Filter. Tijdschrift over Vertalen. Jaargang 21

[p. 29]

Désirée Schyns
De buit teruggeven, vol schuimend en ijzig licht
Nedjma van Kateb Yacine eindelijk in het Nederlands vertaald

De Franstalige dichter, schrijver en theatermaker Kateb Yacine (1929-1989) werd geboren in Constantine (Algerije), waar zijn vader bach-adel was (griffier van de cadi, een rechter binnen het islamitische recht). Kateb is overigens zijn achternaam, alsof de schrijver een beetje een scholier of student bleef van wie in Frankrijk (en in België) altijd eerst de achternaam wordt afgeroepen. Zijn moeder verbleef jarenlang in psychiatrische inrichtingen; ze raakte getraumatiseerd na het neerslaan van een massale betoging in Sétif (en in Guelma) op 8 mei 1945. Historici hebben bevestigd dat de Franse koloniale overheersers samen met Europese milities op die dag en in de weken die erop volgden in koelen bloede 20.000 Algerijnen afslachtten omdat zij voor de onafhankelijkheid demonstreerden en Algerijnse vlaggen bij zich droegen. 8 mei 1945 was een symbolische dag; het was de dag waarop de Fransen in het moederland hun bevrijding vierden. Een mijlpaal in de Algerijnse geschiedenis, want de datum wordt tegenwoordig beschouwd als het begin van de Algerijnse radicalisering die leidde naar het uitbreken van de guerre d'Algérie in 1954. De toen nog jonge demonstrerende dichter werd op die noodlottige 8 mei 1945 opgepakt en twee maanden gevangengezet.

Een jaar later, in 1946, verschijnt zijn eerste dichtbundel Soliloques. Kateb is dan zeventien en krijgt een studiebeurs voor Parijs, waar hij zijn eerste openbare lezing houdt voor de Sociétés savantes: ‘Abdelkader et l'indépendance algérienne’. De onafhankelijkheid van Algerije was al vroeg een belangrijk thema in zijn leven en in de lezing beriep hij zich op de beroemde emir Abdelkader die de Franse legers zo lang trotseerde. Op het affiche prijkte Kateb Yacines naam met de toevoeging ‘jeune musulman’, maar hij had liever gezien dat er ‘jeune poète’ had gestaan.¹ De lezing verscheen in 1948 in gedrukte vorm in Algiers. Daarna verschenen Nedjma (1956); Le cercle des représailles (1959); vier toneelstukken: Le cadavre encerclé, La poudre d'intelligence, Les ancêtres redoublent de férocité, Le polygone étoilé (in één band uitgebracht in 1966) en het toneelstuk L'homme aux sandales de caoutchouc (1970). Hij schreef ook toneelstukken die in het dialectaal Arabisch van Algerije werden opgevoerd, vaak op het platteland. Aan de titels kun je al aflezen dat hij graag vervreemdende beelden schiep: een omcirkeld lijk, voorvaderen die nog bloeddorstiger worden. Er is geweld, er zijn represailles, kruitdampen uit geweren gaan een alliantie aan met intelligentie, een polygoon draagt sterren. De tragedie in drie bedrijven Le cadavre encerclé verscheen al in 1955 tijdens de onafhankelijkheidsoorlog in twee delen in het tijdschrift Esprit en kon vanwege de kritische inhoud niet worden opgevoerd in Parijs. Het stuk ging in 1958 in de regie van Jean-Marie Serreau in Brussel in première. Ook hier resoneren de thema's die ook in Nedjma aan de orde komen: een verloren en ontheemde generatie jongeren die leeft onder het koloniale juk, de zucht naar onafhankelijkheid en vrijheid, gefnuikte liefde, Algerije dat door de koloniale overheersing vervreemd raakte van zichzelf en zijn tradities. Kateb Yacine was een kosmopolitische intellectueel, een fervent reizi-

1 Zie Catherine Brun & Olivier Penot-Lacassagne (eds.), Engagements et déchirements. Les intellectuels et la guerre d'Algérie, Paris: Gallimard/imec, 2012, p. 34. Er stond ‘jeune musulman’ om het onderscheid met Fransen aan te kunnen geven: tijdens het koloniale bewind waren de onderdanen van Algerije geen Algerijnen, maar ‘Français musulmans’. Algerije was onderverdeeld in een aantal departementen die integraal deel uitmaakten van Frankrijk.

