Filter. Tijdschrift over Vertalen. Jaargang 27

[p. 35]

Trouwens, wat heet jong?

Jong zijn is van alle tijden. En wat heet jong? Ooit lazen we met veel plezier Herzog van Saul Bellow in het Nederlands, in zo'n spotgoedkope, geelgroenige Bezige-Bijpaperback. Het was een vertaling uit 1969 van de onlangs overleden Mischa de Vreede (1936-2020). Begin dertig was ze dus toen ze die bijzondere roman vertaalde. Drie jaar daarvoor nog was van haar hand Jerzy Kosiński's De geverfde vogel verschenen. Dat had ze dus nog vóór haar dertigste vertaald. Van De geverfde vogel kwam in 1979 een ‘tweede editie’ uit, in een nieuwe vertaling van (vermoedelijk) de redacteur van de eerste editie Oscar Timmers (zie de Webfilter-column ‘Een vogel verven. In memoriam Oscar Timmers (1931-2018)’, 2018, week 14). Van Herzog is nooit een nieuwe vertaling gemaakt. Laten we kijken naar andere vertalingen die de tijd doorstaan hebben en toen opvielen. Else Hoog publiceerde haar Portnoy's klacht in 1969, ze is dan 32; in 1967, vóór haar dertigste dus, had ze al de in dit Filter-nummer besproken novelle van David Garnett vertaald (Mijn vos, mijn vrouw). Barber van de Pol (*1944) publiceerde haar Rayuela (Julio Cortázar) in 1973, toen ze er de Nijhoffprijs voor ontving was ze net de dertig gepasseerd. Wat waren ze jong, wat waren het vertalingen die indruk maakten (geheel los van een vergelijking met het origineel, waar je je toen niet aan waagde, laat staan dat je op het idee kwam). Peter Verstegen (*1938) debuteerde in 1964, Mariolein Sabarte Belacortu (*1944) in 1970 en Rien Verhoef (*1948) was in 1980 de dertigdrempel al over. Jonge vertalers waren het, jong van lijf en leden en jong van geest. Maar waren ze vertaalvaardig, beheersten ze het Nederlands wel?

Het lijkt een ongepaste vraag waarop je alleen ‘zeker wel’ kunt antwoorden als je naar hun successen kijkt. Er werden toen vast geen vraagtekens bij hun leeftijd gezet. Je werd destijds geacht als twintiger best te kunnen schrijven, er werden in ieder geval niet meteen enquêtes over uitgezet. ‘Onze beroepsgroep, en met name de docenten en ervaren vertalers, heeft klaarblijkelijk veel te stellen met de taalvaardigheid Nederlands van vertaalstudenten en beginnend vertalers,’ stelde de Taalunie in 2019 en initieerde ‘een nulmeting’. De uitkomst: ‘Zowel opleiders als vertalers zijn van mening dat het Nederlands van beginnend vertalers te wensen overlaat.’ Daar struikelden de samenstellers van dit nummer terecht over - jong en oud. Op suggestieve vragen als ‘Ik zie het als een beperking als beginnend vertalers niet in staat zijn om vertaalproblemen creatief op te lossen’ kun je ook alleen maar op één manier antwoorden. Wat we kregen is een impressionistische peiling van opinies, zeker als je weet dat het om een vrij beperkte groep invullers gaat (je mocht bovendien geen 25 jaar of jonger zijn en al helemaal niet ‘van pensioengerechtigde leeftijd’).

Beginnen is van alle tijden. Maar wat heet beginnend? In de Leerlijn Literair Vertalen (2016), tot stand gekomen na raadpleging van honderden vertalers en deskundigen, worden vijf fasen onderscheiden: de eerste fase, overeenkomend met het niveau dat je als vertaler bereikt na het afsluiten

[p. 36]

van een bachelor in de vreemde taal, heet die van de beginner (in de eerste versie van 2014 stond er nog: ‘aanloopniveau’). Na je master ben je een gevorderde (in 2014: ‘beginner’). Daarna (in fase 3) kun je je een ‘beginnend professional’ noemen - het lijkt een gegoochel met termen en daar zit mogelijk ook de bron van enige begripsverwarring. Anderzijds is het de realiteit dat je dan nog moet beginnen aan het opbouwen van een vertaal-carrière en opdrachten moet krijgen. De Elses, Marioleins en Mischa's waren beginners op het moment dat ze grootse vertalingen afleverden. Vermoedelijk werden ze meteen goed gesteund, zij het nog niet met de infrastructuur waarover we nu beschikken. Tegenwoordig zit er ook een beleidskant aan: hoever moet je zijn om je met een mentoraat verder te ontwikkelen, hoeveel vertalingen op je naam hebben om in aanmerking te komen voor werkbeurzen - en vervolgens af te raken van dat verfoeilijke etiket een beginner te zijn. Het Nederlandse fonds heeft een tarief voor wat zij beginnende vertalers noemen en een tarief voor ervaren vertalers: vanaf vijf gepubliceerde literaire vertalingen (van gemiddelde omvang) wordt de vertaler in de regel aangemerkt als ervaren.

