De Gids. Jaargang 127

[p. 340]

Jeanne van Schaik-Willing | Castor en Pollux

Het is een niet te loochenen feit dat toneelstukken pas gestalte krijgen bij hun opvoering. Ze zijn te beschouwen als partituren, vol verborgen beloften tot creatie, die pas door de acteur ingelost worden. Een toneelstuk is de enige verschijning ter wereld, die kan bogen op een getrapte geboorte. Uit de schrijver wordt de tekst geboren, uit de tekst het toneelbeeld, dat tot stand komt uit samenwerking tussen acteurs onder leiding van de regisseur.

Shakespeare is, na de oude Grieken, het grootste toneelgenie dat ooit bestaan heeft. Nu doet zich de wonderlijkheid voor dat wat ik zoëven beweerd heb, voor deze topfiguur eigenlijk niet geldt. Weliswaar is het zo, dat als het doek opgaat voor een Shakespeare-vertoning, een ervaring begint die ons verbaast of verrukt omdat zij verder reikt dan onze eigen fantasie ons brengen kon, en wat dat betreft klopt hetgeen ons in de schouwburg overkomt wel met de zoëven geopperde theorie, maar daarnaast moeten we meestal een verliespost boeken. Ook bij verdienstelijke vertoningen verliezen we iets essentieels, dat wel bij het lezen aansprak. We zullen dit misschien, gedurende de voorstelling, afgeleid en geïmponeerd door wat we te zien en te horen krijgen, niet merken, maar na enkele dagen wordt het ons bewust dat ‘het’ heeft ontbroken, een timbre, een klank, een poëtische ervaring. Zelfs bij dramatisch sterke vertoningen, misschien moet ik zeggen júist bij treffende acteursprestaties ontsnapt er vaak iets en iets dat essentieel is.

We weten dat sedert Aristoteles tot aan de opkomst van het absurdisme - vermoedelijk een tijdelijk verschijnsel - de dramatische kunst gebaseerd was op de daad of liever op de handeling welke zichtbaar gemaakt wordt in daden. Wanneer dat skelet van het handelen aan een stuk ontbreekt, schrompelt het in elkaar tot een aangekleed spreekwoord zoals bij het anti-toneel, dat interessant kan zijn voor het denken maar de spanning voor een hele avond ternauwernood gaande houdt, of het werk vloeit als een vormeloze massa uiteen.

De literatuur daarentegen voedt zich met de dromen, die deze

[p. 341]

daden omspelen. Tussen de daad en het woord blijft een afstand, gevuld met bespiegelingen en emoties. Is die afstand groot en verschijnt de daad als van uit de verte bespied, als gezien door een omgekeerde toneelkijker, de literatuur lijdt er geen schade door. Integendeel, het verschijnsel hoort erbij. Literatuur is klacht om of verheerlijking van of visie op het leven. De literatuurbedrijver staat híer en zijn onderwerp dáár. Bij de dramatiek is het anders gesteld. Hier identificeert de speler, die de schepping van de schrijver als het ware voltrekt, zich met de handeling. Ruimte is onmogelijk en daarmee heeft de toneelschrijver rekening te houden.

Deze over het algemeen aangenomen waarheid is het gemakkelijkst uit het ongerijmde te bewijzen. Wanneer literatoren van uit hun lyrische dan wel bespiegelende aanleg zich zetten tot het schrijven van toneelstukken is de kans op mislukking bijzonder groot. Dit is niet, wat dikwijls wordt verondersteld, een uitvloeisel van het niet beheersen van de techniek, een ambachtelijk tekort, maar komt voort uit een verschil van wezensgesteldheid. Persoonlijk heb ik nog wel de illusie dat dergelijke dichtersstukken speelbaar zijn wanneer men gebruik maakt van een andere techniek, maar dit is een ander hoofdstuk. Volgens het toneel zoals dat in de schouwburgen beoefend wordt, verlangt de acteur rollen, waarin wat hij te vertellen heeft geïnterpreteerd dient te worden in het hier-en-nu van de persoonlijkheid, in de indicatief van het bestaan, in de werkelijkheidswijs.

Het zonderlinge is nu dat Shakespeare, die deze werkelijkheidswijs zo grote kansen geeft dat acteurs hem voelen als dramaticus bij uitstek omdat hij door middel van zijn figuren zulk een ruime verscheidenheid van hartstochtelijke nu-belevingen te verbeelden geeft, tegelijk het gebied van de literatuur nooit heeft verlaten. Ik wil zover gaan te beweren, dat juist het dichterschap Shakespeare gemaakt heeft tot de unieke verschijning die hij voor ons is. Want hij is niet enkel een uitbeelder van karakters, die in beweging gebracht worden, aangetrokken door een doel en die bij het najagen van dit doel hun tegenslagen of meevallers beleven. Dit kan gezegd worden van andere grote beheersers der toneelschrijfkunst. Deze kwaliteit bestaat wel bij de meeste van zijn figuren, waardoor zij voor acteurs hanteerbaar zijn, maar het blijft een hoedanigheid die bijna verdwijnt onder dat andere, wat ik niet anders kan omschrijven dan als een poëtische reactie op het bestaan. De mensen door dichters geschapen reiken verder dan de doelwitten die ze na-

