De Gids. Jaargang 127

[p. 133]

A.L. Constandse | Buitenlandse kroniek

De liaisons van Marianne

Terwijl in de maand januari de Chinese premier Tsjou En-lai nog op tournee was in Afrika, liet de Franse regering ‘uitlekken’ dat zij had besloten diplomatieke betrekkingen aan te knopen met de regering te Peking. In de Verenigde Staten ontstond daarover opwinding alsof Frankrijk de Amerikanen een soort dolkstoot in de rug had gegeven en alsof men hier had te doen met een van de duivelse anti-Amerikaanse machinaties van president de Gaulle. Deze laatste volgde consequent zijn gedragslijn, om te pogen een rol te spelen in de ‘derde wereld’, waartoe ook China zich meer en meer gaat rekenen. Maar zowel van Franse als van Chinese kant ging het bovendien om zeer concrete commerciële belangen. Dit koel berekenen bleek toen de Franse regering, nog voordat zij ertoe was overgegaan het regime van Peking te erkennen, ook een delegatie naar Moskou zond onder leiding van de minister van financiën Giscard d'Estaing, die een van de kopstukken is van het Franse bewind. En deze sloofde zich uit de Russen ertoe over te halen, een nieuw handelsverdrag te sluiten en het onderlinge ruilverkeer in hoge mate uit te breiden.

Het was namelijk gebleken, dat de Russische aankopen in Frankrijk een spectaculaire daling hadden vertoond in het afgelopen jaar. Van 1957 tot en met 1959 had Frankrijk meer van de Sowjet-Unie gekocht dan omgekeerd, maar daar waren drie jaar op gevolgd waarin het tegendeel zich had gemanifesteerd. Dan, in 1963, steeg de import in Frankrijk nog van 500 tot 642 miljoen francs, terwijl de Franse export naar de Sowjet-Unie daalde van 631 tot 298 miljoen francs. Wat was er aan de hand? Men kon allerlei oorzaken veronderstellen: dat de Russen hun goud en deviezen nodig hadden gehad voor de invoer van granen; dat zij vonden, dat zij in de drie voorafgaande jaren al te veel in Frankrijk hadden gekocht; dat zij kredieten wensten op langere termijn. Het merkwaardige was, dat eigenlijk niemand dacht aan politieke pressie, want waartoe zou Moskou eigenlijk generaal de Gaulle hebben willen dwingen? Het enige dat men op dit terrein had kunnen bevroeden

[p. 134]

was, dat de Sowjet-Unie de Fransen wilde bewegen alleen en buiten de Europese Economische Gemeenschap over de brug te komen. Want die eeg wordt door Moskou niet als handelspartner erkend. De Russen zien in de Euromarkt het embryo van een statenbond, die de Westduitse aanspraken op annexatie van Oost-Duitsland zou moeten steunen, en waarom zouden zij met zulk een gemeenschap als zodanig betrekkingen gaan onderhouden?

De Fransen zagen er geen bezwaar in, de eeg in dit geval te verloochenen. Zij spreken hoogst ‘communautair’, wanneer zij aldus kunnen bevorderen dat de Euromarkt open komt voor Franse produkten. Aan die markt hebben zij echter niet genoeg, evenmin als welk lid ook van de eeg. Het Frans-Russische handelsverdrag van februari 1963, dat tot 1965 geldig had moeten zijn, was op enkele kleinere punten niet uitvoerbaar gebleken door de gebondenheid van Frankrijk aan de eeg. In dat verdrag was bepaald, dat Frankrijk enige Russische produkten - wodka, kaviaar, krab en wolfram - vrij van rechten zou invoeren. Maar daarvoor was de toestemming nodig van de eeg, en de raad van ministers van deze gemeenschap had doen weten, dat de regering van de Sowjet-Unie daarover met de uitvoerende Commissie van de eeg moest onderhandelen. Moskou had dit geweigerd, en de Fransen waren geen stap verder gekomen. Ditmaal traden zij dus resoluut zelfstandig op en besloten de Russen een handelsverdag aan te bieden voor vijf jaar, dus tot 1969. Men moet nu weten dat in 1966 de gemeenschappelijke handelspolitiek van de eeg van kracht behoort te worden, en dat daarna niet meer elk lid van de Gemeenschap, maar de eeg als zodanig met ‘derde’ landen moet onderhandelen. Men kan echter volstaan met het opnemen in langlopende handelsverdragen van een ‘ontsnappingsclausule’: mocht Frankrijk na 1966 door de eeg worden gedwongen op een of ander punt het verdrag te wijzigen, dan zou dit mogelijk moeten zijn met de opzegtermijn van een jaar. De Fransen herinneren er overigens aan, dat ook de Italianen enige maanden geleden met de Sowjet-Unie een handelsverdrag hebben gesloten voor vijf jaar.

