Filter. Tijdschrift over Vertalen. Jaargang 10

[p. 51]

Post/reactie

Den Haag, 8 februari 2003

Matthijs Bakker

De vertaalsters van De kleine vriend zijn, geloof ik, een beetje de kop van Jut geworden, en ik kan me goed voorstellen dat zij daarvan balen. Ik denk bijvoorbeeld aan een opiniestuk van Herman Stevens in Het Parool van 30 november 2002. De auteur van Mindere goden vindt het succes van Tartt in Nederland maar moeilijk te verteren.

Zijn kritiek geldt vooral Robbert Ammerlaan, de uitgever van De Bezige Bij. Die is erop uit, schrijft Stevens, ‘Engelstalige literatuur uit de markt te drukken’. Daartoe heeft hij ‘onze boekwinkels platgebombardeerd met Donna Tartts De kleine vriend’.

Maar en passant moeten ook de vertaalsters het ontgelden. Stevens onderschrijft de klachten van lezers die, ik citeer, ‘liever de keuze hadden gehad tussen de vertaling en de Engelstalige uitgave van Tartt, een beter boek dat ook nog eens minder kost’ (cursivering van mij).

Ik waag het te betwijfelen of dat oordeel (‘een beter boek’) berust op lezing van de Nederlandse vertaling, laat staan op een vergelijking met het origineel. Waarschijnlijker lijkt het me dat het voortvloeit uit algemene vooroordelen tegen vertalingen, waarvan Stevens' opiniestuk een lange staalkaart laat zien. ‘Vertalingen zijn een noodzakelijk kwaad,’ schrijft hij, en beter kun je die vooroordelen niet samenvatten. Geen woord over alles wat een Nederlandstalige lezer mist die een kwart van de betekenissen in een Engelse roman uit de context bij elkaar raadt. Geen woord over het feit dat enkele van de beste boeken die ooit in het Nederlands verschenen zijn, vertalingen zijn.

Stevens komt tot dezelfde conclusie als ik in het vorige nummer van Filter, namelijk: uitgevers moeten ermee ophouden vertalingen vóór het origineel op de markt te brengen. En zijn betoog illustreert mooi waaróm ik dat heb gesteld, hoewel zijn argumenten tegenovergesteld zijn aan de mijne. Als Stevens namelijk iets duidelijk maakt, dan is het wel dat verkoopsuccessen, behaald met vertaalde boeken die eerder dan of pal na het origineel in de winkel liggen, het aanzien van vertalingen en de erkenning voor het werk van vertalers niet verhogen. Smalend spreekt Stevens over uitgeverijen die ‘eigenlijk een soort vertaalhuizen zijn’. Maar dan vertaalhuizen die het zelf niet willen weten, voeg ik toe, vertaalhuizen die zoveel mogelijk datgene verdonkeremanen waarvan ze moeten bestaan - al was het alleen maar door even gemakzuchtig als angsthazig de concurrentie met het origineel te ontduiken. Laten uitgevers nu eindelijk eens écht vertalingen gaan verkopen, was mijn oproep in de vorige Filter: het product vertaling, het feit van vertaling, de wijze van vertalen. Godweet komt zelfs een Herman Stevens dan nog eens van z'n

[p. 52]

vooroordelen af. En dat écht verkopen, dat begint ermee dat ze vertaling niet verdonkeremanen.

Dat was mijn hoofdstelling, en dat bedoelde ik ook met mijn aansporing aan vertalers om niet toe te laten dat ze als factor worden uitgegomd. Dat is dus heel iets anders dan de punten waarop Barbara de Lange in haar reactie ingaat.

Dat neemt niet weg dat ik het, niet minder dan zij, belangrijk vind dat vertalers zich bij contractonderhandelingen niet door uitgevers onder tafel laten praten. Over de materiële condities voor vertalers heb ik dan ook het een en ander beweerd. Dat was voor een deel té generaliserend, moet ik nu toegeven. Het is goed dat De Lange me corrigeert en laat zien dat het zin heeft om niet voetstoots de condities te aanvaarden die een uitgever voorstelt. Ik kan alleen maar zeggen: gefeliciteerd; en hopen dat anderen hun voordeel doen met wat zij schrijft. Vertalers mogen dan niet allemaal meer willige slachtoffers zijn, helaas is menige vertaler dat nog wel - of naïef, of bang voor z'n job. Nog heel onlangs kreeg ik een samenwerkingscontract voor de vertaling van een dik boek onder ogen, waarin de uitgever 0,0 eurocent bovenop het normtarief had gelegd ter compensatie van de extra tijd die nodig is voor overleg tussen de covertalers. En ik noteer dat De Lange en haar collega-vertalers die tariefverhoging voor de onderlinge samenwerking en het vereiste overleg hebben bedongen, zoals zij zelf schrijft. ‘De betreffende uitgever weet ook heel goed dat je een literair werk niet zomaar in stukken kunt hakken en weer kunt lijmen’ -bravo, Ammerlaan, maar dat dat ook wat kóst, dat hebben de vertaalsters klaarblijkelijk toch zelf duidelijk moeten maken.

Ten slotte: de tijd die de vertaalsters hebben gekregen of bedongen om de zeshonderd bladzijden van De kleine vriend te vertalen. Ik had met de natte vinger geschat. Ik kan ernaast zitten, schreef ik. En dat zat ik dus ook, De Lange maakt er veel werk van om het aan te tonen. Ik was uitgegaan van zo'n drie maanden voor drie vertalers, de werkelijkheid was een kleine vijf (veertien gedeeld door drie). Het raadsel is daarmee voor mij niet kleiner geworden, nee, het raadsel is groter geworden. Toen de Nederlandse uitgave op het punt van verschijnen stond, was Tartt nog druk bezig met het corrigeren van de Engelse drukproeven. Wat was de staat van het manuscript dan vijf maanden eerder? Van wat voor tekst hebben de vertaalsters toen eigenlijk moeten werken? Ik zou het interessant vinden daar nog eens wat meer van hen over te lezen. Of, nog liever natuurlijk, van Robbert Ammerlaan.

Eigenlijk wil ik mijn oproep aan vertalers alleen nog maar aanscherpen: boycot zulke opdrachten. Het gaat om prestigieuze boeken waarvoor uitgevers fors in de bus moeten blazen en waarvoor het afbreukrisico groot is. Daarvoor gaan ze niet met de eerste de beste in zee. Alle vertalers uit het Engels kennen

[p. 53]

de namen van het clubje topvertalers dat in aanmerking komt, hooguit een veertig- of vijftigtal mensen. Die moeten toch afspraken met elkaar kunnen maken? Hoe staat het met de kas van de VvL? Zit daar nog niet genoeg in om dat kleine clubje te garanderen dat, áls hun onverhoopt een opdracht door de neus geboord wordt doordat een stuntende uitgever een onder de prijs werkende beginner inhuurt die zijn roekeloze deadline wel accepteert, ze tenminste enige financiële compensatie krijgen voor de inkomstenderving?