De Gids. Jaargang 127

[p. 62]

A.L. Constandse | Buitenlandse kroniek

Een vriend van verre

In het midden van de maand december kwam de Chinese premier Tsjou En-lai in Cairo aan en begon hij zijn tocht door verscheidene van de elf Afrikaanse landen die het communistisch regime in Peking hadden erkend. Daarvan lagen er voorheen zes in de Britse invloedssfeer: Egypte (dat een nog niet verwerkelijkt ideaal uitdrukt in zijn officiële naam van Verenigde Arabische Republiek), Soedan, Kenya, Oeganda, Tanganjika en Ghana. Onder Franse voogdij stonden er vier: Algerije, Marokko, Guinea en Mali, terwijl tijdens het bezoek Tunesië hun voorbeeld zou volgen. En Somalia is een Italiaanse, ten dele ook een Britse kolonie geweest. De reden waarom deze landen met zeer uiteenlopende binnenlandse regimes het bewind hebben erkend van Mao Tse-toeng, lag in hun streven te onderstrepen dat zij geen partij waren in de ‘koude oorlog’ en niet gebonden aan enig ‘blok’. Merkwaardig genoeg is Marokko het tweede Afrikaanse land geweest (na Egypte) dat diplomatieke betrekkingen aanknoopte met Peking, in het jaar 1958 reeds, toen de golf der nationale bevrijding het kolonialisme in Afrika nog niet had weggevaagd. Merkwaardig hierom, wijl men het maatschappelijke stelsel in Marokko beschouwt als een der meest conservatieve systemen in het ‘zwarte’ werelddeel. Tsjou En-lai bezocht dit koninkrijk na Egypte en Algerije. In deze laatstgenoemde twee landen had hij nog kunnen spreken over een sociale revolutie en zelfs van socialisme. In Marokko was dit onmogelijk. Daar moest worden herinnerd aan het nut van een vredelievend samenleven van staten met verschillende stelsels, die zich hadden bevrijd van Europese voogdij en zich uitspraken ten gunste van de volledige emancipatie van Afrika. Ditzelfde thema zou de overhand hebben in enige andere landen die werden bezocht, behalve dan (min of meer) in Guinea en Mali (de vroegere Franse Soedan) waar de regeringen gaarne met het socialisme koketteren. De vraag die onmiddellijk moest rijzen, was deze: hoe konden de Chinese

[p. 63]

communisten, die aan de Russen verwijten dat zij aan het ideaal van ‘coëxistentie boven alles’ hun steun aan sociale omwentelingen opofferen, in Afrika precies hetzelfde doen als de Sowjet-Unie? Hoe konden zij vriendelijk zijn voor de koning van Marokko en de militaire dictator van Soedan, terwijl zij van hun geestverwanten in Moskou hadden geëist, dat dezen allereerst hun staat zouden maken tot een instrument van de wereldrevolutie?