Het is evenwel niet waarschijnlijk dat de Russen in de eerste plaats en speciaal de Fransen hebben willen dwingen, buiten de eeg om te onderhandelen, toen zij in Frankrijk minder orders plaatsten. Er kunnen tientallen zuiver commerciële redenen zijn om in een bepaald land minder te gaan kopen. Het resultaat is in elk geval geweest dat een Franse delegatie naar Moskou is gevlogen

[p. 135]

(letterlijk en figuurlijk) om kredieten aan te bieden met een looptijd van vijf jaar, voor zover de betalingsbalans niet in evenwicht mocht zijn. De Fransen willen van de Sowjet-Unie antraciet, petroleum en andere grondstoffen kopen. Zij wensen uitrustingen te leveren voor fabrieken, die chemische en elektronische produkten, suiker en papier zullen vervaardigen, en voorts landbouwmachines en werktuigen, auto's, schepen en wat niet al.

Het gaat hier niet alleen om een wedloop met de Britten, die voor de levering van schepen langer krediet hebben gegeven dan voor vijf jaar, en die van 1 juli 1962 tot dezelfde datum van 1963 aan de Sowjet-Unie precies twee maal zoveel hebben geleverd als Frankrijk. Neen, het gaat er vooral om, de Duitsers niet te veroorloven een nog groter voorsprong te verwerven. Want in de genoemde periode van twaalf maanden heeft de Duitse nijverheid nog meer aan de Russen geleverd dan de Britse industrie. Voegt men de Sowjet-Unie en de Oosteuropese communistische landen te zamen, dan heeft West-Duitsland daaraan in het bedoelde tijdvak meer dan twee maal zoveel geleverd als Frankrijk, namelijk voor 484 tegen 230 miljoen dollar. En wat nog meer zegt: de handelsbalans was voor de Duitsers positief. Het aflopende Duits-Russische handelsverdrag is niet verlengd, maar ‘men zal op dezelfde voet voortgaan’ en onbelemmerd handel drijven. Daartegenover willen de Fransen niet achter het net vissen.

Duitsers en Fransen spelen een omzichtig en ingewikkeld spel. Op een aantal punten doet de Bondsrepubliek concessies aan Frankrijk. Dit wordt echter gekweld door een nachtmerrie: de vrees dat de Euromarkt, als hij eenmaal tot stand zal zijn gekomen, zal worden beheerst door de Duitsers. De Fransen hebben uitgerekend, dat jaarlijks het Duitse volk beschikt over 43 procent van alle kapitalen die geïnvesteerd kunnen worden. Dit is ruim anderhalf maal zoveel als Frankrijk en drie maal zoveel als Italië. Het gevolg daarvan kan men raden: of de Duitse industrie ontwikkelt zich in het eigen land bovenmate, trekt arbeiders uit andere eeg-landen aan en overstroomt de Euromarkt met produkten; of Duitsland wordt de grootste bankier van de gemeenschap en koopt of vestigt ondernemingen in Frankrijk en Italië. Generaal de Gaulle zou dan ver verwijderd zijn van zijn dromen van grootheid, ondanks het exclusieve bezit van een atoombom. En dus werd ook Frankrijk actief inzake het zoeken van belangrijker afzetgebieden.