[p. 30]

ger, bevriend met Franse en Algerijnse schrijvers en dichters, en geloofde lange tijd samen met mensen als Jean Sénac, Jean de Maisonseul en Albert Camus dat Algerije en Frankrijk ondanks alles in dialoog met elkaar konden blijven. In tegenstelling tot collega-schrijver Rachid Boudjedra nam hij niet deel aan het militaire gevecht om de onafhankelijkheid. Zijn wapen was de Franse taal, die hij inzette als ‘butin de guerre’, een taal buit gemaakt op de Franse overheersers die vanaf 1830 zijn land koloniseerden. Zo schreef hij een gedicht ter nagedachtenis aan de eerste ter dood veroordeelde onafhankelijkheidstrijder, Ahmed Zabana, die op 19 juni 1956 geguillotineerd werd. ‘Je vais mourir et l'Algérie vivra’ zijn de laatste woorden die Kateb in de mond legt van de dertigjarige Zabana. Maar de schrijver van tragedies en mythische poëzie hield ook van humor en ironie. Zo publiceerde hij tijdens de onderhandelingen over de wapenstilstand tussen de fln-strijders en de Franse regering die in 1961 van start gingen, onder het pseudoniem J'ha, satirische columns in Afrique Action. Zijn inspiratiebronnen waren De Nerval, Baudelaire en Rimbaud. Volgens Jean Déjeux werkte hij nooit zonder een Franse dictionaire waarin hij de meest ongebruikelijke woorden opzocht om in zijn teksten te verwerken.² In Nedjma staan inderdaad woorden waarvan ik nog nooit gehoord had, zoals ‘père sommeille en son alacrité’ (197³), een staat van zijn waarover de Petit Robert meldt dat die ‘rare’ (zeldzaam) is.

In 1948 publiceerde Kateb bij Mercure de France een lang prozagedicht, ‘Nedjma ou le poème ou le couteau’, dat als voorloper kan worden beschouwd van de roman die in 1956 bij Seuil in Parijs verscheen. Het gedicht gaat over een uit de hand gelopen conflict in een steengroeve tussen een Franse opzichter en zijn Algerijnse dagloners. Le couteau, het mes, keert terug in de roman waarin Lakhdar, een alter ego van Kateb, in 1945 met zijn mes Indépendance de l'Algériein de deuren en de lessenaars van de school kerft. Hoewel Nedjma niet over de Algerijnse onafhankelijkheidsoorlog gaat, hebben veel lezers in de figuur van Nedjma (ster), de onbereikbare vrouw die in een grot leeft, de aankondiging van een onafhankelijk Algerije gezien. Het is een fragmentarische roman, geschreven in een gepassioneerd en van woede zinderend Frans, die inderdaad niet over de dekolonisatieoorlog gaat, maar over de misstanden die ertoe hebben geleid. Met de bloedige onderdrukking van 8 mei 1945 in Sétif en ook in Guelma als achtergrond schetst Kateb het armetierige bestaan van vier jonge, verpauperde dagloners die op zoek zijn naar de raadselachtige Nedjma in een koloniale, en dus onrechtvaardige samenleving. De verschillende gemeenschappen leven in getto's langs elkaar heen, zonder werkelijke ontmoeting, hoewel ze dezelfde ‘werkruimte’ delen. De op raciale gronden van elkaar gescheiden groepen zijn tot elkaar veroordeeld. Dat werd mij weer duidelijk in de passage in het begin van Nedjma waarin Mourad, een van de dagloners, op de aantrekkelijke jonge Suzy afstapt, de dochter van de opzichter, die, het behoeft geen betoog, Frans is. In één schrijnende zin maakt Kateb duidelijk dat de twee jonge mensen lichtjaren van elkaar af horen te staan en elkaar alleen maar kunnen ontmoeten via conflicten en geweld: ‘Kijk, denkt Mourad, de betovering is weg, ik ben weer de arbeider van haar vader, ze zal weer over het terrein rennen alsof ik haar achtervolg, alsof ik haar geweld doe door op dezelfde plek te lopen als zij, alsof we alleen tot dezelfde wereld kunnen behoren als daarin wordt gevochten en verkracht’ (20).

Het is aan de redactie- en adviesraad van de Berberbibliotheek en aan uitgeverij Athenaeum - Polak & Van Gennep te danken dat deze bijzon-

2 Jean Déjeux, ‘Les structures de l'imaginaire dans l'oeuvre de Kateb Yacine’, Revue de l'occident et de la méditerranée, 13, 1973, p. 267-292.

3 De paginaverwijzingen bij de Franstalige citaten refereren aan deze uitgave: Kateb Yacine, Nedjma. Paris: Editions du Seuil, 1996.

[p. 31]

dere roman nu ook in het Nederlands kan worden gelezen. En natuurlijk aan de vertaalster. Hester Tollenaar, die in 2012 het Elly-Jafféstipendium voor beginnende vertalers ontving voor De bottenzoekers van Tahar Djaout, durfde het aan deze moeilijk toegankelijke tekst in het Nederlands te vertalen. Ontsluiten is hier wellicht ook op zijn plaats.

