Filter. Tijdschrift over Vertalen. Jaargang 16

[p. 75]

Erik Bindervoet en Robbert-Jan Henkes
In het koning te rijk van Lady Mondegreen, Koning Huldebiet en Mama Appelsap

Hoe laat is het? Hoe laat is het?
Dubbel zo laat.
Theezakje... Theezakje... O lindeboom!
Ik zat alleen in een vuile kameel
En vroeg mij af:
Waar is toch dat zebrahondje voor?
Jullie hebben nog niet betaald!
Luilak hang je jas op!
Klonk plotseling de stem van
Mijn moeder die nooit zong,
(Dat zouen ze wel willen!)
En jij, jij zit te twijf'len,
Elke zaterdag bij de baai.
Wees gerust:
Peter heeft het overleefd
En Koeman,
Koeman gooit alle dingen om.

Herkende u deze melodie, of liever gezegd, melo die en, alle dertien goed, verstopt in dit postsurrealistische gedicht, een waarlijk exquis kadaver, getiteld Theezakje? Het is een keur aan misverstane teksten uit min of meer bekende liedjes die plotseling een eigen Nederlands leven zijn gaan leiden. De technische term voor deze misgehoortes, verkeerde of halve verstaanders, verhoringen, is zoals bekend mondegreen of Lady Mondegreen, naar de misverstane laatste woorden van de regels ‘They had slain the earl of Moray/And laid him on the green’. Etymologica en taalkundige Nico line van der Sijs stelde Koning Huldebiet voor als vertaling van Lady Mondegreen, naar de door het spreekwoordelijke jongetje mishoorde regel ‘Neem mijn stem opdat mijn lied U mijn koning hulde biedt’.

Maar als je in een anderstalig liedje plotseling Nederlandse boodschappen verstaat of doorkrijgt, dan heet het sinds kort een Mama Appelsapje, naar het razend populaire radioprogrammaonderdeel van dj Gerard Ekdom en Timur, van nota bene de publieke omroep op Radio 3fm, dat weer genoemd is naar de laatste groovy groeven van Wanna be starting something van Michael Jackson, waarin hij voor iedereen met een Nederlandstalige achtergrond duidelijk te verstaan ‘Mama Si Mama Sa Mama Appelsap’ zingt. Net zo duidelijk als de Men at Work in Down Under hun eerste regel niet zingen als ‘Traveling in a fried-out combie’ maar kristalhelder buitenaards ‘Ik zat alleen in een vuile kameel’, en net zo zonneklaar als Youssou N'Dour in Seven Seconds Away niet zingt van ‘Beugouma kouma khol oaldine yaw’, maar toch echt onweerlegbaar en onweerstaanbaar en onandershoorbaar: Koeman, ‘Koeman gooit alle dingen om’. Luister zelf maar op YouTube, bij Mama Appelsap! (Miljoenen gingen u voor.)

In Japan, waar alles vijftig jaar eerder gebeurt dan in de rest van de wereld en dus honderd jaar eerder dan in Nederland, en waar ze nog veel raarder praten ook, kennen ze al sinds jaar en dag net zo'n vergelijkbaar epifenomeen, alleen heet het daar een soramimi. Daar horen de Japanners in vreemde liedjes vreemde boodschappen in hun eigen taal, zo gauw een Japanner ze zingt of karaookt. Als ze Jim Croce nazingen in Leroy Brown, de regel ‘Meaner than a junkyard dog’, dan komt

[p. 76]

het er bij hun uit als ‘Nido me no Tokuyo Domu’, dat wil zeggen ‘Tokyo Dome voor de tweede keer’. En ‘I Want To Hold Your Hand’ klinkt als ‘Aho na honyohan’, en dat betekent ‘idioot urineren in het openbaar’, mallotig wildplassen dus.