Intussen vraagt men zich wel af, welke de verhouding is tussen

[p. 136]

handel en politiek. Goed, het Westen levert geen ‘strategische’ goederen aan communistische landen. Maar dit begrip is rekbaar: ten slotte kan alles voor militaire doeleinden worden aangewend. Wat dit betreft redeneren de Amerikanen rechtlijnig ten aanzien van het regime van Fidel Castro: zij handhaven hun blokkade van Cuba en verwijten aan een Britse firma, dat deze autobussen leverde aan de regering van Havana. Minder consequent waren zij ten aanzien van de Sowjet-Unie, die het regime van Castro overeind houdt, want aan de Russen verschaften zij graan. Duitsers en Fransen gaan er prat op, dat zij onverzoenlijker tegenover het Sowjetblok staan dan de Amerikanen. Maar zij verkopen beide veel meer aan Oost-Europa dan de Verenigde Staten. Naarmate de communistische landen meer kunnen importeren, worden zij nochtans economisch, dus ook politiek en zelfs militair sterker. Volgens de Britse Economist van 18 januari bedraagt het nationale inkomen in de Sowjet-Unie nu reeds (ondanks de moeilijkheden in de agrarische sector) 62 procent van dat der Verenigde Staten.

Maar juist door die stijging van het inkomen wordt de communistische wereld een steeds meer begeerde markt. De expansie van de westerse kapitalistische economie is onmogelijk zonder toenemende export. Het is geen toeval dat het laatste rapport van de Europese Commissie erkent, dat een stagnatie in de ontwikkeling in de eerste helft van 1963 is overwonnen door een opleving in zogenaamde derde landen, terwijl voortgaande stijging van de produktie wordt aangekondigd op grond van een verwachte ‘externe vraag’ en van het vertrouwen in ‘de expansie van de wereldconjunctuur’.

Het is niet zo, dat de minder ontwikkelde landen de beste mogelijkheden leveren voor uitbreiding van de produktie in de Atlantische wereld. Hun behoeften zijn weliswaar onbegrensd en hun vraag naar goederen is onbeperkt. Wat dit aangaat zouden zij de Atlantische nijverheid wel een eeuw lang werk kunnen verschaffen. Maar zij kunnen niet voldoende betalen, noch in goud of deviezen, noch in grondstoffen of produkten. De hoger ontwikkelde industriële landen zijn elkaars beste partners en klanten. En dit nuchtere feit drijft de zogenaamde kapitalistische en communistische landen naar elkaar toe. Zij verhogen aldus elkaars levenspeil, maar zij maken ook de afstand groter tussen de hoger en lager ontwikkelde gebieden op aarde. Aangezien de massa's in de achtergebleven gebieden reeds sterk zijn beïnvloed door theorieën omtrent aan el-

[p. 137]

kaar vijandige klassen, gaan zij spreken van een klassenstrijd tussen volken, waarbij het van geen betekenis is of de ‘rijke lieden’ zich communisten noemen of niet. Bij het conflict tussen Russen en Chinezen heeft dit feit mede een rol gespeeld.