In dit honderdste Filter-nummer mikten de drie redacteuren die tekenden voor het thema ‘jonge vertalers’, eveneens op een peiling, een impressie. Met de vraag of er wel goed werk wordt afgeleverd. Een nulmeting werd het niet, maar de vertaalkritieken die tot stand kwamen wettigen wel de conclusie dat het vertaalniveau als hoog kan worden gekenschetst. Of er cultboeken bij zijn die de tand des tijds zullen doorstaan valt niet te zeggen. Het is ook moeilijk de Lettes, Lisa's en Jeskes van nu te vergelijken met de Riens, Barbers en Peters van toen. Als ze de komende tien jaar even gestaag kansen krijgen als in de eerste jaren van hun loopbaan, gaan ze het redden en zullen ze verantwoordelijk zijn voor heel wat nieuwe meesterwerken. Maar krijgen ze die kansen wel? In ieder geval niet allemaal, zoveel is duidelijk.

Hoe oud is jong en hoe jong is oud tegenwoordig? Uit een stevig veldonderzoek in 2006 bleek dat bijna 15% van de ondervraagde vertalers zijn of haar eerste beroepsmatige vertaling gepubliceerd had zonder daarvoor betaald te krijgen. Jongere vertalers kwamen evident minder aan opdrachten; de gemiddelde respondent van het veldonderzoek werd destijds geprofileerd als een 46,5-jarige vrouw die iets meer dan vijftien jaar actief was als vertaler. Vijf jaar later concludeerde een economisch onderzoekrapport waarin makers en uitvoerend kunstenaars gevraagd werd naar hun mening over beheer, mogelijkheden en onmogelijkheden van auteursrecht in een digitale omgeving, dat de beroepsgroep vertalers voor 62% uit vrouwen bestond en een gemiddelde leeftijd had van 56 jaar. Spectaculair om te zien hoe de vergrijzing in vijf jaar tijd zo toesloeg. Hoe het nu is, weten we niet. Het nieuwe vertaalpleidooi (van mei 2019) zwijgt daarover, maar pleit wel voor goede beroepsperspectieven en ‘het vooruitzicht van een goedbetaalde en gewaardeerde baan’. Zo'n ‘baan’ zou mooi zijn, maar literair vertalers zijn over het algemeen nu eenmaal zzp'ers en afhankelijk van opdrachten. Hoe krijgen ze die? En wordt daar iets aan gedaan?

Het zijn harde feiten: vergrijzing, krimp van de boekenmarkt, voortschrijdende ontlezing - hoe kom je als jonge vertaler nog aan de bak? In ieder geval helpt het niet als je gestigmatiseerd wordt om je zogenaamd belabberde taalvaardigheid, als het aantal en de omvang van de individuele vertaalprojecten daalt of als je in algemene zin het tij tegen hebt. Er zijn mogelijk meer factoren, er is misschien meer concurrentie. Hoeveel vertalers waren er in de jaren zestig, zeventig,

[p. 37]

tachtig werkzaam, hoe groot was het aantal boekvertalingen toen? De afgelopen jaren zijn er aardig wat talentvolle nieuwe vertalers opgestaan, en die moeten inderdaad gezien en gekoesterd worden - liefst meteen als volwaardige collega's die prachtige vertalingen kunnen afleveren en net als flink wat andere topvertalers veel tijd stoppen in hun werk omdat ze het goed willen doen. Net als Mischa de Vreede destijds. Maar vanzelf zal de carrière niet verlopen. Zijn er misschien hardere instrumenten te bedenken? Waarom geen voorrang geven aan vertalers onder de 35, zoals rond 2010 een tijdje mogelijk was toen een groep jonge redacteuren van vooraanstaande uitgeverijen zich daarvoor hard maakte? Moet er wel verschil in honorarium of subsidiëring zijn? Hoe kan er plaatsgemaakt worden op de markt om de jonge vertalers tot bloei te laten komen? Die zijn zo taalvaardig als wat en zullen in hun prille carrière als vanzelf zinnen gaan schrijven die vijftig jaar later nog bestaan: ‘Als ik gek ben, vind ik het best hoor, dacht Mozes Hertog.’ (tn)