Dat we iets mis kunnen verstaan is het bewijs dat vertalen de oerbezigheid is van de menselijke geest, die immers van alle zintuiglijke indrukken die hem aanvallen en binnenvallen chocola moet zien te bakken, hij moet van kleurenvlekken op het netvlies een driedimensionale ruimte zien te maken waarin hij zich kan voortbewegen zonder zich voortdurend de voeten en de harses te stoten, hij moet geuren en feromonen omvormen tot prikkels die hem op het juiste spoor van de voedselvoorziening en de geslachtelijke voortplanting brengen, en uit het gebonk en gejank en getrommel op zijn trommelvlies moet hij menselijke keelklanken destilleren die hij vervolgens omzet naar zinvolle volzinnen om hem te behoeden voor gevaar of om gezellig met anderen vocaal te kunnen vlooien. Ja, heel onze hersenactiviteit is van kop tot voet op vertalen ingesteld, elke slag die we maken om de wereld op te bouwen in vlakken, klanken en kleuren en in de steigers van tijd, ruimte en causaliteit te zetten, is een vertaalslag. En dat blijkt pas goed als je iets hoort wat er niet gezegd is. De betekenismachine in je hoofd staat niet stil. Als je in Bob Marleys ‘Could You Be Loved’ het achtergrondkoortje hoort zingen ‘Theezakje, theezakje’ in plaats van ‘Say something, say something’, dan wéét je in abstracto dat zulks niet kan kloppen (rastafari's drinken geen thee uit een zakje), maar in concreto kun je je er niet aan onttrekken en zul je het nooit meer anders horen. Hieruit volgt dat het een zeer beperkte vertaalopvatting is dat een koe ook werkelijk een koe is, in wat voor taal dan ook. Een koe is in dit geval allereerst een klank en die klank dient woord te worden en dat woord dient vlees te worden, in de frutselingen van onze geest. En vervolgens vlees te kríjgen, in een andere taal. Want - terugkoppelend naar ons fraaie, venerabel, nog niet door het massatoerisme bedorven vakgebied Vertalië - wat hebben wij er als vertalers aan, aan al deze onomstotelijke wetenschap? Kunnen we deze intuïtionistisch-associatieve vertaalstrategie toepassen, zo van: dat hoor ik er nou eenmaal in, dus is het dat en als jij wat anders hoort dan is het dat andere voor jou? Jij bent jouw wereld en de wereld is jouw voorstelling, weet je wel. Jazeker. Er is zoveel meer met woorden te doen. Er gaan zoveel woorden in woorden, en zoveel werelden schuil achter de domste versprekingen en verdraaiingen, daar ligt een steenrijkdom van jewelste, een plek waar het nooit crisis is. Om met John Len non spreken: ‘There's something about changing words that I love. If instead of saying “I walked to the door” I write “I warped to the door”, that's good. It works. It says something.’

Bij mondegreens gaat het om een woord, een paar woorden of hooguit een regel die per ongeluk worden misverstaan en vervolgens een verrassende wending krijgen. Door het humoristische effect dat ervan uitgaat (taalverkrachting is nou eenmaal leuk om te doen, zowel als hobby als als beroep), zijn er ook grappenmakers op het idee gekomen om het bewust en expres te doen, maar de resultaten daarvan vallen al gauw door de mand en tegen. Net als de herinneringen die opgeroepen worden door geuren bij Proust moeten de misgehoortes onwillekeurig en niet bedacht zijn. En dus niet zoals degene die zogenaamd ‘Steen in m'n lijf’ hoort als de Bee Gees duidelijk en voor de hele wereld hoorbaar ‘Stayin'alive’ kwelen: dat is bedacht, want die n van steen is er met de haren bijgesleept. Maar als deze gene nu het hele liedje op die manier had vertaald, of ‘vertaald’, d.w.z. vertaald tussen aanhalingstekens (dezelfde aanhalingstekens waar

[p. 77]

Wittgenstein de hele wereld tussen wilde zetten, als vertaling van zijn eigen breinactiviteit vermoedelijk), dan had het waarschijnlijk wel gewerkt. Genoeg of teveel, zei Blake reeds. Als je iets mis wil verstaan, versta het dan ook helemaal totaal en goed mis, zet het dan door. Misschien is het dat ook waarin de liedvertalingen van Jan Rot tekortschieten, die naar eigen zeggen vooral op klank vertaalt (en dus nadrukkelijk niet op betekenis), maar dan niet verder durft te gaan dan met zijn kleine teen in het grote koude water: veel verder dan Angie vertalen met Ankie komt hij niet, misschien ook omdat zijn Nederlands nog slechter is dan zijn Engels en hij gewoon niet op andere dingen komt, maar dit terzijde. Diezelfde bangigheid vertaalt zich in het knusse verknussende en smartlapperige van zijn vertalingen: het is vertaald om lekker Hollands te kunnen uithalen, met Hollandse sentimenten en dus oranje nagalmsalvo's. Er is wat leuks of cabaretesk mee gedaan in plaats van iets gruwelijks of waars. Maar dit terzijde in deze terzijde.

(Terzijde:) - Maar dat ook terzijde.

- Allicht. Dat spreekt vanzelf.

