werd het bezoek van Chroesjtsjow aan Egypte een succes, omdat zich de mogelijkheid aftekende van een ‘rood’ Eurafrika. Desondanks zal men ook in Moskou geen illusies mogen koesteren. De Arabieren en Afrikanen aanvaarden elke hulp, waarvan die komt, mits zij wordt verleend zonder politieke voorwaarden, en zonder schijn van afhankelijkheid. De tijd is voorbij dat Europeanen konden hopen Aziaten of Afrikanen te ‘controleren’. De Russen kunnen Britten en Fransen misschien vervangen als partners der jonge naties, niet echter als voogden. En deze zekerheid kan dan weer balsem zijn op westerse wonden.