Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 137

[p. 629]

Jaak de Maere
Kroniek
Het theater van de waarheid

Nelleke Noordervliet, Het oog van de engel. Meulenhoff, Amsterdam, 1991.

De Franse Revolutie is ongetwijfeld een centrale gebeurtenis in de Westerse geschiedenis. Het ideeëncomplex dat zich sedert de late middeleeuwen aan het ontwikkelen was, kreeg hier voor het eerst de kans op een grondige maatschappelijke realisatie. De veruiterlijking ervan leidde tot botsingen - met de oude machtsstructuren, maar ook met andere nieuwe gedachtenstromingen - die uitmondden in nieuwe dilemma's, botsingen tussen theorie en praktijk met gruwelijke excessen, en halfslachtige realisaties die het tegendeel van hun bedoeling veroorzaakten (de ‘bekroning’ van de Revolutie was de kroning van de parvenu Napoleon tot keizer, en een imperialistische centralisatie die de vroegere koninklijke misbruiken in de schaduw stelde) maar de oude wereld toch definitief vernietigden.

De herdenking ervan in 1989 leidde tot een stroom van historische publikaties waarvan Revolutie en contrarevolutie van Donald Sutherland waarschijnlijk de beste, en Burgers van Simon Schama ongetwijfeld de populairste was. Ook de literatoren lieten zich niet onbetuigd. De Nederlanders behandelden daarbij vooral hun Patriotten, die hetzelfde ideeëngoed in Nederland propageerden. Het bekendst werd Schaduwbeeld of Het geheim van Appeltern, waarin Hella Haasse (al te negatief) het leven evoceert van Joan Derk baron van der Capellen tot den Pol, die in zijn ‘Brief aan het volk van Nederland’ de nieuwe ideeën het best voor de Nederlandse context verwoordde.

Twee jaar later verschijnt Het oog van de engel van Nelleke Noordervliet, een ijzersterk boek dat individuele lotgevallen behandelt tegen de achtergrond van de Franse Revolutie. Noordervliet is niet aan haar proefstuk toe met historische thema's. In haar eerste roman, Tine of de dalen waar het leven woont schreef ze het fictieve dagboek van Multatuli's eerste vrouw. Daaruit kwam een boeiend personage te voorschijn zoals de geschiedenis het niet had geboekstaafd, maar dat daarom niet minder bestaansrecht had. Tine werd volkomen geloofwaardig, en diepgaander dan in de officiële bronnen tot leven gewekt. Ook in Het oog van de engel legt Noordervliet de geschiedenis haar wil op en biedt ze een gefundeerd tegenbeeld van de gecanoniseerde historie.

Voor wie leest op het oppervlakkigste niveau is deze roman een combinatie van een reis- en een Schelmenroman. Elisabeth Lestevenon vlucht met haar vader, een verlichte drukker van Franse hugenotenafkomst uit Haarlem, en haar doofstomme zus Maaike naar het zuiden. De vader sterft, Elisabeth trekt als medium op met de arts en charlatan Dieudonné Doppet. Samen veroveren ze de salons van het revolutionaire Parijs met een mengeling van mesmeristisch boerenbedrog en progressief pathos. Maar Doppet laat haar in de steek voor een succesvolle politieke carrière. Uiteindelijk vinden ze elkaar terug in Annecy, waar Elisabeth sterft aan de gevolgen van een al jaren woekerende oogkwaal.