Dat landen die tot tegenover elkaar staande allianties behoren, desondanks doorgaan met het drijven van handel, komt zo veelvuldig voor, dat men bijna geneigd zou zijn te spreken van een dwingende economische noodzaak. Vóór de tweede wereldoorlog kon men constateren, dat tot aan het uitbreken van de vijandelijkheden de partijen die zich wapenden, met elkaar handel bleven drijven: de Sowjet-Unie en Duitsland, Japan en Amerika bij voorbeeld. Het is dus niet zo, dat die handel op zichzelf de vrede bevordert: hij dient ieders eigen belang. Inderdaad is thans het oorlogsgevaar geringer geworden door de zekerheid, dat men elkaar met de modernste wapens zal vernietigen en dat er geen overwinnaars meer zullen zijn. Maar de politieke functie van de handel wordt ernstig overschat. Doet men dit, dan komt men tot de meest tegenstrijdige redeneringen. De Amerikanen willen bij voorbeeld geen commercieel verkeer met Cuba, omdat dit dan een nog sterkere revolutionaire en anti-Amerikaanse kracht zou worden. Zij helpen echter wel de Sowjet-Unie uit de nood, om ‘humane redenen’ en om te voorkomen dat de Russen na een periode van ontspanning weer agressief zouden worden, ten gevolge van ontberingen. De Britten gebruiken precies dezelfde argumenten ten einde te verklaren, waarom zij aan Cuba bepaalde goederen leveren en aan de Sowjet-Unie kredieten wensen te verschaffen met een langere looptijd dan vijf jaar. Maar zulke redeneringen van Britse zijde doen de Amerikanen veel pijn. Het ware beter te erkennen, dat de handel op zichzelf veel minder politieke betekenis heeft dan men eraan wil toekennen. Hij moet nu eenmaal grondstoffen voor industrieën verschaffen en afzetgebieden voor produkten, in elk systeem en in elke situatie.

Terugkerende tot de Franse politiek is het duidelijk dat de Sowjet-Unie voor de ‘braintrust’ van de Gaulle van grotere betekenis is dan China. De inflatie in Frankrijk kan slechts worden beteugeld door de import van goedkope handelswaar, die de prijzen niet verder opdrijft. Vandaar het verlangen om Russische petroleum te importeren: deze is volgens Le Monde van 23 januari maar liefst 25 procent goedkoper dan de ruwe olie, die wordt aangeboden door de westerse maatschappijen. Als stookolie is zij bovendien van

[p. 138]

groter waarde dan die van het Naburige Oosten en... dan de olie van de Sahara, die van mindere kwaliteit moet zijn, en duurder door de kosten die de exploitatie van de woestijn meebrengt. Ook Le Monde herinnert zich, dat de invoer van Sowjet-olie driftig werd gelaakt met de volgende argumenten: 1. om strategische redenen is die import ‘onveilig’; 2. de raffinaderijen kunnen haar moeilijk verwerken; 3. men moet de voorkeur geven aan petroleum uit de Sahara, om de economische ontwikkeling van Noord-Afrika te helpen bevorderen. Intussen echter gaat het Frankrijk economisch niet zo best en heeft men - dat blijkt uit Le Monde - ontdekt dat: 1. de Sahara-olie ook niet zo ‘veilig’ is; 2. sommige raffinaderijen verleden jaar al met succes een half miljoen ton ruwe olie uit de Sowjet-Unie hebben gezuiverd; 3. de slechtere Sahara-olie wel doorverkocht kan worden aan... China.

Wij zullen niet proberen te analiseren, wat er nu van alle in dit artikel genoemde argumenten waar is. Op een zeker ogenblik is een bepaalde handel voordelig of onvermijdelijk, dat is al. De Engelsen hebben de wereld geleerd, hoe men dit belang versiert met mooie morele argumenten, en zij hebben op het Europese vasteland school gemaakt. Zij zelf zijn er evenwel niet de dupe van geworden: hun moraal was vooral een exportprodukt. Wij Nederlanders, althans de middelmatige goegemeente en haar politieke voorgangers, schijnen evenwel meer en meer te geloven aan de ethische betekenis van de samenwerking binnen een koude en harde materialistische Europese Economische Gemeenschap. Wij laten ons herhaaldelijk in de luren leggen en in slaap wiegen door ver boven ons uitreikende nationale maagden, wier voornaamste belangstelling uitgaat naar het vergaren van een goede bruidsschat voor haar zoveelste huwelijk. En met name Marianne kijkt tegen een liaison meer of minder niet op.