[p. 342]

jagen, verder dan de portie hartstochten waaronder ze lijden. Als er al een noodweer in hun harten woedt, dan is dat niet begrensd door hun persoonlijkheid en nog minder uitsluitend bepaald door hun omstandigheden. Door dichters geconcipieerde figuren zijn poreus en door de poriën van hun vorm dringt iets van de dood naar binnen. Ze vibreren, zonder dat zij zich dat gemeenlijk bewust zijn, mee met raadsels, die ze zelfs niet bij name kennen. Ze zijn niet enkel bewoners van een land, nog minder van een streek of van een clan, al is het best mogelijk dat hun bewustzijn niet verder reikt dan de vier muren van hun huis en dat de intrige zich daarbinnen afspeelt, maar ze zijn bewoners van een kleine planeet, die rond een der vele zonnen cirkelt. Het medelijden met, de verrukking of vertedering om hun bestaan, dat hun creator bij hun schepping heeft bezield, is afgestemd op het universum.

Dit nu is in de stukken van Shakespeare in sterke mate het geval. Zij behoren tot een universum, waarin de mens voor problemen van dood en leven, van goed en kwaad wordt gesteld, waar met verzoeking en zondeval rekening wordt gehouden, waar onberedeneerde heilsverwachting wordt belaagd door geheimzinnige uittartingen, waar noodlotsmachten ingrijpen, vroomheid en geloof worden overspoeld door heidense en demonische realiteiten, metafysisch bepaalde vermoedens doorvlagen de wereld van een vitaal, zeer menselijk, benijdenswaardig gezond en warmhartig man, die in zijn lust tot schrijven te veelzijdig was om binnen de perken van de dramatiek te blijven, die steile, strenge constructie van het bestaan, waarin de oude Grieken de onbetwiste meesters zijn geweest. Hij sprong telkens buiten de perken om als dichter de bespieder te kunnen zijn van zijn sujetten.

Dit feit is niet makkelijk te bewijzen. Met dramatische analyse, waarbij stukken ontleed worden in hoofd- en bijhandelingen, komt men er niet. Op zijn best kan men voorzichtig de vinger leggen op symptomen, die te kust en te keur te vinden zijn. Denkt bij voorbeeld aan het ‘Willows, willows’-liedje, dat de bedroefde Desdemona zingt voor haar dood en dat zijn ontroerende kracht niet ontleent aan de natuurlijkheid, de psychologische waarschijnlijkheid, het realistisch inlevingsvermogen in de wanhoop van dit slachtoffer van intriges en jaloezie, maar aan de lyrische bewogenheid van de schepper, die het aandoenlijke beeld van zijn fantasie beschrijft. De snik welt niet zozeer op in Desdemona's keel als wel in die van Shakespeare.

[p. 343]

Men kan een symptoom zien van het gesignaleerde in de portiersscène in Macbeth na de moord op Duncan. Voor de dramatische geschiedenis van Macbeth en zijn lady was deze lugubere, met gedachten aan de hel spelende dorperlijke reactie op het onheilspellend geklop op de poort niet nodig geweest, maar deze scène is niet te negeren omdat zij een belangrijk onderdeel is in een poëtische eenheid, die een dichtersgeest liet groeien rond een dramatische kern.

Deze poëtische activiteit, welke zeer bepaaldelijk een in de literatuur thuishorend verschijnsel is, moet men zien als een extradimensie, die Shakespeare bezit als surplus van zijn dramatisch vermogen en die elk beroep op het feit dat hij zijn werk als toneelspeler heeft verricht tot een eenzijdig en niet helemaal waar pleidooi maakt voor het acteurstoneel. Wij wensen ons juist te beklagen omdat deze poëzie al te vaak vervluchtigt bij de realiteit van de vertoning. Bijna durf ik te vragen of Shakespeare in zijn kwaliteit van dichter niet bijkans het onmogelijke van zijn vertolkers eist. Dit is gezegd met volle eerbied voor onvergetelijke prestaties in het recente zowel als in het meer afgelegen verleden: Albert van Dalsum als King Lear, wijlen Huf als Malvolio, Michael Redgrave als Antony, wijlen Musch als Puck, Johan Schmitz als Macduff... Vul in de stippels, want ik bega grove onrechtvaardigheden omdat het instrument mij ontbreekt om uit oude en verse herinneringen de sublieme momenten samen te lezen.

Wat ik zeggen wil is dat in Shakespeares werken een dubbelheid te constateren valt, twee elementen, die soms, maar lang niet altijd, samenvallen. Castor en Pollux, het tweegesternte, zijn schitterend bij hem in één persoon verenigd. En dat maakt dat men nooit van hem verzadigd raakt en dat niemand met hem is te vergelijken.

[p. 344]

Facsimile van een bladzijde uit Morelli's verzameling in Pepys' bibliotheek