Nedjma is de vierde roman in de Berberbibliotheek en de tweede van een Franstalige Algerijnse schrijver waarin het Frans-Algerijnse conflict (indirect) een rol speelt. Maar terwijl de veel jongere Djaout (1954-1993) in zijn roman uit 1984 in een karig Frans schrijft over jongeren die ontgoocheld raken over de postkoloniale samenleving in het onafhankelijke Algerije waarin zij geen enkele toekomst hebben, evoceert Kateb een koloniale wereld in een exuberant Frans. Wat beide schrijvers verbindt is de uitzichtloosheid waaraan hun jonge opstandige protagonisten ten prooi vallen.

De vraag is hoe je een roman die in het koloniale tijdperk in het Frans werd geschreven door een toen zevenentwintigjarige Algerijnse schrijver en die als het ware de ‘oerknal’ vormt voor alle Franstalige literatuur van Algerijnse schrijvers erna, voor een Nederlandstalig publiek toegankelijk maakt. Nooit kun je de lezers van vandaag in dezelfde positie brengen als de Franse en Algerijnse lezers die het boek tijdens de dekolonisatieoorlog lazen. Vooral in academische kringen van postkoloniale studies en études de littérature francophone is Nedjma nog steeds een begrip. Maar sinds de publicatie heeft zich met de onafhankelijkheid van Algerije in 1962 een aardverschuiving voorgedaan. Het was dus een goed idee om de vertaling te laten voorafgaan door een voorwoord van de vertaalster. Tollenaar legt daarin wat mij betreft te veel de nadruk op het meerduidige en ‘mysterieuze’ van de tekst, die verder voor zichzelf zal moeten spreken. Dit is een nobel streven, maar vaak werkt cultural transfer zo niet. De tekst heeft in mijn ogen veel meer begeleiding en bagage nodig voor de overtocht naar een andere culturele wereld. Er had best meer context geboden mogen worden voor de verschillende periodes waarin het werk zich afspeelt, zoals bijvoorbeeld het tijdperk dat de eerste kolonisten naar Algerije trokken. Kateb beschrijft die tijd met woorden als ‘centre de colonisation’ (14), vertaald als ‘kolonistenoord’ (16), en ‘bagne’ (14), vertaald met ‘deportatieoord’ (16), wat hier vreemd is omdat Franse kolonisten niet werden gedeporteerd (onteigende Algerijnen wel), maar na hun aankomst in Algerije eerst in kampen leefden, voordat ze naar ‘kolonistenoorden’ gingen. Dat Algerije een ‘colonie de peuplement’ was wordt in het Frans impliciet bekend verondersteld. De ‘grammatica van het koloniale tijdperk’ had wat mij betreft dus meer aandacht mogen krijgen. Realia verbonden met de Arabische socio-culturele wereld waarin de roman zich afspeelt, zoals medersa, of oukil (200, 202), worden niet verklaard. Daar moet een reden voor zijn, waarschijnlijk omdat verondersteld wordt dat de lezer de betekenis uit de context kan afleiden, maar die lezer wordt al met zo veel onbekende zaken geconfronteerd dat zij of hij het spoor bijster kan raken. Het voorwoord had iets mogen vertellen over het waarom van het publiceren van een tekst als Nedjma in 2013, wat hebben Nederlandstalige lezers eraan? Waarom is de roman nog steeds actueel? Is het feit dat Kateb een berber was eigenlijk voldoende? Welke rol speelt de berbercultuur in de roman?

Ondanks het feit dat ervan is uitgegaan dat deze klassieker uit de twintigste eeuw in vertaling vooral voor zichzelf moet spreken, zou ik de vertaalstrategie ‘zo trouw mogelijk’ en hier en daar expliciterend willen noemen. De vertaling

[p. 32]

is verhelderend. Alsof het Frans wat meer in de schaduw ligt en de zon wat meer schijnt in de vertaling. Dat is meestal zo wanneer je bron en vertaling naast elkaar legt en de mening bent toegedaan dat een vertaling een impliciete interpretatie van de bron in zich bergt. Ton Naaijkens noemde dat in De slag om Shelley en andere essays over vertalen (2002) ‘vertaalinterpretatie’. Zo werpt de Nederlandse vertaling meestal licht op zaken waarover ik in het Frans heen las, of die ik in eerste instantie niet begreep. Er is een passage waarin opzichter Ricard zijn (Algerijnse) dienstmeid bij de keel grijpt en wil weten of ze koffie heeft gestolen. In het Frans heb je niet meteen door dat het perspectief bliksemsnel wisselt en dat de dienstmeid denkt: “Je vais le mordre” (16), tussen dubbele aanhalingstekens in het Frans, alsof ze het uitspreekt. In het Nederlands is het duidelijker: ‘Ze spartelt als een kip, klemgezet tegen het buffet. Ik ga hem bijten, denkt ze. Stel dat ik hem bijt...’ (18). De vertaalster heeft ‘denkt ze’ hier toegevoegd, waardoor de lezer geholpen wordt.