Maar Het oog van de engel is zoveel meer. Elisabeth Lestevenon is een rusteloze vrouw in een onstuimige tijd. Als kind al valt ze uit de toon wanneer ze

[p. 630]

zich verstopt om een demonstratie met een elektriseermachine te kunnen bijwonen en daarbij betrapt wordt. Ze wordt gevormd door haar vader, in wie verlicht denken en calvinistisch geloof samenvallen, en die ten onder gaat aan het kwellend besef van zijn onvolmaaktheid: ‘Wie men het kwaad het meest aan kan rekenen, omdat hij het beste weet wat goed is, heeft het zwaarst gezondigd.’ (p. 24) Deze man zou in normale tijden zeer achtenswaardig zijn, maar als politiek verliezer moet hij met zijn twee dochters op de vlucht. Hij kan de confrontatie met de ondergang van zijn materiële basis en zijn politieke ideeën niet aan en glijdt weg in ‘slapheid’ (een oordeel dat te hard is). Elisabeth verliest zo ‘haar toetssteen en richtsnoer’ (p. 26). Hij geeft haar kennis, een kritische geest en een maatschappelijk geloof, maar ze is sterker onder de indruk van zijn uiteindelijk verval en de triviale omstandigheden van zijn dood (‘Tijdens het eten viel hij voorover in zijn bord, alsof hij voordeed hoe een plotselinge dood verloopt... Klonters pap kleefden in zijn te open ogen’ - zo luidt de eerste zin van het boek).

En daar Staat ze dan: een jong meisje zonder veel middelen van bestaan in een vreemd land, verantwoordelijk voor een doofstom zusje, aantrekkelijk maar gehandicapt door een abnormaal linkeroog, als het ware voorbestemd om aan de verliezende kant te staan, gedwongen om hard te zijn maar met veel zachtheid in haar binnenste: haar heimwee naar haar geboortestad Haarlem als symbool van geborgenheid, haar dromen en haar verlangen naar tederheid, het motief van het water dat haar koesterend omvat, spreken boekdelen.

Elisabeth lijkt voorbestemd tot een revolutionaire houding in een revolutionaire tijd: de leerschool van haar vader, haar kritische persoonlijkheid, haar confrontatie met de ellende van anderen (en soms van haarzelf) en het gezelschap waarin ze terechtkomt (Doppet, Marat, het volk van Parijs) scheppen een gunstige voedingsbodem: op jeugdige leeftijd bedenkt ze al een ‘open brief’ aan Marie-Antoinette waarin al het onrecht wordt opgesomd (p. 38-41). Maar het mes snijdt aan twee kanten: ze heeft ook een kritisch oog voor de machtsgeilheid en het opportunisme van haar progressieve vrienden en voor de instinctieve wreedheid van het volk en kan zich daardoor niet enthousiast engageren. Bovendien ervaart ze dat er diep in haar krachten zijn die ze geen naam kan geven (analyse van het onderbewuste zou in deze context een anachronisme zijn) maar die haar meer bepalen dan zin voor rechtvaardigheid: seksualiteit (die ze ontdekt als lust, juist als ze seksueel misbruikt wordt, en uitbouwt met haar echte liefde Doppet), wreedheid (in het volk, in Doppet) en machtshonger. Ze leeft in een tijd die oplossingen aanbiedt in denken (de Verlichting) en handelen (de revolutie), maar ze verzet zich innerlijk tegen de aanvaarding ervan.

Met deze persoonlijkheid wordt ze opgenomen in een zeer merkwaardig extern kader. Ze zit daarbij steeds in de hoek waar de klappen vallen. Ze is politieke vluchtelinge met ideeën, maar als je vragende partij bent zonder macht, tellen je ideeën niet. In de naakte strijd om het bestaan en de dagelijkse vernederingen (bedelen om eten en verblijf, seksuele onderworpenheid om niet op straat gegooid te worden) sneuvelen de idealen. Ze heeft talent, maar het bestaan heeft haar te vroeg een te grote verantwoordelijkheid opgedrongen: ze Staat er alleen voor, en moet er zichzelf en haar hulpeloze zus Maaike (met wie ze het niet echt kan vinden; de onbevredigende relatie tussen die twee is één van de weinige zwakheden van het boek) doorheen slepen.