Het realistische antwoord op die vraag kan kort zijn. Wat in werkelijkheid werd verweten aan de Sowjet-Unie was, dat zij een modus vivendi zocht met de Verenigde Staten. De Amerikanen worden in Peking beschouwd als de leiders van de contra-revolutie, de bondgenoten van Tsjiang Kai-sjek, die de burgeroorlog in China voortzet. Zolang Formosa nog niet is bevrijd en niet bij het Chinese vasteland is gehecht, is voor Mao en Tsjou de revolutie niet ten einde. De grote mogendheid die zulk een voltooiing van de omwenteling verhindert en bovendien de fictie verdedigt dat niet Mao maar Tsjiang in de Verenigde Naties de vertegenwoordiger is van China, is de republiek der Verenigde Staten. Niet Engeland, dat reeds in 1950 het bewind van Peking heeft erkend, en evenmin Frankrijk, dat aarzelt of het niet in enigerlei vorm officiële betrekkingen zal gaan onderhouden met Peking. Indien men de polemiek tussen Peking en Moskou ontdoet van alle franje, blijft er als kardinaal meningsverschil over: de verhouding tot de Verenigde Staten. Wat dit aangaat vragen de rode Chinezen zich af, of zij bij de Gaulle niet meer begrip vinden dan bij Chroesjtsjow. Het laatste jaar hebben de Chinese communisten een ongewone belangstelling getoond voor de Europese Economische Gemeenschap. Zij hoopten namelijk, dat deze zich zou ontwikkelen tot een anti-Amerikaanse alliantie, een ‘derde macht’, die de Amerikanen zou gaan uitdagen. In dit opzicht was het voor Tsjou En-lai interessant te spreken met de Algerijnse president Ben Bella. Deze wordt namelijk in Peking beschouwd als een Afrikaanse Fidel Castro. De Fransen hebben zich evenwel jegens de Algerijnse nationalisten geheel anders gedragen dan de Amerikanen tegenover de revolutionaire regimes van Latijns Amerika. Toen Ben Bella begon grote landgoederen te onteigenen van Franse feodale bezitters, heeft de regering te Parijs niet vijandig gereageerd. Ben Bella was juist vertrokken uit Tunis, toen Tsjou En-lai aankwam in Cairo. En de Algerijnse president heeft in Tunis aan de correspondent van een Amerikaans persbureau verklaard: ‘Moeilijkheden hebben wij nooit gehad met de

[p. 64]

Gaulle, wel met de economische kartels die last hebben van onze sociale eisen en die door onze problemen worden geïrriteerd. Wat generaal de Gaulle aangaat veronderstel ik dat het hem wel van pas komt dat Algerije zijn onafhankelijkheid bevestigt en zich consolideert, met het oog op de Afrikaanse politiek van Frankrijk en de Gaulles doeleinden ten aanzien van de “derde wereld”. Wat de politiek van de generaal betreft ten aanzien van de twee blokken, dit beleid bevalt me in hoge mate. Ik verlang evenzeer als hij dat Frankrijk zich bevrijdt van alles wat min of meer kan lijken op een voogdij. Om de waarheid te zeggen: een wereld waarin twee zo machtige allianties overwegen (of die blokken zich met elkaar verstaan of niet) is even onaanvaardbaar voor Afrika als voor Azië. En een krachtig en onafhankelijk Europa schijnt ons noodzakelijk, opdat er een evenwicht wordt gevormd.’

De belangstelling voor Afrika is in China toegenomen, naarmate men in Peking vermoedde dat dit werelddeel (eventueel met Frankrijk) evenzeer ‘neen’ zou zeggen tot de Amerikanen als tot de Russen. In de polemieken met Moskou gedurende het jaar 1963 werden de ‘haarden der wereldrevolutie’: Azië, Afrika en Latijns Amerika, nog genoemd als gebieden van gelijke betekenis. Maar op 30 november werd in China ‘de dag van Afrika’ gevierd en werd bijzondere steun toegezegd aan nationalisten uit de Portugese koloniën en aan de gekleurden uit Zuid-Afrika. Misschien was deze propaganda slechts bedoeld voor het Chinese volk, dat ingelicht moest worden over de betekenis van de reis van Tsjou En-lai. Waarschijnlijk evenwel wordt Afrika door de Chinese communisten beschouwd als het werelddeel, waaruit de Amerikanen het gemakkelijkst kunnen worden verjaagd, omdat zij er thans al niet veel steunpunten hebben. Het zou dus verkeerd zijn te veronderstellen dat Tsjou naar Afrika is gekomen om er allereerst de Russen dwars te zitten. Op zijn persconferentie in Cairo heeft hij gezegd, dat de meningsverschillen met de Sowjet-Unie wel zouden worden opgelost. ‘Indien zich een bijzondere gebeurtenis zou voordoen, zouden de volken van China en de Sowjet-Unie schouder aan schouder staan,’ zo zei hij. Terloops moet worden opgemerkt, hoe hij ook bij die gelegenheid speculeerde op betere betrekkingen met Frankrijk. Hij herinnerde eraan, dat hij en zijn minister van buitenlandse zaken maarschalk Tsjen-ji na de eerste wereldoorlog als studenten in Parijs hadden gewoond. ‘Wij zouden blij zijn Frankrijk weer te kunnen bezoeken.’ Maar geenszins kon men verwachten dat hij in zijn gesprekken met

[p. 65]

niet-communistische staatsleiders zou ageren tegen de Sowjet-Unie. Deze verleent aan de landen die Tsjou bezocht, veel meer directe materiële en technische steun dan China kan doen. Noch Nasser, noch Ben Bella wilden die Russische hulpverlening in gevaar brengen.