Het gaat hier om de mondegreen als vertaalmethode an sich, of zoals wij die al heel lang geleden hebben ontwikkeld de associatieve transsonantie dan wel de transsociatieve assonantie (de richtingenstrijd is nog niet beslecht, de geleerden, met Chubby Checker, twisten nog). Misschien is deze methode nog niet rijp om te worden toegepast op werken van langere adem, zoals romans en novellen, maar wat niet is kan nog komen. Misschien is het ook meer een schrijfmethode, een manier om textual matter te produceren, een bliksemsnelle halfgeleidende tekstgenerator waar de vonken vanaf vliegen en de raadselachtige boodschappen je om de oren als vrijzwevende intelligenties. In elk geval leent de methode zich wonderwel voor het vertalen van liedjes en gedichten, die het toch ook veel van de klank en de muziek moeten hebben, dus net het ongrijpbaarste element, ja aspect van poëzie, ja van taal tout court en an sich. Ooit moeten alle sluizen van de zintuigen synestetisch afdoende opengezet kunnen worden zodat je in alle woorden andere woorden en werelden kan horen. Als voorschot en toegift op die mooie tijd die ooit zijn zal dan, het tijdperk van de volwassen, bewuste, totale misgehoorte, volgt hier onze transsociatieve assonantie van ‘Please Mr. Postman’, onsterfelijk gemaakt door The Marvelettes en onsterfelijk gebleven dankzij The Beatles.

Please Mister Postman

Jouw mosterd, bootsman

Wait! Oh yes wait a minute, mister postman

Heet! Ja als 'n beetje minder mosterd ook kan

Wai-ai-ai-ait, mister postman

Gee-jee-jeen mosterd ook kan...

Mister postman look and see, o yeah

Mosterd, bootsman, look en prei, o jee

Is there a letter in your bag for me (please please,
mister postman!)

Verpest de maaltijd in m'n bek voor mij (vies vies,

mosterd, bootsman!)
I've been waiting such a long time (o yeah)

Ik wil eten, maar geen slang met tijm (o jesses)

Since I heard from that girl of mine

Waterzooi of rotzooi met lijm

There must be some word today-ay-ay

Jouw mosterd met wortelthee-jee-jee,

From my girlfriend so far away

Doet mij kotsen, kotsen in zee

Please mister postman, look and see

Jouw mosterd bootsman, die vieze kliek

[p. 78]

 

If there's a letter, a letter for me

 

Die maakt me knetter, en hartstikke ziek

 

 

 

I been standing here waiting mister postman

 

We zijn allemaal al bijna hallef dood man

 

So-wo-wo patiently

 

Van die-jie gruwelsoep

 

For just a card or just a letter

 

We spugen bloed, we spugen etter

 

Saying she's returning home to me

 

Want wij hebben zwaar genoeg van die troep

 

 

 

Please mister postman, look and see, o yeah

 

Jouw mosterd, bootsman, look en prei, o jee

 

Is there a letter in your bag for me (please please,

 

mister postman!)

 

Verpest de maaltijd in m'n bek voor mij (vies vies,

 

mosterd, bootsman!)

 

I've been waiting such a long time (o yeah)

 

Ik wil eten, maar geen slang met tijm (o jesses)

 

Since I heard from that girl of mine

 

Waterzooi of rotzooi met lijm

 

 

 

So many days you passed me by

 

We krijgen steeds dezelfde hap

 

See the tear standing in my eye

 

Mosterd zonder en mosterd met pap

 

You didn't stop to make me feel better

 

Rot naar de geest en rot naar de letter

 

By leaving me a card or a letter

 

Alleen de boots wordt vetter en vetter

 

 

 

You gotta wait a minute, wait a minute (o yeah,

 

mister postman)

 

Kan het een beetje minder, beetje minder (o wee,

 

mosterd, bootsman)

 

You gotta wait a minute, wait a minute (o yeah,

 

mister postman)

 

Kan het een beetje minder, beetje minder (o wee,

 

mosterd, bootsman)

 

You gotta wait a minute, wait a minute (o yeah,

 

mister postman)

 

Kan het een beetje minder, beetje minder (o wee,

 

mosterd, bootsman)

 

You gotta check it and see, one more time for me

 

We zijn al zo ziek en melancholiek

 

 

 

Deliver the letter, the sooner the better

 

Alleen onze bootsman wordt vetter en vetter

 

You got to wait a minute, wait a minute (o yeah)

 

Kan het een beetje minder, beetje minder (o wee)

 

You got to wait, wait a minute...

 

Kan het een klein beetje minder...