Soms zijn passages iets genormaliseerd, waarschijnlijk om de lezers niet op te zadelen met ‘raar’ Nederlands. In een van de vele lange zinnen van een halve pagina of langer, die in het Nederlands heel knap zijn behouden, staat: ‘M. Ricard quitte son lit vers cinq heures; il enfile un vieux pantalon ajouré, et commence à bourdonner dans l'ombre de sa bonne [...]’ (13). Deze Ricard wordt dus vergeleken met een bromvlieg die in de schaduw van zijn dienstmeid zoemt. Iets verderop in de zin staat er ook ‘bruyant comme les mouches dont il interrompt le nocturne intermède’. Kateb heeft bewust voor het polyseme ‘bourdonner’ gekozen dat zowel ‘mompelen’ als ‘zoemen van wespen en vliegen’ kan betekenen. De vertaalster maakte een keuze en schreef niet ‘en begint te zoemen in de schaduw van zijn dienstmeid’, maar ‘Om een uur of vijf stapt meneer Ricard uit bed; hij trekt een oude versleten broek aan en begint mompelend rond te lopen, achter zijn dienstmeid, schoenen in de hand, botsend tegen de muren en de opgepoetste meubels, zwaar, wankel, rumoerig als de vliegen waarvan hij het nachtelijke intermezzo heeft onderbroken [...].’

Het volgende fragment is een voorbeeld van de poëtische schrijfstijl van Kateb. Als je het Frans hardop leest, hoor je het binnenrijm (nuit / assombri) en de alliteratie (verse le vin / ciel / s'éteindre / cendres). Er staat een raadselachtig zinnetje: ‘les étincelles captives de la bouteille qui rend gorge’, waarbij ‘rendre gorge’ vooral ‘faire rendre gorge’ oproept: iemand dwingen tot het uitbraken van wat hij in zijn keel heeft. Ga er maar aan staan:

La patronne verse le vin clair; ce n'est pas tout
à fait la nuit: seulement le soleil assombri, le
ciel en train de s'éteindre ainsi qu'un tas de
cendres ravivées dans les prunelles rayonnan-
tes de chaque consommateur, et les étincelles
captives de la bouteille qui rend gorge, la tête
en bas, pleine de lumière écumante et glacée.
(18-19)

Dankzij de vertaling zien we beter wat Kateb moet hebben gezien: een soort haardvuur (de ondergaande zon) dat is gedoofd en waarvan de nasmeulende kooltjes oplichten in de ogen van de (champagne)drinkers aan de bar. Maar die kooltjes lichten ook op in de fles die wordt gesommeerd iets uit te braken, maar dat is negatief voor het goddelijke vocht, dus die fles draagt in vertaling een buit met zich mee. In het Frans zitten de kooltjes gevangen (‘captives’) in de fles en is het vocht zowel mousserend als ijskoud. De fles geeft zich met gebogen hoofd (gewonnen) over:

[p. 33]

 

De bazin schenkt de heldere wijn; het is nog

 

niet helemaal donker: de zon alleen verduis-

 

terd, de hemel gedoofd als een hoop as,

 

opgloeiend in de stralende pupillen van alle

 

cafégasten, en de glinsteringen zitten gevan-

 

gen in de fles die met het hoofd naar beneden

 

de buit teruggeeft, vol schuimend en ijzig

 

licht. (21)

Hier zie je een vertaalster aan het werk die keuzes durft te maken, die in haar vertaling laat zien wat zij denkt dat Kateb zag, maar die tevens laat oplichten wat zij zelf zag. Durft te zien. We lezen de Nederlandse tekst waarin het Frans van Kateb nog nasmeult nu ook door haar ogen. Het ‘rendre gorge’ is geworden ‘die de buit teruggeeft’, een prachtige keuze voor een schrijver die de Franse taal als oorlogsbuit beschouwde.

Dankzij deze vertaling krijgt een Franstalige, inmiddels klassieke tekst, ondanks de grote culturele afstand een nieuw leven. En nu maar hopen dat hij wordt gelezen en becommentarieerd. Want er valt veel meer te zeggen over de tekst en de vertaling dan ik hier kan doen. Niet alleen uitgever en vertaalster verdienen het, maar vooral de Franstalige Algerijnse literatuur, die wat mij betreft veel zichtbaarder mag worden in het Nederlandse taalgebied.

Kateb Yacine, Nedjma. Vertaald door en met een voorwoord van Hester Tollenaar. Amsterdam: Athenaeum - Polak & Van Gennep, 2013.