Wel werd het duidelijk dat de Chinese premier zichzelf beschouwde als vertegenwoordiger van een land, dat ‘niet-gebonden’ is en tot de ‘derde wereld’ behoort. Van Chinese zijde is ernaar gestreefd een tweede ‘conferentie van Bandoeng’ te organiseren, een demonstratie van Afro-Aziatische landen, zoals die van 1955. Daartoe zou dan de Sowjet-Unie niet worden gerekend. In de Chinees-Russische polemieken is naar voren gekomen, dat men in Peking de Sowjet-Unie beschouwt als een Europese mogendheid. Zoals bekend hebben de Russen er een element in gevonden van discriminatie naar ‘ras’, althans naar ‘kleur’. Op de keper beschouwd is dit geen juiste onderscheiding: tal van Aziatische en Afrikaanse bevolkingsgroepen behoren etnologisch bezien tot de blanken. Veeleer ging het om een geografische definitie: China is Aziatisch, maar de Sowjet-Unie is het niet, zo kon men uit de Chinese stellingen concluderen. Welke betekenis zou nu een nieuwe Afro-Aziatische conferentie hebben voor de Chinezen? Zij zouden stellig pogen, resoluties te doen aanvaarden die tegen de Verenigde Staten zouden zijn gericht. Niet meer de Sowjet-Unie, maar de Chinese Volksrepubliek kon dan optreden als het krachtigste tegenwicht tegen het ‘kapitalistische en imperialistische’ Amerika. Uitgesloten van de conferentie zou niet alleen zijn de Sowjet-Unie, maar ook... Joegoslavië, het land van Tito dat in Peking geldt als het centrum van de ‘verraders van de wereldrevolutie’, omdat het Amerikaanse financiële hulp heeft aanvaard. Overigens behoeft men van de regering te Peking evenmin theoretische rechtlijnigheid te verwachten als van de Russen. In december werd aangekondigd, dat Tsjou vóór zijn terugreis naar China een bezoek zou brengen aan Albanië en... aan Pakistan. Wat Albanië aangaat was er geen reden zich te verbazen. Het verheugt zich sinds zijn breuk met Moskou in de bijzondere belangstelling der Chinezen. Maar Pakistan is lange tijd beschouwd als een steunpilaar der Amerikanen, totdat dezen bijstand gingen verlenen aan India. Toen is Pakistan gaan flirten met de Chinezen, eenvoudig om de Indiërs te irriteren. Want de buitenlandse politiek van Pakistan wordt slechts geleid door één beginsel: te pogen India te verzwakken en de kans te krijgen Kasjmir bij Pakistan te voegen. Nu heeft Pakistan evenwel een semi-feodaal mi-

[p. 66]

litair regime, dat zich liever dood zou vechten dan het recht te erkennen op sociale revolutie. Nochtans zou het een delegatie mogen zenden naar een Afro-Aziatische conferentie, waarvan de Joegoslaven zouden zijn uitgezonderd.