Ook in de relatie met Doppet is ze de verliezer. Deze man wordt uitvoerig beschreven: telg uit een vooraanstaand geslacht van Annecy dat hem wegens de ‘mesalliance’ van zijn vader niet echt

[p. 631]

aanvaardt en daardoor opstandig geworden, leidt hij een wisselvallig bestaan als arts die in salons en gezelschappen de goegemeente verbijstert met een mesmeristische poespas waarmee hij terzelfder tijd voorziet in zijn levensonderhoud en zijn revolutionaire ideeën propageert. De zusjes Lestevenon zijn voor hem een geschenk uit de hemel. Maaike is doofstom, Elisabeth heeft een abnormaal oog: de associatie met allerlei middeleeuws bijgeloof ligt voor de hand, het commerciële succes is verzekerd, met ouderwets boerenbedrog worden het rationalisme en de bevrijding gepredikt. Nelleke Noordervliet haalt hier een echte tour de force uit: ze toont Elisabeth van binnenuit als bedrieger en bedrogene tegelijk, ‘mijn tweeslachtigheid: de twijfel aan mijn vermeende Vermogens en anderzijds het geloof erin, dat ik krijg aangereikt uit de ogen van de mensen die mijn woorden horen’ (p. 175). Ze is verliefd op Doppet, die haar liefde uit opportunisme beantwoordt maar eigenlijk zelf verliefd is op zijn helper ‘Antinoüs’ Lebrun. Ze laat zich misbruiken maar beseft zeer scherp hoe het met haar gesteld is: ‘Hij houdt mij zoals je kippen houdt’ (p. 175). Ze laat zich bijna alles welgevallen maar vergeet geen moment dat ze slachtoffer is van zichzelf, en reageert in haar besef van onmacht onvoorspelbaar en agressief.

Elisabeth heeft dus grote ideeën maar kleine kansen. Ze wordt verlaagd tot object en ze weet het, maar ze laat zich Verlagen uit noodzaak of uit liefde. Toch laat ze zich niet alles welgevallen. Als de bankier Hornmann, bij wie ze in Parijs inwonen, haar wil verkrachten, verzet ze zich, ook al wil Doppet het ‘voor de goede zaak’ oogluikend toestaan. (‘De nieuwe tijd eist offers’, p. 205).

Ze rebelleert (‘ik moet mij verzetten tegen alles wat mijn grenzen overschrijdt’, p. 197), maar beseft meteen dat ze niet consequent is: ‘Mounier de Bresse liet ik begaan om in leven te blijven, waarom kan ik dit niet? Waarom is hier de grens?’ (p. 196) Elk verzet is relatief, elk principe afhankelijk van de omstandigheden die zij niet controleert.

In deze mallemolen blijven de idealen ver weg, is het positieve (‘Dat liefde bestaat. Soms Even’, p. 248) een vage achtergrond. Alles leidt tot pessimisme: Elisabeths levenslot, de tegenstelling tussen verwachting en realiteit (‘de onmogelijkheid te kiezen maakt mij razend’, p. 197), de noodgedwongen leugen (‘ik maak theater van de waarheid’, p. 190) en de daaruit voortvloeiende verwrongen persoonlijkheid (‘Ik weet nooit wat ik met oprechtheid en onschuld aan moet’, p. 197). Deze uitzichtloosheid projecteert ze op de wereld, waar alles slecht is: de uitbuiter Doppet, de revolutionairen die - steeds voor de goede zaak - elkaar naar het leven staan en geen oog hebben voor concreet leed (men leze de meesterlijke scène op p. 220-221), en ook het volk, dat als slachtoffer wel enig medelijden verdient maar veel meer getoond wordt als een brute, gemene kracht. Elisabeth Lestevenon projecteert haar troosteloze ervaringen op de totaliteit, en het zo gecreëerde beeld is allerakeligst: een (overigens grandioos beschreven) massamoordscène eindigt in een gruwelijk: ‘Zo zal het altijd zijn. Dit is de mens.’ (p. 217) Ze eindigt met een wanhopige, agressieve zelfbevestiging die niets met haar realiteit te maken heeft. ‘Er is niets anders dan dit lichaam en deze geest... Ik zal vertrappen wie mijn grenzen overschrijdt... Ik wil vrij zijn.’ (p. 197-202)