In september 1961 heeft in Belgrado de conferentie plaatsgevonden van zogenaamde neutrale ‘niet-gebonden’ staten, die behalve Joegoslavië, Cuba en Cyprus gelegen zijn in Azië en Afrika. Het kon nauwelijks toeval zijn dat president Tito een brief zond aan zijn Egyptische vriend en collega Nasser, terwijl deze optrad als gastheer van Tsjou En-lai. Die brief betrof de wenselijkheid de conferentie van Belgrado te herhalen, en de niet-gebonden landen weer bijeen te roepen, natuurlijk zonder rood China, maar met grotere deelneming van delegaties uit Latijns Amerika. Voor de Joegoslaven gaat het er vooral om, een ‘vredesblok’ te vormen, dat verhindert dat de grootste mogendheden elkaar in de haren vliegen. Deze groep zou dus zowel de Amerikanen als de Russen en Chinezen moeten opwekken, het beginsel van de vredelievende coëxistentie te verheffen tot hoogste ideaal. Reeds in 1961 stonden Moskou en Washington daar niet onwelwillend tegenover, terwijl men er in China een manoeuvre in zag om de ‘status quo’ te propageren. Deze moge dan voor Europa de aanvaarding betekenen van het bestaan van twee Duitse republieken en de Oder-Neisse-lijn als Duits-Poolse grens, in het Verre Oosten zou het beginsel neerkomen op een berusten door China in de afscheiding van Formosa. En voor Peking was dit onaanvaardbaar. Dat is het nog.

De Joegoslaven hebben evenwel vernomen, dat de Chinezen niet alleen een Afro-Aziatische conferentie bijeen willen doen roepen. Indien een groep van niet-gebonden staten-uit Afrika, Azië, Latijns Amerika en eventueel uit Europa - het experiment van Belgrado zou willen herhalen, dan zou Peking ook daaraan willen deelnemen. Zowel in Belgrado als in Nieuw-Delhi acht men zulke pretenties ongegrond. Het wordt mogelijk geacht, dat de Chinezen - na hun moeilijkheden met de Russen - hun isolement wensen te verbreken en een leidende rol willen spelen in de uitgebreide ‘derde wereld’. Misschien zullen zij dan niet alleen de Amerikanen, maar ook de Russen (hoewel in mindere mate) beschuldigen van neokolonialistische bedoelingen. Maar volgens Joegoslaven en Indiërs hebben zij zelf expansionistische oogmerken van een grote mogendheid, en zullen zij niets bijdragen tot internationale ontspanning en wereldvrede.

[p. 67]

Voor degenen die aan het einde van het jaar 1963 inzicht poogden te verwerven in de motieven der Chinese politiek ten aanzien van Afrika, won intussen het vermoeden aan kracht, dat het Mao en Tsjou evenmin als Chroesjtsjow allereerst te doen was om de wereldrevolutie. Daarvan was bovenmate sprake geweest in de Chinees-Russische polemieken en het scheen alsof de Chinezen geen ander levensdoel hadden dan het omverwerpen van feodale, kapitalistische of ‘revisionistische’ regimes. De reis van Tsjou En-lai betekende wat dit aangaat wel een anticlimax. Politieke relaties met diverse staten, ongeacht hun binnenlandse systeem, bleken belangrijk indien aldus de hoop kon toenemen, de positie van China in de wereld te versterken en die van de Verenigde Staten te verzwakken. Natuurlijk sloot dit geenszins uit dat de Chinese communisten ook verwachtten, later de leiding te verwerven over de Afrikaanse communisten. Met hen kon Tsjou evenwel tijdens zijn reis nauwelijks in contact komen, en des te minder omdat in niet weinige van de bevriende Afrikaanse landen communistische partijen niet wettelijk mogen bestaan. Ten slotte moet niet worden vergeten, dat Tsjou En-lai talrijke en belangrijke besprekingen heeft gevoerd over economische en commerciële problemen. Hij hoopte dat China grondstoffen en produkten in veel grotere hoeveelheden uit Afrika kon importeren dan voorheen het geval was, en dat het die invoer zou kunnen betalen ‘in natura’. Een bijzondere belangstelling toonde hij voor petroleum uit de Algerijnse Sahara en fosfaat uit Marokko, maar vele andere delfstoffen en zelfs plantaardige produkten wenste hij te kunnen kopen. Alles te zamen moest men dus spreken van een ‘klassiek’ hoog bezoek en niet van een reis ter ontketening van ‘de wereldrevolutie’.