Toch eindigt het boek met een louterende, positieve slotscène. Doppet wordt een succesvol revolutionair die triomfantelijk terugkomt naar Annecy, maar er in feite het failliet van zijn denkbeelden en zijn eigen leven moet vaststellen. Ondertussen is Elisabeth doodziek in Annecy aangekomen. Haar oog is uitgegroeid tot een afzichtelijk gezwel, en in een even onsmakelijke als grandioze louteringsscène met zeer

[p. 632]

lichamelijke en symbolische catharsisconnotaties verlost Doppet haar van haar oog en haar lijden: ‘Ik heb geen pijn meer’ (p. 263). Even later sterft ze.

Het oog van de engel is een roman van nu over een zeer specifieke en eigenlijk zeer voorbije tijd. Vele moderne, zogezegd historische romans nemen een loopje met de historiciteit; er spreekt even weinig historisch besef uit als uit de middeleeuwse ‘romans’ over Troje en Hellas. Niets van dit alles bij Nelleke Noordervliet. Haar personages spreken de (intellectuele) taal van de achttiende eeuw, haar kennis van de historische context is indrukwekkend (bij voorbeeld de beschrijving van de Grande Réunion, p. 55-66).

Toch is het boek ook een typisch moderne roman in zijn pessimistisch wereldbeeld: het onvermogen tot geloof in elk consistent wereldbeeld, in elke edelmoedigheid, in elke mogelijkheid tot positieve maatschappelijke actie, de zelfbevestiging bij gebrek aan beter, de gedrevenheid zonder richting zijn typisch voor de moderne mens en niet voor de verlichte achttiende-eeuwer, en sluit qua mentaliteit aan bij Schaduwbeeld of Het geheim van Appeltern van Hella Haasse. Ook andere elementen van het boek zijn typisch modern: de diepgang van de personages, de realisatie ervan in scènes, het hoge tempo van het geheel, de doordachte structuur met veel tweepoligheid (Elisabeth en Maaike, Elisabeth en Lebrun, Elisabeth en Doppet), veel dilemma's en paradoxen die het geheel verder drijven - en niet te vergeten de griezelig scherpe formuleringsvaardigheid.

Toch is deze roman ook een virtuoze oefening in achttiende-eeuwse romantechniek. De personages worden voorgesteld nu eens met auctoriële technieken, dan weer met verrassend variërende personele gezichtshoeken en grammaticale tijden, waardoor betrokkenheid en distantie mooi worden afgewisseld. Nelleke Noordervliet houdt ook van beschrijven, en daarbij evoceert ze bekende 17de- en 18de-eeuwse schilderijen van stadsgezichten van Haarlem, een overladen burgerlijk interieur (p. 56), een bucolisch tafereel à la Watteau (p. 183), Deze taferelen functioneren perfect in een epische context en verbinden dus overtuigend twee artistieke genres op een manier die het boek nog een verrassende extra laag meegeeft. Noordervliet experimenteert ook (sporadisch) met invoeging van andere genres: het pamflet, de verklarende brief. En zeer typisch is de laatste catharsisscène, waarin het hoofdpersonage in aanwezigheid van de huisgenoten bevrijd wordt van haar boze oog en van haar gedrevenheid: het is de grote verzoening die uitloopt op de dood, zoals bij Clarissa of Julie.

Kortom: Het oog van de engel is een ijzersterk boek, dat de charme van de 18de-eeuwse roman paart aan de verworvenheden van het moderne proza. Het is zo goed, dat het de lezer wat verbijsterd achterlaat.

Lezen!